МЕДИЦИНСКАЯ ЭТИКА И ДЕОНТОЛОГИЯ В РАБОТЕ ФЕЛЬДШЕРА СКОРОЙ МЕДИЦИНСКОЙ ПОМОЩИ

Этика медицинской службы

Медицинская этика (лат. ethica, от греч. ethice – изучение нравственности, морали), или медицинская деонтология (греч. deon – долг; термин «деонтология» широко использовался в отечественной литературе последних лет), – совокупность этических норм и принципов поведения медицинских работников при выполнении ими своих профессиональных обязанностей. По современным представлениям, медицинская этика включает в себя следующие аспекты:

• научный – раздел медицинской науки, изучающий этические и нравственные аспекты деятельности медицинских работников;
• практический – область медицинской практики, задачами которой являются формирование и применение этических норм и правил в профессиональной медицинской деятельности.

Медицинская этика изучает  и определяет решение различных  проблем межличностных взаимоотношений  по трём основным направлениям:

• медицинский работник – пациент,
• медицинский работник – родственники пациента,
• медицинский работник – медицинский работник.

Четыре универсальных  этических принципа включают в себя: милосердие, автономию, справедливость и полноту медицинской помощи. Прежде чем приступать к обсуждению применения принципов на практике, дадим краткую характеристику каждому из них. 
Принцип милосердия гласит: “Я принесу добро пациенту, или, по крайней мере, не причиню ему вреда”. Милосердие подразумевает чуткое и внимательное отношение к пациенту, выбор методов лечения пропорциональных тяжести состояния, готовность и способность пациента справиться с предписанным медицинским вмешательством. Главное, чтобы любое действие медицинского работника было направлено во благо конкретного пациента! 
Принцип автономии требует уважения к личности каждого пациента и его решениям. Каждый человек может рассматриваться только как цель, но не как средство ее достижения. С принципом автономии связаны такие аспекты оказания медицинской помощи, как конфиденциальность, уважение к культуре, религии, политическим и иным убеждениям пациента, информированное согласие на медицинское вмешательство и совместное планирование и осуществление плана ухода, а также самостоятельное принятие пациентом решений, либо принятие решений законным представителем данного пациента. 
Принцип справедливости/не причинения вреда требует равного отношения медицинских работников и оказания равноценной помощи всем пациентам вне зависимости от их статуса, положения, профессии или оных внешних обстоятельств. Этот принцип также определяет, что какую бы помощь не оказывал медицинский работник пациенту, его действия не должны нанести вреда ни самому пациенту, ни другим лицам. Сталкиваясь с ситуацией конфликта между пациентом и его близкими или другими медицинскими работниками, руководствуясь данным принципом, мы должны быть на стороне пациента. 
Принцип полноты оказания медицинской помощи подразумевает профессиональное оказание медицинской помощи и профессиональное отношение к пациенту, применение всего имеющегося арсенала здравоохранения для проведения качественной диагностики и лечения, реализации профилактических мер и оказания паллиативной помощи. Данный принцип требует абсолютного соблюдения всех норм законодательства, связанных со здравоохранением, а также всех положений этического кодекса. 
Моральная ответственность медицинского работника подразумевает соблюдение им всех принципов медицинской этики.

Отношения "медсестра - пациент":

• Медицинская сестра обязана быть выдержанной и приветливой в общении с пациентом. Недопустимыми как фамильярность и панибратство так и чрезмерная сухость и официальность. Обращаться к больным следует на «Вы» и по имени и отчеству.
• Нельзя в присутствии больных обсуждать поставленный диагноз, план лечения, говорить о заболеваниях соседей по палате. Запрещается подвергать сомнению правильность проводимого лечения в присутствии больного.
• Перед тяжелыми и болезненными процедурами медсестра должна разъяснить в доступной форме значение, смысл и необходимость их для успешного лечения и снять психоэмоциональное напряжение.

Отношения "медсестра - родственники (и близкие) пациента:

• Необходимо сохранять сдержанность, спокойствие и тактичность;
• Лицам, ухаживающим за тяжелобольными разъяснять правильность выполнения процедур и манипуляций;
• Беседовать только в пределах своей компетенции (не имеет право рассказывать о симптомах, о прогнозе заболевания, а должна направить к лечащему врачу);
• Отвечать на вопросы спокойно, неторопливо, обучать правильному уходу за тяжелобольными.

Отношения "медсестрa - врач":

• Недопустимы грубость, неуважительное отношение в общении;
• Исполнять врачебные назначения своевременно, четко и профессионально;
• Срочно информировать врача о внезапных изменениях в состоянии больного;
• При возникновении сомнений в процессе выполнения врачебных назначений в тактичной форме выяснить все нюансы с врачом в отсутствии больного.

Отношения "медсестрa - медсестрa":

• Недопустима грубость и неуважительное отношение к коллегам;
• Замечания должны делаться тактично и в отсутствии больного;
• Опытные медсестры должны делиться с молодыми своим опытом;
• В сложных ситуациях должны помогать друг другу.

Отношения "медсестрa - младший медперсонал":

• Соблюдать взаимоуважение;
• Контролировать тактично, ненавязчиво деятельность младшего медперсонала;
• Недопустимы грубость, фамильярность, высокомерие;

Деонтология немесе дәрігердің адами пішіні

9 ақпан 2012 | 1 пікір

«Біз қазір үшеу боп тұрмыз  — мен, сен және сенің ауруың. Егер екеуміз біріксек, ауруды жеңеміз, ал сен ауру жағына шықсаң, мен жеңілемін».

Ғұлама дәрігердің аузынан шыққан осы тәмсіл кейін  талай ізбасарының аузымен айтылып, мыңдаған науқастың көкірегіне сенім ұялатты.

«Жақсы сөз —  жарым ырыс». Дәрігер, ең алдымен, ауру адамды ықыласпен тыңдай білуі, жылы сөзімен үміттендіре білуі тиіс. Яғни жоғарыда айтылғандай, науқасты «өз жағына» тарта білуі керек.

Бізде қазір әлгі ғұлама сынды емен-жарқын әңгіме айтып, алдына келген кісінің еркін билеп алатын дәрігер бар ма? Жоқ деп айта алмайсыз, бар! Бірақ өте сирек. Керісінше қазір дәрігерден көрген «қорлығын» айтып, зар еңірейтіндер өте көп. Өкінішке қарай (!), олардың сөздерін толық жоққа шығара алмайсыз. Диагнозды дұрыс қоя алмай, дертіне дерт қосып беретіні өз алдына, науқастың жігерін құм етіп, өмірден түңілдіріп жіберетін де дәрігерлер бар. Немесе таныстарының (өзінің де үлесі болғасын, әрине — ред.) дәрілерін ретті-ретсіз тықпалайтын ақ халаттыларды да көріп жүрміз. Тіпті үстелінде тұрған медициналық карточкаңды қарауға ерініп, үйіңнен «іздетіп» қоятын, науқаспен жүре сөйлесетін, жұмыста «настроениесі болмай отыратын», кейде тіпті, қаумалап тұрған жұртқа қарамай, жұмыстан ертерек зытып тұратын дәрігерлерге де бой үйренді. Солай болуға тиіс сияқты…

Сондықтан да  ақтөбелік белгілі дәрігерлер Ізбасқан Аймағамбетовтің, өкінішке қарай, бүгінде көп айтыла бермейтін деантология туралы мақаласын біз өте ықыласпен қабылдап, жариялап отырмыз. Бұл мақала жұртшылық арасында әжептәуір пікірталас тудырады деп сенеміз. 

Тәрбие мен білім

Республикамызда тұрғындарға медициналық көмектің сапасы мен мәдениетін көтеру, оның мамандандырылған түрлерін дамыту және кең ауқымдағы профилактикалық шараларды жүзеге асыру көп ретте медициналық деонтология — медицинадағы қажеттілік ілімі туралы таным принциптерін сақтаумен анықталады.

Деонтология (парызтану) бұл медицина қызметкерлеріне жоғары гуманистік, моральдық-этикалық талаптар, кәсіби деңгейін ұдайы жетілдіру, патриотизмге тәрбиелеу мен қалыптастырудың, халыққа, өз ісі пен парызына берілгендік негізі болып табылады. Сырқатты емдеу барысында дәрігердің деонтологиялық әдістерді оңтайлы қолдануы емделушінің бойында дертінің емге көнетіндігі туралы сенім мен үмітті нығайтады, сондай-ақ медицина қызметкерінің жоғары кәсіби дайындығының дәлелі болып есептеледі. Денсаулық сақтау қызметкерлері алдында Елбасының жыл сайынғы Жолдауларында, ҚР Конституциясында, «Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтауды дамыту туралы Кодексте», мемлекеттік құрылымдар мен қоғамдық ұйымдардың күшін біріктіру жолымен әрбір қазақстандықтың  ұлт саулығын қалыптастыруға қатысу принципіне негізделген, «Саламатты Қазақстан» деп аталатын  республиканың денсаулық сақтау саласын дамытудың 2010 жылдан 2015 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру міндеттері тұр.

Бірақ, өкінішке қарай, ЖОО-ларда студенттердің деонтологиялық ғылымды игеруіне жеткілікті көңіл  бөлінбейді, соның салдарынан жоғары оқу орындарының түлектері деонтология  туралы қарапайым ұғымның өзін түйсіне  бермейді. Деонтологиялық тәрбие мен  кәсіби білім беру бір-бірімен іштей байланысты.  Моральдық-этикалық нормалар, ережелер мен талаптар дәрігердің сырқатпен, оның отбасымен және туыстарымен, жұмыста қызметкерлермен, әріптестерімен және жұртшылықпен өзара қарым-қатынасының күрделі ілімін игермейінше жүзеге аспайды. Дәрігердің сергектігі, мейірімділігі, қамқорлығы мен көңіл бөлуі, жоғары азаматтық парыз сезімі, тіпті ерлігі болмаса, емдеу барысында сырқатпен түсінісіп сыр  ашу, емдеу тактикасының, диагностиканың, сырқаттың ерекшеліктері мен нәзік механизмдерін ұғыну мүмкін бе? Дәрігерді тәрбиелеу оның кәсіби біліктілігін жетілдіру сияқты диплом алумен біте салмайды, қайта дәрігермен өмір бойы жанаса жүретін тұрақты процесс болуға тиіс. Медициналық деонтология ұдайы дамып келеді, оның маңызы мен мәні халық, қоғам үшін өте жоғары. Дәрігер әлеуметтік және психологиялық тұрғыда жеке тұлға ретінде шектеулі аядағы емдеу қызметімен шектеліп қала алмайды, ол тұрғындардың жалпы мәдениетін көтеру мен тәрбиелеудің күрделі проблемаларын шешуге қатысуға тиіс. Деонтологияның медициналық-психологиялық аспектілерінің мәні де өсе түсуде, өйткені ғылыми-техникалық прогрестің табиғи және әлеуметтік салдары адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастарда көңіл-күй ауанының шиеленісуінің өсуіне, әр түрлі даулы жағдайларға, бейімделудің қиындықтарына әкеледі. Сөйтіп, одан да күрделі деонтологиялық проблемалар туындайды.

Мемлекеттің адам денсаулығы туралы қамқорлығынан асқан  маңызды міндеті жоқ. Мемлекет тарапынан  тәуелсіздік жылдарында республика азаматтарының әл-ауқатын көтеруге және өсіп келе жатқан материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған ауқымды әлеуметтік-экономикалық шаралар, интенсивті медициналық-санитарлық жұмыстар тұрғындардың денсаулығын жақсартуға, оның ішінде сырқаттануды азайтуға, жалпы және балалар өлімін қысқартуға, туберкулезбен және басқа әлеуметтік сырқаттармен ауыруды төмендетуге  мүмкіндік берді.

Елдегі денсаулық  сақтау саласының табыстары —  оның негізгі бірқатар бөлімдері тұрғысынан әлеуметтік қайта құрылымдардың заңды нәтижесі, оны біздің қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық тіршілігінің басқа салаларындағы ілгерілеу жетістіктерінен бөліп қарауға болмайды. Әлеуметтік құндылық тұрғысынан алып қарағанда, денсаулық — өндірісті дамыту мен еңбек өнімділігін көтерудің маңызды факторы. Әрбір адамның денсаулығын қорғау Қазақстан Республикасының Конституциясында заңды түрде бекітілген. Конституция денсаулық қорғауға құқыққа кепілдік беріп қана қоймайды, сонымен бірге денсаулық қорғау Республиканың әрбір азаматының тікелей міндеті екендігін де ескеру қажет. Демек, қазақстандықтардың салауатты өмір салтын қамтамасыз ету олардың құқықтары мен еркіндігінің көрінісі ғана емес, сондай-ақ қоғамның және өзінің алдындағы міндеті де. Қазіргі кезеңде мемлекет әлеуметтік-экономикалық құрылыс міндеттерінен туындата отырып, халық денсаулығын қорғауды дамыту бағдарламасын айқындады. Негізгі міндеттер мыналарды қамтиды: бастапқы профилактика шараларын күшейту, оның ішінде қоршаған ортаны сауықтыру, еңбек жағдайларын жақсарту, санитарлық-сауықтыру шараларын, тұрғындардың белсенді демалысы мен жаппай дене тәрбиесімен шұғылдануды жүргізу, гигиеналық тәрбие мен рационалды тамақтануды қамтамасыз ету.

Медицина қызметкерлері  сырқатпен, сонымен бірге дені сау  адаммен қарым-қатынаста деонтология мен этика прициптерін қатаң сақтауға тәрбиеленуі тиіс. Профилактикалық медицинада өзіндік ерекшеліктер болады, өйткені дәрігерге сырқатпен емес, кәдімгі дені сау адаммен жолығысуға тура келеді, сондықтан да «дәрігер – сырқат» деонтологиялық схемасы өзгереді және дәрігерге өзінің дені сау адамдармен — олардың отбасылармен, жұмысшы ұжымдарымен және бір атап өтерлігі дәрігерге келуге, тексеруден өтуге өзінің уақытын жоғалтуды қаламайтын сау жандармен байланысты өзінің қарым-қатынасын қалыптастыру қажет. 

Адам — табиғаттың тәжі

Медициналық деонтология  дамудың ұзақ та күрделі жолынан өтті. Оның тарихы жарқын, талайлы оқиғалар мен деректерге де толы. Деонтологияның бастауы ежелгі кезеңнен басталады. Өзінің жақынына көмек көрсеткен алғашқы адам оны бақытсыздықтан құтқаруға ұмтылу сезімімен, аяныш сезімімен, жарасын жеңілдетсем деген ниетпен, басқаша айтқанда, адамгершілікпен жасаған. Медицинаның және оның басты өкілі — дәрігердің ерекшелігі адамгершілік, адам баласын аяушылық болып келгенін дәлелдеп жатудың қажеті бола қояр ма екен?! Алғаш рет Гиппократ өзінің атақты «антында» дәрігер ұстанымының моральдық-этикалық және адамгершілік нормаларын белгіледі. Гиппократтың ұлылығы бәрінен бұрын адамгершілікті алға шығаруында, ол адамды табиғаттың тәжі деп санады. Деонтология ұғымын ХІХ ғасырдың басында ағылшын философы Иеремия Бентам дәрігердің кәсіби ұстанымы туралы шарт ретінде дағдыға енгізді.

Деонтология —  өз өмірін ең игілікті іске — адам денсаулығына қамқорлық жасауға өзін арнаған дәрігердің моральдық, этикалық және зиялылық бейнесі, дәрігер мен сырқаттың, оның туыстарының арасындағы өзара байланыстың қандай болуы керектігі туралы ғылым. Негізінде деонтология этикамен берік байланысқан. Бұл түсінікті де, өйткені парыз, әділеттілік, ар-ұят пен иман, жақсылық пен жамандық туралы ұғым, ақырында бақыт пен өмірдің мәнінің өзі этикалық категориялар. Белгілі бір деонтологиялық нормалар мен ережелер әрине, басқа да мамандықтарға тән. Алайда, сөздің тура мағынасында алғанда, адам өмірі мен өлімін «қолында ұстап тұратын» және қоғам мен отбасындағы қатынастармен, жеке адами, рухани, адамгершілік ұғымдарымен тікелей байланысты медицина, дәрігерлік секілді адам қызметінің түрін табу қиын. Дәрігердің сырқатпен қарым-қатынасы олардың алғашқы кездесуінен, кейде тіпті одан да ертерек, емделушінің медициналық құжаттарымен алдын-ала танысудан басталады, осы сәттен деонтологиялық талаптар күшіне енеді. Адам — әлемдегі барлық құндылықтардың ішіндегі ең жоғарғысы — медициналық деонтологияның маңызды принципі, гуманизмнің принципі осындай. Дәрігерге сырқатқа адами қатынас, риясыздық, әділдік, білімдарлық, қарапайымдылық, еңбек сүйгіштік, мәдениеттілік, көпшілдік, қоғамдық өмірге қатысу, Отанға сүйіспеншілік пен өз білімін ұдайы жетілдіру қасиеттері тән болуға тиіс. Тарих адамзаттың прогрессивті ыңғайдағы бөлігі үшін, аталған принциптердің кемшіндігіне қатысты барлық қиындықтарға қарамастан, гуманистік ағымдар ылғи да қолдау мен түсіністік тауып келе жатқандығын растайды.

Бүкіләлемдік Медицина ассоциациясы Бас ассамблеясы қабылдаған Женева декларациясында былай делінеді: «Медициналық мамандық өкілі бола отырып, мен өз өмірімді адамзатқа қызмет етуге арнауға салтанатты түрде ант етемін. Мен өз қызметіммен ар-ұятыммен және лайықты түрде шұғылданатын боламын. Менің негізгі міндетім пациенттердің денсаулығы болмақ. Маған сенім білдірілген құпияларға құрметпен қарайтын боламын. Мен медициналық мамандықтың ізгі дәстүрлері мен ар-ұятын барлық күшіммен ұстанатын боламын. Мен діннің, ұлтшылдықтың, нәсілшілдіктің, саясат пен әлеуметтік жағдайлардың менің парызымды орындауға ықпал етуіне мүмкіндік бермеймін. Адамшылық заңдарына қарама-қайшылықта медицина саласындағы менің білімімді пайдаланбау қаупіне қарамастан, адамның пайда болу сәтінен бастап оның өміріне жоғары құрмет сезімін ұстанатын боламын. Мен бұл сертімді салтанатты түрде, шын жүректен және таза ар-ұятыммен беремін». Дәрігер сырқат адамға емдеудің қандай да бір әдісін, тіпті қауіпті, тәуекелді жолын немесе жаңа операцияны ұсынғанда, осы әдісті өзіне немесе жақын адамдарына да қолдана алатындай адамгершілік ережесін ылғи да есте сақтауы қажет.

Өмір бір орында тұрмайды, ол медицинаға, дәрігерлерге барған сайын жаңа талаптар қоя береді. Медицина ғылымының жетістіктері мен соңғы он жылдықтар практикасы адам өмірі үшін күресте дәрігерлердің мүмкіндіктерін көтерді, бүгінде осыдан жиырма жыл бұрынғы үмітсіз деп саналатын көптеген сырқаттарды, оның ішінде клиникалық өлім жағдайында тұрғандарды да құтқаруға жол ашылды. Адам өмірі үшін күресте қазіргі уақытта дәрігерлердің мүмкіндік аймағы бұрынғы жасанды демалдыру мен жүректі уқалаудан жасанды қан айналымы, гипербориялық оксидинация органдарын алмастыруға дейін жетті.

Медицинаның қандай да жетістіктерін қолдану күрделі  материалдық шығындармен байланысты болады, оның үстіне ауыр сырқаттардың барлығын бірдей заманауи әдістердің көмегімен құтқарудың сәті түсе бермейді. Бірақ адам өмірі қасиетті болғандықтан, дәрігерлер ол үшін соңғы минутқа дейін күресуге тиісті. «Үмітсіз» сырқат деп аталатындардың дәрігерлік табандылық, төзімділік, емдеушінің нағыз ерлігі нәтижесінде толыққанды өмірге қайта оралған жағдайлары да аз емес. Адамды сүю парызы дәрігерден әрбір сырқат үшін, тіпті оның әр сағат өмірі үшін шексіз берілгендікпен күресуді талап етеді. Дәрігер халықтың өзі арқылы дерттен құтқарушы бар екендігін көруі тиістігін, сондай-ақ әр адам қандай ауыр жағдайға ұшырағанда да медицина мүмкін болғанның бәрін жасайтындығын білуі тиіс. 

Дертті емес, сырқатты емде!

Дертті емес, сырқат адамды емдеу — медицинаның негізгі  принциптерінің бірі. Деонтология мен  этика принциптерін сақтамай ақиқат ем жүргізу мүмкін емес. Дәрігер «психологиялық кері байланыс» принципі бойынша өз әрекеттері мен ұстанымын бақылауы тиіс және сырқат адамның сәл ғана қас-қабағы қимылынан ахуалды жедел бағамдап, емдеу тактикасын дұрыс қалыптауға міндетті. Ғылыми-техникалық прогресс дәуірінде сыртқы ортамен адамның өзара әрекетінің кең ауқымдылығы адам және оның денсаулығы байланысының да тереңдігін көрсетті. Қазір денсаулық өлшемдерінің деңгейіндегі ғылыми-техникалық прогресс салдарларын кешенді бағалауды тек медицина ғана жүргізеді, сырқаттардың алдын алуды қамти отырып, тұтас аймақтарды, халықты сауықтыру жоспарларын жасайды, яғни басты орынға адамды шығарады. Адамзат қызметі мен білімнің барлық салаларына деонтологияның ықпал етуінің заңды түрдегі өрістеуі жүріп жатыр, бүгінгі деонтологияның басты нысанасы — сырқаттар ғана емес, дені сау жұртшылық. Осыған ыңғайлас ойды біз Гиппократтан табамыз, ол медицинаның бүкіл даналығы — ақшаға жеке көре қараушылық, ар-намыстылық, қарапайымдылық, сыпайылық, киім киюдегі ынсаптылық, құрмет көрсету, шешімділік, тазалық, ой молшылығы, өмір үшін қажет пен пайдалы атаулының барлығын білуі, ырымшылдық пен қорқынышты теріске шығару — дәрігердің қаруы болуы тиіс дегенді жазады. Гуманизм мен көзқарас ауқымының кеңдігі дәрігерлік қызметте көп ғасырлық тексеруден өтті. Дәрігер өз әрекеті мен өзін ұстауын «психологиялық кері байланыс» принципі бойынша бақылап, сырқат адамның кішкене де болса ниет білдіруін жедел түрде бағалап, дұрыс түзетулер енгізуі дұрыс. Медициналық техниканы дәрігерлік ойлауға, оның тәжірибесі мен сырқатқа психологиялық ұстанымына, оның рухани қалпына, жеке басының ерекшеліктеріне қарсы қоюға болмайды. Дәрігер қызметінің барлық тұстары, сөзсіз, әрбір сырқат адамның қайталанбайтын, жеке даралығымен байланысты, мұның өзі әр ретте де олармен өзара қарым-қатынасты жаңаша құруға итермелейді. Басқа ешқандай мамандықтарға тән емес қоғамдық қайраткер және азамат болып табылатын дәрігер-маманды қалыптастырудың ерекше күрделілігінің өзі осында, ол дәрігерден ауқымды білімділікті, жоғары жеке бас мәдениетін талап етеді. Бүгінгі күні өсіп келе жатқан бозбала мен бойжеткен өзінің ғұмырын медицинаға бағыштай отырып, мынаны айқын сезінуі тиіс: оның бойында осы мамандыққа икемділік бар ма, олардың әрқайсысы дәрігер болып қызмет атқара ала ма? Жас талап бұл қадамға бармас бұрын өзіне «сырттан көз салып», өзіне-өзі мынадай сауал қойып, оған толық айқындылықпен жауап беруі тиіс: мейлінше қысталаң жағдайда жақын адамға көмек көрсетуге ұмтылыс секілді қасиеттер менде бар ма, әрқашан да пайдалы болуға дайынмын ба, қоғамдық мүддені жеке бас мүддесінен жоғары қоя аламын ба? Егер бұл қасиеттер ішкі қажеттілікке айналса, онда дәрігер мамандығына бейімділік бар деп ойлауға болар. Егер жоғарыда баяндалған қасиеттер болмаса, поэзия мен сахналық өмірге үйрену мүмкін еместігі секілді медицинаға да, яғни дәрігерлікке келу қиын болары анық. Әрбір адамның, оның ішінде сырқат жанның ұғымында дәрігер жалпы адамға тән барлық жақсы қасиеттерді алып жүруші болып табылатындығы ақиқат нәрсе, сондықтан да одан сол құбылыстардың көрініс табуын күтуі де заңдылық. Дәрігер парызы, оның міндеті зардап шегуші адамның, сырқаттың мүддесін өзінікінен де жоғары қоюға жетелейді. Сырқат адам дәрігерге келгеннен кейін оған сенеді, ешкімге, ең жақынына да ашпайтын сырын ақтарылып, бөліседі. Бұны ылғи да есте ұстап, түсініп, бағалау қажет. Өзге адамның күйзелістеріне дендеп еніп, оған жанашырлық таныту үшін дәрігер үлкен рухани күшке ие болуы тиіс. Дәрігерге сырқатпен салқынқанды, ресми сауалнама жүргізумен бірге, шыдамдылықпен және қиындығына ортақтаса, достық рәуіште әңгімелескені жөн. Белгілі орыс дәрігер-ғалымы С. М. Боткин дәрігер адал дос ретінде сырқатты мұқият тыңдап, оның барлық қасіретін біліп, оларды жоюға көмектесуі, рухын көтеріп, оның тәнін сауықтыруы керек деп санады. Дәрігер бұнымен ауруды «еркелетпейді», тек қана өзінің қасиетті парызын орындайтындығын білуі керек. Дәрігерге пациенттер көбінесе сырқаттанудың негізгі себебі болып табылатын отбасылық, қызметтік және кәсіби тіршіліктегі өз қиындықтарын шешуге көмек сұрап келеді. Әрине, дәрігерге моральдық жауапкершілікті мойынға алу қиын, дегенмен ол кейде жағдайды біліктілікпен талдауға, өте сақтықпен кеңес беруге міндетті де.

Дәрігер сырқат адам үшін бедел иесі және әлеуметтік өмір мәселелерінде ғана емес, саясатта да ақпарат көзі болуы тиіс. Қазіргі заманғы жағдайда қоғамдық өмірдегі дәрігердің жеке тұлғалық рөлі сөзсіз өсе түсуде. Осыған байланысты адамның дәрігерлік қызметке жарамдылығы көрсеткіштері, кәсіби іріктеу үлкен мәнге ие. Медициналық білім басқаларына қарағанда мейлінше кең ауқымды, сондай-ақ дәрігер де орта медицина қызметкері секілді қай уақытта да неғұрлым ауқымды немесе бір саланы ғана таңдай алады. Дәрігердің жұмысында ұсақ-түйек деген болмайды. Дәрігердің сырт бейнесін емделушілер тиісті түрде қабылдайды. Үстіндегі халаттың кірлеуі мен тұла-бойдағы кез-келген күтімсіздік, сөз жоқ дәрігерге бедел әкелмейді. Бұл ең алдымен этикалық нормаларға қайшы келеді, сырқаттың дәрігерге деген сеніміне кіреуке түсіреді. Өмір дәрігерге бүкіл ғұмырында және практикалық қызметінде елеулі талаптар қояды, сондай-ақ оның еңбегін ерліке пара-пар етеді. Шынында да, дәрігер мамандығы — ерлікке тең. Ол жанқиярлықты, жан тазалығы мен діл ұлылығын талап етеді. Бұған кез келген адам қабілетті бола бермейді. Кез келген дәрігердің моральдық тұрғыдан таза бола бермейтінін де байқап қаламыз. Дәрігердің сырқаттың көз алдында бедел иесі болуы керектігіне дау жоқ. Дәрігер беделі терең кәсіби білім, сырқат адамның жеке басы ерекшеліктерін ұғына білу, оның жан азабы мен күйзелістеріне ене білу, емделушімен сыпайы тіл қатысу, неғұрлым тезірек және мүмкіндігінше толық сауығып шығуына қол жеткізу секілді жағдайлардан қалыптасады. Дәрігердің міндеттерінің бірі — өз қадір-қасиеті мен ар-ожданын биік ұстау, бұл оған деген сенім мен құрмет ахуалын орнатады. Рас, ол сырқатқа көмек көрсете отырып,  кейде жекелеген емделушілер мен олардың туыстары тарапынан негізсіз талаптарды, ренішті сөздер мен бопсалауды да тыңдауына тура келеді. Кез келген дерлік басқа мамандық иелері мұндайда ондай сөз иесіне дөрекі жауап қайтарып, оған айқайлауына, тіпті бөлмеден қуып шығуына болады, ал дәрігердің қандай жағдайда да өзінің көңіл-күйі мен сезіміне ерік беріп, қызбалыққа салынуының жөні жоқ. Ол өзін-өзі ұстаудың, қадір-қасиет пен кәсіби парыздың үлгісі болуы тиіс, сырқат адамға қамқорлықпен, құрметпен қарауға міндетті, сондай-ақ өзіне сондай құрмет жасалуын күтуге де құқылы.

Денсаулық сақтау ісін ұйымдастырушылар мен дәрігерлер қауымдастығы тұрғындарды медицина мен дәрігерге құрмет жасау рухында тәрбиелеуі тиіс, сондай-ақ медицина қызметкерін зәбірлегені үшін азаматтарды жауапкершілікке тарту мүмкіндігін де жоққа шығаруға болмайды. Сонымен бірге дәрігердің өз қызметтестерімен жұмыс барысындағы секілді ресми қатынасты сырқаттарға және олардың туысқандарына қолдануы бедел әкеле қоймайды. Қадір-қасиетті биік ұстау, қажет жерінде қаталдық, сонымен бірге зейінділік пен мейірбандылық — бұл дәрігер беделін көтеруге жол ашатын қасиеттер. 

Дәрігер және сырқат

Дәрігер үшін сырқат ең жақын, туыс адамы болуы тиіс, ал емделуші үшін дәрігер — өз өмірін қолына ұстатып, оған сенетін, сүйенетін адамы. Егер адам өз тағдырын дәрігерге тапсырса, оған сенетін болса, адам ретінде құрметтеуі, оның өз ісіне берілгендігін, осы шаруаның білгірі ретіндегі түйсінуін ерекше ілтипатпен білдіреді, мұндай жағдай сырқаттың өзіне ғана емес, сондай-ақ оның жанашыр туыстарына да қатысты болмақшы. Дәрігердің емделушінің туыстарымен өзара байланысы әдетте пациенттің емге орналасуының алғашқы сәтінен және емханаға алғашқы келуінен қалыптасады. Бұл ретте тума-туыстарды аурудың диагнозы да, дерттің алдағы өрістеу деңгейі де мазасыздандырады. Олардың дәрігердің аузынан өздерін толғандырған барлық мәселеге қатысты жауапты шыдамсыздықпен және күйзеліспен күтетіні де табиғи жағдай. Сондықтан да мұндай әңгімелесу дәрігерден әдептілікті, сыпайылықты, қысқасы үлкен өнерді талап етеді. Дәрігер ешқандай алдауға бармай, болжамды диагноз, тексеру мен емдеудің жоспары туралы ақиқатты айтуы тиіс. Емделушінің жақындарына қажеттінің бәрі жүзеге асырылатындығын, сырқаттың көмексіз және қараусыз қалмайтындығын ұғындыруы қажет. Егер дәрігер сырқат болжамын үмітсіз деп есептейтін болса, бұл туралы туысқандарына сақтықпен айтуы, жанға ауыр тиетін хабарламаға оларды бірте-бірте даярлағаны жөн. Өте қауіпті жағдайдың өзінде кейде әрбір дерттің өз өрістеуі болатындығын және емдеу әсерімен алғашқы болжамдардың өзгеретіндігін айтқан дұрыс болмақ. Мұндай жағдайда сауалдарға иә немесе жоқ деген жауаппен шектелуге болмайтын да кездер кездеседі, ондайда үшінші түрді іздестіресіз. Тікелей ашықтық ылғи да орайласа бермейді, кейде туыстарға күрт мінез танытуға да тура келеді. Енді бірде диагноздың орнына оларға сырқаттың ерекшеліктері, оны емдеудің мүмкін жолдары туралы онсыз да жанұшырып жүрген адамдардың көңіліне кіреуке түсірмеу үшін әрбір сөзді салмақтап хабарлаған дұрыс болмақ. Сырқаттың туыстары олардың көзқарасы тұрғысынан қажетті қосымша тексерулер жүргізуге мәжбүрлейді, жаңа дәрі-дәрмектерді қолдануды талап етеді. Мұндай жағдайда қалыптасқан ширыққан ахуалды басу, көңілдегі түйіткілдер тетігін табу үшін түсінік бере білу, шыдамдылық, икемділік қажет болады. Туысқандардың кеңесшілер шақыру туралы табанды талабы ескерусіз қалмауы тиіс. Мұның өзі жақын адамның өмірін құтқару үшін барлығын, тіпті мүмкін еместі де жасау ұмтылысымен туындайтыны белгілі. Кеңес алуға қажеттілік болмағанның өзінде де табиғи адами әрекетке тыйым салуға болмайды. Басқа маманға көрсету пациентті де, оның туысқандарын да тыныштандырады, неғұрлым қолайлы психологиялық ахуалды құруға жағдай жасайды, ретсіз дау-дамай мен шағымды болдырмайды. Сырқат адам мен оның туыстарына жанама болса да басқа дәрігерлердің дұрыс емес әрекеттері туралы, мысалы, бұл пациентті бұрын емдеуші жөніндегі ыңғайсыз пікірлер айырықша теріс әсер етеді. Бұл сөз жоқ, дәрігердің өзінің ғана емес, сондай-ақ медицинаның да беделін түсіреді. 

Ұсыныс және қағида

Тұтасынан алғанда  келтірілген ұсыныстар қатып қалған қағида емес, өйткені дәрігер медицинадағы танымы әр түрлі адамдармен, мінез-құлық, тәрбие деңгейі өзара ұқсай бермейтін жандармен жүздесіп отырады. Олардың өздерінің жақын адамдарының дертіне қатысты көзқарастары да әр түрлі. Өкінішке қарай, жастай алған тәрбиенің кемдігі, өз пікірін жоғары ұстанушылық салдарынан дәрігерге сенімсіздікпен, теріс мінезбен қарайтындар да табылады. Жұртшылықтың парызы — медицина қызметкерлерін мұндай өрескел әрекеттерден қорғау болып табылады. Дегенмен, айта кететін бір ақиқат — дәрігер беделі оның өзіне және айналасындағы әріптестерінің ұстаным-қалыптарына байланысты.

Дәрігер өзімен-өзі қызмет етпейді, ол — медициналық мекеме ұжымының мүшесі. Ол ұжымдағы дұрыс өзара қарым-қатынастар қай тұрғыдан алып қарағанда да маңызды. Оның қалыпты болуы мекеменің емдік және ғылыми беделін, сондай-ақ сырқаттардың көз алдында дәрігер айбынын асырады. Әрбір дәрігер өзінің күнделікті қызметінде емделушілер алдында, тіпті түптеп алғанда қоғам алдында өзінің жеке және ұжымдық жауапкершіліктерін сезініп отыруы тиіс. Жеке жауапкершілік дәрігердің теориялық білімін тереңдету мен практикалық дағдыларын жетілдіру, өзінің қадағалауларын сыни тұрғыда талдау, қателіктерді зерттеу, аға буыннан үйрену және әдебиеттерді оқу негізінде кәсіби біліктілігін ұдайы көтеруге тұрақты ұмтылыстан бастауы алғаны жөн. Дәрігердің адал, тәртіпті және риясыз адам болуы қажеттігін дәлелдеп жатудың қажеті жоқ.

Күнделікті өмірде кәсіби адалдық ерекше маңызды болып  табылады, оны бұзу, Гиппократ антынан  ауытқу көпшілік алдында бетке басуға, тіпті адалдық шегінен аттаған дәрігерге тыйым жариялауға әкеледі. Біздің еліміздің және облысымыздың денсаулық сақтау практикасында «ҚР дәрігер антын» өрескел бұзу деректері бар. Дәрігер сырқатты қабылдағаны, операция жасағаны, дәрі-дәрмек үшін ақша алғанда (немесе басқа формадағы төлем жасатса), ол сөзсіз қылмыс болып табылады және заңмен жазалануы тиіс. Бұл ретте бізде жеке практикаға заңмен рұқсат берілгендігін айтуымыз керек. Егер дәрігер жеке практикамен шұғылданса, қаржы және мемлекеттік органдарда тіркеліп, тиісті салығын төлесе, онда ол заң аясынан шықпайды. Дәрігер сырқатты мемлекеттік қаржы есебінен (еңбекақысын ала отырып) емдеп, операция жасағанда, мемлекеттік медицина мекемесі қабырғасында ақы алатын болса, мұндай қылықты «жасырын практика» разрядына, яғни қылмысқа жатқызу қажет. Дәрігерлер қауымдастығы және мемлекет мұндай түрдегі құбылыстармен күрес жүргізіп, дәрігерлерді риясыз медициналық көмек рухында тәрбиелеуі қажет. Адалдық дәрігерлердің ісімен ұдайы сабақтаса жүріп, оның барлық ұмтылыстары мен ізгі ойларының негізіне айналуы тиіс, кәсіби риясыздық көрінісін қалыптастыру — дәрігердің жанкештілігі.

Маңызды деонтологиялық принциптердің бірі — шыншылдық. Шындықты талап ету дәрігерлік құпияны сақтауға қарсы келмеуі тиіс, сондай-ақ сырқат адамның тағдыры туралы өз ойларын, кейде барынша қайғылы болса да, оның туыстарынан жасырмауды қажетсінеді. Шыншылдық кез келген адам — сырқат немесе оның туысқандары мен әріптестер тұрғысынан да, тұжырымдар мен әрекеттердің асығыстығын, қате пікірді теріске шығарады. Дәрігерді тәрбиелеу процесінде тағы бір маңызды мақсат көзделуі тиіс, ол — негізінде сырқаттың ахуалын кәсіби сауатты бағалау, білімділікпен астасатын ақылға сай және саналы оптимизмге тәрбиелеу. Мақтаншылыққа бейім, дәлелсіз сенімділік, негізсіз шешімділік, өз тәжірибесі мен білімін асыра бағалау белең алған дәрігерлерді емдеу мекемесінің әкімшілігі мен аға буын өкілдері назардан тыс қалдырмауы тиіс. Мұндай қылықтарды батыл тойтарып отырмаса, оның соңы адам өмірімен бағаланатын өрескел, тіпті кей жағдайда қайғылы қателіктерге соқтырары анық.

П.А. Герцен дәрігердің темпераменттен басқа, әрекет ету үшін ғана емес, сонымен бірге өзінің шешімдері мен әрекеттерін дер кезінде тоқтата білу үшін де білім мен салқынқандылықтың мол қорына ие болуы қажеттігін айтты. Бұған мынаны қосуға болады: өз темпераментіне ие бола білуі, былайша айтқанда өз мінезін жүгендей білуі маңызды. Ятрогениямен күрес, яғни сырқатты дәрігердің ойланбай айтылған, ауызынан сәтсіз шыққан сөздермен жанын жаралауды болдырмау ерекше мәнге ие. Ятрогенді сырқаттар қатарына дәрігердің кінәсінен туындайтын жаны жаралануларды немесе дәрігермен қарым-қатынас яки медициналық әдебиеттерді оқу әсерінен күдікшіл адамдарда бой көтеретін келеңсіз жайларды жатқызуға болады. Дәрігердің дер кезінде айтқан сенімді ырғақтағы ақылға сыйымды, беделді де жылы сөзі сырқатқа қорқынышты жеңуге көмектеседі, оның сауығып кетуіне деген сенімін нығайтады. Дәрігердің қолайсыз пайдаланған сөздері сырқаттың жанын аяусыз жаралайды, тіпті ауыр, кейде қайғылы жағдайларға да соқтырады. Дәрігердің жай ғана жұбату сөзі сиқырлы сауықтыру күшін бере алады, керісінше иландыру күшін білмейтін немесе білгісі білмейтін дәрігердің сырқатқа қатал да суық үкімі шын мағынасында өлім әкеледі. Егер дәрігермен әңгімелескеннен кейін сырқат адам жанына жеңілдік сезінбейтін болса — ол дәрігер емес. Бұл тұжырымның мағынасы үзілді-кесілді болып көріне алмас, дегенмен медицинаның көп ғасырлық тәжірибесі қалай болғанда да сөз құдіретін растайды. Дәрігердің аузынан дұрыс шыққан сөз ешқандай боямасыз айтқанда ұлы өнерге жатады, дәрігер бұған өмір бойы үйренуге міндетті. Кейде дәрігерлер ятрогенияның (емқателіктің) сырқаттың өзі үшін ғана емес, сонымен бірге оның отбасы мүшелері үшін де қауіпті екенін ұмытып кетіп жатады, сырқатқа көңіл-күй ауанымен салғырт қарым-қатынас қайғылы жағдайларға соқтыруы мүмкін. Тәжірибелі дәрігерлердің өздеріне жақын туыстарын емдемейтіні және оларға операция жасамайтыны бекерден-бекер емес. Медициналық ұжымдарда қазіргі уақытта сырқаттың психикасын қорғау проблемасына іс жүзінде көңіл бөлінбейді. Денсаулық сақтау ісін ұйымдастырудың ұзақ жылғы практикасында біздер медициналық ұжым мүшелерінің деонтологияның қарапайым қағидаларын өрескел бұзғандығының сан мәрте деректерімен бетпе-бет келуге мәжбүр болдық.

Бірнеше мысалдар келтірейік:

1) Жеткілікті жұмыс  өтілі бар дәрігерге сырқат өзіне қатысты емге қанағаттанбайтындығын білдірген кезде, ол оған былай деп ашық мәлімдейді: «сені ешкім де емдей алмайды, өйткені асқазанның қатерлі ісігімен ауырасың, тіпті бір айдан кейін өмірмен қоштасасың» .

2) Екінші бір дәрігер асқазанның ойық жарасынан зардап шегушіге былай дейді: «сен қорсылдаған үй жануары секілді алдыңа келгеннің бәрін опырып жей бересің, әйелің де солай, сондықтан сені ешкім де емдей алмайды».

3) Тағы бір жағдайда дәрігер сырқаттың алдында өз әріптесі туралы былай дейді: «бұл дәріні саған қандай ақымақ жазып берген?».

Біз қызмет істеп  жүргенде дәрігердің көрсеткен қызметі үшін бопсалаушылық жасағаны туралы емделушілерден шағым түскен кездері болды. Өкінішке қарай, бүгінгі күні де әдбен толып-піскен, өзін жоғары ұстайтын, қай жерде де өз даңқын асырып көрсетуге ұмтылатын дәрігерлер кездеседі. Олар кез келген мүмкіндікті пайдаланып, өзінің «бай» тәжірибесі мен білімін алға тартып, сөз арасында сыналатып бірқатар әріптестеріне жағымсыз пікір айтып, олардың қателіктері мен сауатсыздығын сырттарынан беттеріне басып отырады.

Құрметті оқырман, бұл мақаланы жазудағы мақсатымыз —  сіздерді деонтология ғылымының, яғни сырқат пен дәрігердің өзара қарым-қатынасының негізгі ережелерімен қысқаша болса да таныстыру. Әрине, бір мақаланың ауқымында медициналық деонтологияның барлық салаларын қамту мүмкін емес. Егер оқырмандар мен медицина қызметкерлері тарапынан қызығушылық туындап жатса, алдағы уақытта медициналық деонтологияның мынадай маңызды буындары туралы әңгімелеп беруге болады:

1) Дәрігер парызы, дәрігер жауапкершілігі және дәрігерлік құпия;

2) Медицина ғылымындағы  деонтология;

3) Медициналық этиканы  бұзу;

4) Медицина қызметкерлері  мен тұрғындарды тәрбиелеудің деонтологиялық және әлеуметтік-құқықтық аспектілері.

Ізбасқан АЙМАҒАМБЕТОВ,

ҚР еңбек сіңірген дәрігері, жоғары категориядағы денсаулық сақтау ұйымдастырушысы, КСРО және ҚР денсаулық сақтау ісінің үздігі.

• Недопустимо делать замечания в присутствии больных и посетителей