Тәуелсіздік қарсаңындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы

          1990 жыл бойы және әсiресе 1991 жылы КСРО-ның алдында тұрған басты мәселелердiң біріне жаңа Одақтық келiсiм шартқа қол қою мәселесі тұрды . Оны әзiрлеу жұмысы 1991 жылда жарияланған бiрнеше жобалардың пайда болуына алып келді. 1991 жылдың наурызында М.Горбачевтiң инициативасы бойынша КСРО-ның  өмір сүруі немесе сүрмеуі және қандай болу керек деген сұрағына одақ аралық референдум жүргiзiлдi. КСРО-ның көпшiлiк тұрғындары  КСРО-ны сақтап қалуға дауыс бердi.

         Бұл процесс ашық дау келтiрген ұлтаралық қайшылықтардың асқынуына алып келді. (1989 жылда сумгаиттегi армян тұрғынының ойрандары, 1990ж Таулы Карабахтағы, 1990 жылдағы Ош облысында өзбектермен және қырғыздардың арасындағы қақтығыс, 1991 жылда Грузиямен және Оңтүстiк Осетияның арасындағы қарулы дау.)

   Ұлтаралық дауларды тұтандыруға Одақты орталықтың және әскери қолбасшылықтардың әсерi ықпал етті. (1989 жылдың сәуiрдегi Тбилиси демонстрациясын әскерлермен басып тастау, Вильнюстегi орталыққа әскерлердің енгiзуі.) Ұлтаралық даулар нәтижесінде 1991 жылы КРСО-да шамамен 1  миллионға жуық босқындар пайда болды.

        Одақтас республикалардағы жаңа билік органдары 1990 жылдағы сайлау нәтижесiнде құрастырылды,  өкiметтегі жаңа органдар одақты басқарушылыққа қарағанда өзгерістерге батылырақ бағытта болды.1990 жылдың аяғында  КСРО-ның барлық республикалары өз егемендiгi туралы декларацияларын қабылдады. Саяси билік біртіндеп орталықтан республикаға ауысты. КСРО Жоғарғы кеңесі мен Одақтас республикалардың Жоғарғы Кеңесі қабылдаған заңдар бір-біріне қарама қарсы болды.

Жекелеген республикалар әскери шақыруларды тоқтатты; өзара екi жақты мемлекеттiк қатынастар және экономикалық байланыстар жөнінде келiсiмдердi жасап отырды

              1991 жылдың жазы мен көктемінде  КСРО Президенті М.Горбачевің мәскеулік  резиденциясы Ново – Огаревода  республика  басшыларының мәжiлiсі өттi. Ұзақ және қиын келiссөздер нәтижесінде "9 + 1" атауын алған келiсiмге  қол жетті, яғни бұл дегеніміз Одақтық келiсiм шарттарына қол қоюға бел шешкен тоғыз республика мен орталықтар. Соңғы мәтiн басылып, жарияланды, келiсiм шартқа қол қою 20-шы тамызға жоспарланды (26, 20).

         М.Горбачев  Қырым, яғни Форосқа демалысқа кетті, 19 тамызда Мәскеуге қайтып келмекші болды. 18 тамызда М.Горбачевке мемлекеттiк, әскери және партиялық құрылымдағы кейбiр жоғарғы лауазымды тұлғалар келді және одан елдiң барлық аумағын төтенше ахуал деп жариялауды талап еттi. Президент бұл талаптарды орындаудан бас тартты.

1991 жылдың 19 тамызында  радио және теледидардан вице-Президент Г.Янаев бұйрығы мен  Кеңес басшылығының өтiнiші оқылды. Онда М.Горбачев денсаулығының ауыр халде екендігі және оның басқарма мiндеттерiн орындауы мүмкiн еместiгі жөнінде,  сонымен қатар барлық аумақтағы билікті КСРО  төтенше ахуал жөніндегі Мемлекеттiк комитет өз мойнына алатындығы туралы жариялады. ТЖМК құрамына:   КСРО вице-Президенті Г.Янаев, премьер-министр В.Павлов, КСРО КГБ төрағасы В.Крючков, iшкi iстер министрi - Б.Пуго, КСРО Кеңес қорғанысының бірінші төрағасы - О.Бакланов, мемлекеттiк кәсiпорындар және өнеркәсiп, көлiк пен байланыс объектілер қауымдастығының төрағасы - А.Тизяков кірді.

20 тамызда ТЖМК манифесті "Кеңес халқына үндеуі" жарияланды. Онда  қайта құрудың тұғырыққа келгенi айтылды.

 ( "Отанның бiрлiгi туралы жалпыұлттық референдумның нәтижелерi тапталған .... . оншақты миллион кеңес адамдары өз өмiрiнiң қуаныштарын жоғалтты...... жақын келешекте кедейшіліктің  болмай қоймайтын белгілі."). «Үндеудің» екінші бөлімі ТАЖМК-iң сөз берулерiнен тұрды: жаңа Одақтық келiсiм шарты жобасына бүкiлхалықтық  талқылау өткізу, заңдылық және құқықтық тәртiптi қалпына келтiру, жекекәсiпкерлiкке қолдау көрсету, азық-түлiк және тұрғын-үй мәселесiн шешу және т.б.

Сол күні ТЖМК №1 Қаулысы жарық көрді.Онда КРСО заңы мен Конституциясына қайшы келетiн өкiмет және басқарма органдарының шығарған заңдары мен  шешімдерін жарамсыз деп санап, митингтер және демонстрацияға тыйым салуға, бұқаралық ақпарат құралдарының үстiнде бақылау орнату, бағаны төмендету, жер керек етушілерге  0.15 га жер бөлуге және еңбекақыны жоғарлату жөнінде мәселер қаралды (27).

Қазақстанда ТЖМК құру жөніндегі  айғаққа бiрiншi реакция күтушi – келiсiмпаз жағдайында болды. Барлық республикалық газеттер, республикалық радио және теледидарылар ТЖМК барлық құжаттарын тұрғындарға жеткізді.  Мемлекеттік телерадио төрағасы Л.Кравченконың айтуы бойынша Н.Назарбаев ТЖМК мойындайтын және қолдайтын сөздерi бар арнайы бейнероликтi дайындаған. Н.Назарбаев телеүндеуі бiрiншi арнада көрсетілуі үшін Мәскеуге жiберiлдi, бiрақ көрсетiлмеген болматын.

Н.Назарбаевтің 19 тамызда «Қазақстан халқына» жолдауында  болып жатқан оқиғаларға ешқандай  баға бермеді, сонымен бiрге халықты тыныштыққа , шыдамдылылққа  шақырды, Қазақстан аумағында төтенше ахуалдың жүргiзiлмейтiнi көрсетiлдi. 19 тамызда Алма-Атада демократиялық партия және қозғалыстардың кішкене өкілдері - "Азат", "Азамат", "Алаш", "Бірлік", "Невада-Семей", СДПК, профсоюз "Бірлесу" және т.б. митинг жинап,  мемлекеттiк төңкерiстің болып жатқандығын және қазақстандықтарға  қылмыс  күресінің мүшесі болмауға және төңкерiстi ұйымдастырушыларды сотқа беруге болатындығы жазылған қағаздарын үлестірді. 

            1991 жылы 20 тамызда Президент Н.Ә.Назарбаев республика халқының алдында жасаған жаңа мәлімдемесінде ТЖМК-ны жақтамайтынын, бұл әрекеттің конституцияға сәйкес келмейтінін айтты. Әйсте де, 1991 жылы 21 тамызда М.С.Горбачев Мәскеуге келіп, билікті қолына алды. ТЖМК-ны құрғандардың үстінен қылмыстық іс қозғалды. Сонымен тамыз төңкерісі күйреді. Алайда, тамыз төңкерісі КСРО-ның күйреуін тездете түсті.

«1991 жылдың тамызынан кейін, «процесс», шынында да, құйындай «жүйтки» жөнелді. Халық депутататары Съезін кезектен тыс шақыруға әзірлік басталды. Маған үлкен жұмыс жүргізуге тура келді. Әрқайсысы әр жаққа тартқан ел басыларының бәрі де құлақ асатындай ортақ шешім табу жолында күш-жігерімді салып бақтым. КСРО Президенті М.Горбачев пен одақтас республикалардың ең жоғарғы басшыларының мәлімдемелері әзірленді. Оны съезде жариялау маған тапсырылды. Сол бойда республика басшыларының қолдауымен мәлімдеме тексіне Егемен мемлекеттер одағы мен экономикалық одақ құру туралы Келісімшартқа қол қоюды әзірлеу керектігі жайында жаңа тұжырым қосылды».

      Облыстар және мекемелердiң көптеген жетекшiлерi бүлiкшiлерге қолдау көрсетіп, төтенше ахуалға өту бойынша әртүрлі деңгейде  шаралар  дайындады.  

        21 тамызда бүлік  жойылды. М.Горбачев Мәскеуге қайтып келдi. Бас прокуратура қастандық жасаушыларға қарсы қылмыстық iстерді қозғады.

Бүлiктiң жеңілісінен  кейiн Қазақстан Президенті мен Парламенті  акцияларының топтамасы шықты.

      24 тамызда Н.Назарбаевтің КОКП ОК политбюроның атына  оның  құрамынан шығуы туралы өтiнiші жарияланды. Оған басты себеп КОКП ОК өз әрекетімен  бүлік кезінде өзін-өзі толық дискредитациялауымен түсіндірді. 

        Сол күні   22 тамыздан Н.Назарбаевтің  «саяси партиялардағы  бірлестік құрылымдары мен басқа да қоғамдық бiрлестiктер мен  жаппай қоғамдық қозғалыстардың, мемлекеттiк қауiпсiздiк, iшкi iстер, милиция, мемлекеттiк төрелiк, соттар және Қазақ КСР кедендік органдарының қызметін тоқтату»  туралы Жарғысы жарияланды.  25 тамызда Президенттің «Қазақ КСР КОКП меншiгi» туралы Жарлық шықты, ол бойынша, Қазақстан территориясындағы КОКП Меншігі мемлекеттің меншігіне айналды. 28 тамызда КОКП ОК Пленумы өтті, онда Н.Назарбаев өзіне КОКП ОК бірінші хатшысы қызметінің міндетін  біріктірді (28, 8).

               Пленум екi қаулы қабылдады:  КОКП ОК қызметінің  тоқтатылуы туралы және 1991 жылы 18 қыркүйегiнде  Қазақстан компартиясы съездiн  шақыру туралы, күн тәртiбiне  "Елдегi және КОКП-дағы саяси ахуалға байланысты Қазақстан компартиясы туралы" мәселе қойылды. 30 тамызда Президенттің  28тамыздағы Жарлығы  "Саяси партиялар және басқа қоғамдық-саяси бірлестік қызметтерiн өкiмет және басқару мемлекеттiк құрылымдарындағы басшылық етушi қызметтерімен  қосуға рұхсат етiлмейтiндiгi туралы" Жарлығы жарияланды. 29 тамызда - Семей сынау ядролық полигонын жабу туралы жарлық шықты.

        Бұдан басқа, Н.Назарбаев "КазКСР  қауiпсiздiк Кеңесiнiң бiлiмi туралы", "мемлекеттiк кәсiпорындар мен бірлестіктердің Қазақ КСР  үкiметiне бағынудың енгізілуі туралы", "Қазақ КСР алтын қоры және алмаз фондын туралы", "Қазақ КСР ішкіэкономикалық қызметтiң дербестiгiн қамтамасыз ету туралы" жарлықтарын шығарды. Тамыздан кейiн 1991жылы КСРО-ның ыдырау процесі тез қарқынмен жүрді. 1991 жылдың қыркүйегiнде 5 (кезектен тыс) КСРО Халық депутаттарының съездi өттi. М.Горбачевтiң ұсынысы бойынша, Н.Назарбаев КСРО Президенті және одақтас республикалардың жоғарғы жетекшiлерiнiң өтiнiшін жарялады, онда:

- бiрiншiден,  республикалар арасында экономикалық одақты тоқтатпай жүргізу;

-екiншiден, ауыспалы мерзiм шартында  Мемлекеттiк Кеңестi КСРО өкiметiнiң жоғарғы органы ретінде белгілеу.

        1991 жылдың 5 қыркүйегiнде сьезд  өтпелi кезеңдегі билік туралы Конституциялық заң қабылдады, содан соң КСРО Мемлекеттiк Кеңесі  алдында өз өкiлеттiліктерiн жасады. Бұл М.Горбачевтiң жангештi орталықты сақтау туралы талпыныстары сәттi аяқталмады – республикалардың көпшілік бөлігі   өз өкiлдерiнiң Мемлекеттiк Кеңеске жiбермедi.

          Әйтсе  де, КСРО республикаларындағы жоғарғы лауазымды тұлғалардан тұратын Мемлекеттiк Кеңес,  өз жұмысын  1991 жылдың 9 қыркүйегiнде прибалтика мемлекеттерінің тәуелсiздiктерін мойындауынан бастады. КСРО ресми 12 республикаларға дейiн  қысқартылды (29,13).

Қазанда сегiз одақтас республика экономикалық қоғамдастық туралы келiсiм шарттарына қол қойды. Ол бiрақ ендi сақталмады. Дезинтеграция процесi өсiп келе жатты.

 1991 жылдың қарашасында Ново-Огаревада жетi республика (Ресей, Беларусь, Әзiрбайжан, Қазақстан, Кырғызтан, Түрiкменстан, Тажiкстан)   жаңа мемлекетаралық құрылымды – Тәуелсіз Мемлекеттер одағын құруды мәлiмдедi. «Жетіліктің» жетекшiлері 1991 жылдың аяғына қарай жаңа Одақтық келiсiм шарттарына қол қоюды шештi. 1991 жылдың 25 қарашасында оның бекiту белгіленді. Бұл, бірақ болмады. Өз қолын  тек қана М.Горбачев қойды,  ал жоба жетi республикалардың парламенттерiне бекiтуге жіберілді. Iс жүзiнде барлығы Украина тәуелсiздiгi туралы референдумның 1991 жылының 1 желтоқсанындағы нәтижелерiн күттi.

Украина тұрғындары 1991 жылдың  наурызында КСРО-ны сақтап қалуға дауыс берді, 1991 жылдың желтоқсанында Украина тәуелсiздiгiне дауыс берді.

            Орталықтың дәрменсiздiгi 1991 жылдың 8 желтоқсанында Беловежскіде Белоруссия, Ресей, Украинаның жетекшiлері   (ТМД ) Тәуелсiз мемлекеттер достастығын құру туралы келiсiмге  қол қоюға әкелдi. Бұл келiсiмле  КСРО одағы халықаралық құқықты субъект ретінде өз дамуын тоқтатты.

         ТМД-ның  құрылуына азиялық республикалардың реакциясы негативтi болды. Олардың жетекшiлерi  ТМД-ның құрылуын славян федерациясының құрылуына,  славян және түрiк халықтардың саяси қарсы тұруының салдарына  мүмкіндік береді деп есептеді (30, 18).

             1991 жылдың желтоқсанында тез арада Ашхабадта «бесшіліктің» (Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрiкменстан, және Тажiкстан) жетекшiлерi кездесу болды. Түркмения жетекшiсі С.Ниязов Беловежск келісімінің шешіміне жауап ретінде орталық азия мемлекеттерiнiң конфедерациясын  құруы туралы ұсынысты білдірді.

Нәтижесінде «бесшіліктің» жетекшiлерi  ТМД-ға қосынды қатысушылар ретніде кiруге ниет етпегенiн, тек тең құқықты бастамаларда  құрылтайшылар ретінде болатынын түсіндірді. Дұрыс маңызды марапаттанды, сыпайылық сақтаған және алмаға 21 желтоқсанда  Алма-Атада «үштіктің», «бесшіліктің» Армения, Әзiрбайжан, Молдавия лидерлерінің кездесуі өтті.

         Алма-Ата  кездесуiнде КСРО өмір сүруін тоқтату туралы және  құрамында он бiр мемлекет бар ТМД-ны құру туралы Декларация қабылданды.

25 желтоқсанда М.Горбачев Жоғарғы бас қолбасшылық функцияларынан өзін босату туралы және КСРО Президентінен кету туралы Жарлық шығарды. 26 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесінің 2 палатасының біреуі КСРО-ның өмір сүруін тоқтату туралы үстiрт декларацияны қабылдады.

Кеңес Социалистiк республикалардың одағы өмір сүруін тоқтатты.

      Алма-Ата кездесуiндегі  қатысушылар құжаттар пакет қабылдады, ол юойынша:

- достастық құрамына кірген  мемлекеттердiң аймақтық бүтiндiгiн  сақтау:

-  әскери-стратегиялық күштерге  бiртұтас қолбасшылық,  ядролық  қаруға бiртұтас бақылау сақталынды;

-  ТМД жоғары билік органдары  құрылды;

- Достастықтың ашық сипаты жарияланды.

           1988 жылдың қараша-1989 жылдың мамыр айлары аралығында Балтық жағалауындағы Эстония, Литва, Латвия республикалары өздерінің егемендігі туралы алғашқы құжаттарын қабылдады. Сөйтіп, олар КСРО құрамынан шығып, жеке тәуелсіз мемлекетке айналы. Осыдан кейін, көп кешікпей –ақ, яғни 1989-1990 жылдар егемендік туралы Декларацияны КСРО-ның басқа республикалары да қабылдады. Сөйтіп, 74 жыл бойы өмір сүрген республикалар Одағы ыдырады (15, 48).

        1991 жылғы 8 желтоқсанда Белорусь, РСФСР және Украина республикаларының басшылары Минск қаласында (Беловежск кездесуі) кездесіп, мәлімдеме қабылдады. Онда саяси одақ тұйыққа тірелді, сондықтан республикалардың Одақтан шығуы обьективтік процесс және тәуелсіз жеке мемлекет құру шынайы факті болып отыр деп көрсетілді. Себебі, орталықтың жүргізіп отырған тоғышар саясаты елді терең экономикалық және саяси дағдарысқа салып келді, бұхара халықтың тұрмыс деңгейі төмендеп кетті, қоғамда әлеуметтік шиленіс, ұлттар мен халықтар арсындағы қайшылықтар мен қақтығыстар күшейді деп атап өтілді. Мұның өзі бұрынғы Одаққа кірген барлық мемлекеттердің, жаңа достық Одағын – Тәуелсіз Мемлекеттер Достығын (ТМД) құруға жол ашты. Бұл құрылым бұрынғы Одақ бойынша осы кезге дейін алынған халықаралық міндеттердің орындалуына кепілдеме береді, ядролық қарудың таралуына жол бермейді және оған бірыңғай бақылау орнатуды қамтамасыз етеді деп көрсетті.

             ТМД-ның мақсаттары. ТМД ұйымы мүше мемлекеттерінің егемендіктері мен халықаралық құқықтарын тең дәрежеде сақтай отырып құрылды. Осындай негізде құрылған халықаралық ұйымның мақсаттарына мыналар жатады:

• экономикалық, экологиялық, мәдени, саяси, гуманитарлық және т.б. іс-әркеттерде әріптестік орнату;
• ұйымға мүше мемлекеттердің біртұтас экономикалық кеңістік шеңберінде жан-жақты дамуы және мемлекетаралық деңгейде бірлесе жұмыс жасау (кооперация) мен ықпалдастық (интеграция);
• адам құқықтарын сақтау мен бостандықтарын қамтамасыз ету;
• халақаралық бейбітшілік пен қауіпсіздік жолында әріптестік орнату, жаппай және толық қарусыздануға қол жеткізу;
• өзара құқықтық көмек;
• мемлекетаралық кикілжіңдер мен келеңсіз жағдайларды бейбіт жолмен реттеу.