Мектеп жасына дейінгі дарынды балаларды оқыту және тәрбиелеу бағыттары

Тиісті материалдарды  талдау барысында “дағдарыс” ұғымына  берілген анықтамалардың аталмыш құбылыстың мазмұнын толық ашпайтындығы                       анықталды:

1) берілген психикалық  өзгерістің неліктен дағдарыс деп аталғандығы ашылмайды:

2) дағдарыс кезеңінде  байқалар теріс қылықтардың,табиғаты  көрсетілмейді.

Жас ерекшелігі психологиясы ғылымында даму дағдарысына жан-жақты  сипаттама беріледі. Бірақ сол  бай ұғымның қысқа ғана, әрі  толық тұжырымы көрсетілмейді.Ереже ретінде берілген мәселе  туралы түсінікті  аша алмайтын анықтаманың қызметі де шетеулі.Осы толқылықтарды толтыра отырып,даму дағдарысын барынша ашатын жаңа анықтама жасау қажеттілігі туды.

Сонымен, даму дағдарысында берілген анықтама  мынау:

Дағдарыс – бір  жас кезеңінен екінші жас кезеңіне өту барысында  ағзадағы физиологиялық өзгерістерге психиканың әлі бейімделе алмауы  салдарынан, жеке  адамның   жаны мен тәні арасында ішкі қайшылықтардың  туындауы себепті мінез-құлықты оғаш қылықтардың етек алуы.

Баланың мектепке даярлығын  анықтайтын 5 бағыт:танымдық қабілеті,                                                                дене күшінің дамуы, оқуға ынтасы , көңіл күйі, ерік сапаларының қалыптасуы-мектептік  кемелді құрайды.

Жалпы дене дамуына 6-7 жасар баланың дене бітімінің бойы, салмағы                                               бұлшық ет толысуы, көкірек қуысының көлемі, тері жамылғысыт.т.қалыпты мөлшерге сәйкес келуі және көз жанары, естуі, қимыл-қозғалысы, әсіресе   қол мен саусақтарының нәзік қимылы, жүйке жүйесінің қозу мен тежелеу жағдайы,сондай–ақ жалпы денсаулығы жатады.

Танымдық даярлық, мазмұнына  баланың сөздік қоры, көзқарас деңгейі,                                                                      арнайы іскерліктерінен қоса, танымдық процестерінің даму деңгейі, олардың ”жақын арадағы даму аймағына” бағытталуы, көрнекі-бейнелік ойлаудың  жоғары деңгейлері,оқу міндетін ерекшелеп бөле алуы мен оны әрекеттің дербес  мақсатына айналдыра алу іскерлігі жатады.

Еріктік даярлық-бала алдана мақсат қойып, шешім қабылдап, іс-әрекетін жоспарлап, оны жүзеге асыруға күш жұмсамай алса, осы жолда кездескен кедергілерді жеңсе- қалыптасқан деп есептеледі.

Көңіл-күй даярлығына “оқушының ішкі жағдайы”- деп аталатын жаңа                                                                                      әлеуметтік қатынастың; оқу әрекеті үшін қажетті адамгершілік қасиетгер тобының сондай-ақ баланың құрдастарымен, үлкендермен қарым-қатынас сапасының қалыптасуы жатады.

Баланың оқуға ынтасы, ықыласы мектепке психологиялық даярлық диагностикасы бағыттары мазмұнындағы мотивтік даярлықты құрайды.                                                      Баланың мектепке психологиялық жағынан даярлығы міндетті түрде баланың биологиялық жасымен тығыз байланысты. Мектептік кемелді анықтайтын бағыттар тікелей жасмөлшеріне тәуелді. Білім меңгеру үшін қолдың саусақтарының нәзік қимылы,икемділігі, тісеу барысы, бойы мен салмағының мөлшері – осының бәрі баланың нақты жасын көрсететін  биологиялық    кемел  белгілері.

Мектептік кемелге әсер ететін жағдайлар қандай? Біріншіден, даралық ерекшелік. Оған жас мөлшері  тәуелді емес. Екіншіден, мектепке дейінгі  даярлық. Ол  жүйелі  түрде  жүргізілген  жағдайда  баланың  танымдық   белсенділігі мен оқуға деген  ынтасы, мінез-құлқын игере алу, ерік-күшін бағыттай алу іскерлікті қалыптасады. Үшіншіден, жас ерекшелігі. Жас   мөлшері   биологиялық   кемелдің көрсеткіші.Сондықтан да, бүгінгі таңда мемлекетімізде 1-сыныпқа қайтадан  7 жастан қабылдау,6 жасарларды жаппай мектеп алды даярлықтан өткізуісі жүргізілуде. Осы үш ерекшелікті   ескере отырып, 1-сыныпқа қабылданар баланың мектептік кемелге жеткен –жетпегендігін мұқият тексеру қажет. ”Мектептік кемел” терминін балалар психологиясы ғылымына  гигиенашылар енгізген.Бұл арнайы терминнің мәні мынада:6-7 жастағы   бала  ағзасының   мектептегі  жүйелі  оқу  әрекетіне   дайындығының  белгілері.

Кез-келген ұжымды алалық тумауы үшін сол ұжым мүшелеріне ортақ                                                                                   белгі қажет. 1-сынып оқушылары үшін осы ортақ белгі бүгінгі таңда жас                                                         мөлшері болып отыр. Мектептік кемелге әсер ететін бірінші шарт – даралық ерекшелік сонда бір жас мөлшеріндегі балалардың ішінен алынып отыр. 0- дік жалпыға бірдей міндетті болған жағдайда бұл әдіс тура жол деп тұжырымдай отырып, 1-сыныпқа қабылдау жасын ұлттық мінез-құлық,                                                               ұлттық даму ерекшеліктеріне сай зерттеу ісі-де кезек күттірмес мәселе деген пікірдеміз. Өйткені, ұлт болашағы ұлттық негізге сүйене дамуы шарт. 

Балаларды мектепке психологиялық  тұрғыда даярлауда балабақшаның  ересектер мен даярлық топтарында  жүргізілетін   жүйелі  оқыту  мен  тәрбие  жұмысының маңызы зор екенін мойындай отырғанымызбен,бала бақшалар санының балалар мөлшерін толық қамти алмайтындығын қазіргі кезде жалпыға бірдей міндетті  мектепке даярлық ісі 0-дік сыныптардың ашылуы арқылы шешілуде.1 сыныпқа барар бала әуелі 0-дік сыныпта  оқуы керектігі талап етілуде. Бұл ретте педагогтар қауымы мен ата аналар  балаға әріп танытуды; қолға қалам ұсталып, жазып үйренуін; санай алу дағдыларын; мектептегі сынып – сабақтық жүйегі үйреніп, қалыптасуы үшін мақсаты іс-әрекеттер жасап жатыр. Орындалып жатқан қыруар жұмыс-баланы мектепке даярлау ісі болып табылады. Психология баланың мектепке даярлығын биологиялық кемел, әлеуметтік кемел, мектептік кемел өлшемдері  тұрғысынан анықтап, баланың жеке басының дамуына психологиялық баға беру арқылы қарастырылады.

Мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне байланысты және эмоциялық бояуларға бай болып келеді. Мәселен, олардың қозғалмалы, бояулы заттарға тез зер салғыш келетіні,қанық бояулы нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан. Балалардың қабылдауында мына төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде де болса құбылыстарды тұтас  зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды.Бала заттың көлденеңнен кезіккен жеке қасиеттерімен белгілерін ғана көреді, заттарды талдай қабылдау жағы да жетпей жатады. Мәселен, ол заттың өзіне ұнағанын олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға ұмтылады. Мұндай қабылдауда белсенділік жағы аз тболады. Егер обьектіні қабылдау қиынға соқса бала оған қынжылмайды,екіншісіне ауыса береді,қабылдаған затының жеке бөліктерін тізбектей алғанымен ,бірақ ондай жүйе болмайды. Мәселен,оқушы көбелектің құрылысын айтқан кезде:

”Көбелектің қанаты ақ. Қанатында дөнгелек қара нүкте бар. Көбелектің мұрты, көзі, құйрықшасы болады” деп жай тізбектейді де, оның негізгі ерекшеліктерін (түрі,түсі т.б) айтуды естен шығарады.Кейде бала нәрсенің жеке жақтарын қабылдайды да,оның тұтас зат екенін ұмытады. Мәселен, оқушы кружканың суретін салғанда,тұтқасын шамадан тыс үлкейтіп жібереді, ал үйдің суретін салғанда есік, терезесі еденінен төбесіне дейінгі жерді алып жатады.

Балалардың қабылдау саласындағы осындай қатерлері азая бастайды. Бала заттың негізгі белгілерін байқай алатын болады.  Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік белгісін ұққысы келеді, оның мәніне, ішкі, сыртқы құрлысына, жасалу принципіне   зер сала бастайды. Енді затты жан-жағынан байқап көргісі келеді. Заттарды  дұрыс қабылдай алу, мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей болмайды. Мәселен, күнбе-күн өтілетін арифметика,ана-тілді сабақтарына қарағанда сирек болатын ән-күй, сурет сабақтарынан бала қабылдауының   даму   дәрежесі   әлдеқайда  баяу  болады.

Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің көрінуімен ұштасады. Мектепке түсу балалардың логикалық  есін                    дамытуда  үлкен роль атқарады. Оқушылардың есін тәрбиелеуде де мұғалім олардың жас және дара ерекшеліктерін қатты ескере отырып, жұмыс жүргізеді. Балалар оқу тәсілін өз бетімен   таңдай   ала алмайтындықтан  мұғалім үйге тапсырма бергенде, материалды қалай оқу керектігін балаларға ұдайы ескертуі керек. Бұл жөнінде оқулықтардың бәрінде  мәтінді қаппай оқу, тапсырманы қалай оқу керектігі айтылған. Бірақ баланың назары кейде бұған жөнді түсе қоймайды. Мұғалім мұны қатты ескергені жөн.  

Балалар материалды көбінесе, сөзбе-сөз жаттап алады. Олар материалды есіне қалдырғанша оқи береді. «Оқулықтағыдай білсем болғаны ғой» дейді.

 Бұлайша есте қалдыруға  материалдың  қысқалығы әрі   жинақылығы  себеп болады. Балалардың сөздік қорының аздығы да өз сөзімен айтуға  мүмкіндік бермейді. Сондықтан, мұғалім бір жағынан, баланың сөздік қорын дамыта отырып, екінші жағынан, материалды өз бетінше айта білуге үйретуі қажет. Баланың оқыған нәрсенің мәнін түсіне алуы-оның материалды өз сөзімен   айта білуі болып табылады. Осылайша, есте қалдыру үшін оқитын материалды  бірнеше мағыналы бөліктерге бөлу,оның жоспарын жасау   қажет екендігі   өткен   параграфта  айтылды. Бала, бұл жағынан   өте шорқақ  екенін де  психологиялық зерттеулер көрсетіп отыр. Өйткені   бала талдау жасауды білмейді, мәтінді жеке бөліктерге   бөлгенмен, оның   негізгі жерін    айыра алмайды. Бала шығарманың    жеке бөліктеріне ат  беріп, басты жерлерін табудың орнына, мәттінді түгелдей жаттай қояды. Бұл әдіс оған  оңай болып көрінеді. Егер мәтін ұсақ бөліктерге бөлінетін   болса, бала жеке фактілер мен сөйлемдерді оларға тақырыпша етеді де, мәтін үлкен бөліктерге бөлінсе, бұлардың тақырыпшасы шамадан   тыс, шығарманың мазмұнын  көрсетпейтін жағдайда болады.

Шығарманың мәніне қарай  бөліктерге бөлуге балалардың көпшілігінің қабілеті жетеді. Бірақ мұнда оқытатын мәтіннің сипаты және балалардың жас ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Шығарманың ең негізгі идеясын табу, оған өз бетінше  тақырыпша беру, балаларда жап-жақсы дамитындығы байқалады. Бұл әдісті балаларға мұғалім ғана үйрете алады. Баланың  шығарманы өткен шығармамен байланыстыра білуге  машықтандыру, оқу материалдарын неғұрлым ұзақ мерзімге есте қалдыруға бағыт беру-мағыналы есті дамытудың басты әдістерінің бірі. Мұғалім балдардың сондай-ақ, балалардың есте қалдыру, қайта жаңғарту мүмкіндіктерін өздері қадағалай алуіына  үнемі жолбасшылы көрсетіп  отыруы. Адам сұрақ қою арқылы алатындылығы кедергені сезеді, оны  біртіндеп  жояды, сөйтіп,  өзінің әр түрлі тану қызығуларына жауап алады. Сұрақ қою,оны дәл тұжырымдау, мәселені «ойда ұстай білу» сұрақты талдай білу және  жинақтау , шығару   тәсілі  мен амалдың орталық түйінін табу, жорамалдар жасай білу т.б. ойлау процесіне мәселелерді шешу үшін аса қажетті жағдайлар болып табылады.

Балаларда  тануға негізделген тікелей түсінулер байқалады. Бұл тікелей түсінулер заттарды тікелей қабылдаудан туған тусінулер.  Егер  зат баланың өткен тәжірбиесінде болмаған болса, оны бірден түсіну қиынға соғады. Түсіну  үшін оны алдымен жан-жағына жақсылап қабылдап алу   қажет.  Жанама түсіну –жаңа затты,құбылысты белгілі ұғымға жанастыра барып түсіну  деген сөз. Баланың сыртқы дүниенің сан қилы сырларын  түсіне алуы  жанама түсінулер арқылы ғана жүзеге асады.Бір нәрсенің мәніне түсіну   үшін жай тану   жеткіліксіз, оған қоса, оның себебін, яғни неліктен  осылай  болып тұрғанын білу керек. Мектеп жағдайында кейбір оқушылардың оқыған әңгімесін, грамматикалық  математикалық  ережелерді  дұрыс түсіне  алмайтын  фактілері жиі кездеседі. Мұғалімдер, көбінесе, баланың әр  жаңа материалды  не себеппен түсінбей қалатынын,кезінде талдау жасап отырмайды. Балалар ойлауы үнемі кедергісіз  жүріп отыратын процесс емес, ол кейде құбылыстарды  толық бейнелей алмайды,  тіпті қателіктерде жібереді бірде білмегенін екіншіде біледі. Міне, осы жайларды мұғалім  асқан байсалдылықпен  ескеріп отыруы тиіс. Сондықтан жаңа сабақты бірден түсіне алмай  қалған оқушыларды ұғымы төмен  деп кінәлаудың  өзі педагогиялық тұрғыдан дұрыс болмайды.  

Баланың ойлауы негізінде нақтылы келетіндіктен, олар көп нәрселерді  өз қалпында түсінуге бой ұрады.

Балалардың құбылыстары  түсіне алуында олардың сөз байлығын, сөздік қорының өсіп отыруын қадағалау  зор маңыз алады. Мұғалімнің жаңа сабақты түсіндірудегі  методикалық  шеберлігінің (әр ұғымды өз мәнінде  толық түсіндіру, сөйлемдердің қысқа, ықшам болып келуі, екі ұшты сөйлемеу т. б.) жоғары болуы бала түсінігінің  жақсы дамуына  қатысы бар факторлардың бірі. Мектеп – бала қиялын дамытуда үлкен рол атқарады. Мұндағы оқылатын  сабақтардың мәніне түсіну қиялсыз мүмкін емес. Мәселен, табиғатты суреттейтін, немесе қандайда болсын оқиғаны  баяндайтын  бір материалды түсіндіргенде мұғалім арнаулы тәсілдер арқылы оқушылардың қиялын оятады. Қиял арқылы бала ондағы жанды бейнелерді көз алдына елестеткендей, қолымен ұстағандай, құлағымен “естігендей”күйге түседі. Көркем әдебиет шығармаларын талдағанда тарих сабақтарындағы әңгімелерде,оқушылардың түрлі ойындарында алғашқы кезде қиял процесі әр қырынан көрініп отырады. Балада алғашқы кезде қиялдың дамуы айтарлықтай болмайды. Мәселен, балалар суретке не оқығанға қарап, өз бетімен жаңа бейне жасай алмайды. Өйткені осы жастағыларда синтездеу қабілеті жөнді дамымаған. Олар оқығанын кездейсоқ, біріне-бірі байланыспаған  ассоциациялар  арқылы жаңғартып отырады. Баланың  қайта  жасау қиялын  дамыту үшін  алдымен олардың тәжірбиесін  қорландыра түскені дұрыс. Осы салада мұғалім  істейтін іс үшан-теніз. Мәселен, мұғалім балаларды  орманға экскурсияға апарған екен дейік. Онда оқушылар әрбір ағашты, өсімдік түрлерін  көздерімен көріп, қолдарымен ұстайды, білменгендерін бір –біріенен  сұрап не мұғалімнен біліп алады. Ертеңіне  мұғалім (тайга, тундра, тропика т.б.)  туралы айтып беріңдер  десе, бұл олардың қиялын  тәрбиелеуге көп пайдасы тигізеді. Өмір тәжірбиесінің артуы, білім қорының  молая түсуі балалардың қиялын дамыта түседі. Мәселен, балалар сурет сабағында алдында тұрған  заттардың бейнесін айнытпай сала алады, оны осындай басқа затпен салыстырып  көреді. Бұл балада қайта жасау қиялының қалыптасып келе жатқандығын байқатады.

Бала қиялы әрекет үстінде  дамитындықтан не нәрсеге  болмасын өзін қатыстырып, оның икемділігі мен дағдысын  дамытып отыру қажет. Мәселен  сурет салудың, ән айтудың тәсілдері мен техникасын  үйренбегенше, баланың осыған орай көрінетін қиялыда шарықтай алмайды.

Баланың қиялын  дамыту олардың  эстетикалық  сезімдерін оятады. Мәселен көркем әдебиет  кітаптарын оқу, музейлер мен галерияларға бару, кино көру, ұйымдасып музыка тыңдау, бала қиялын  жаңа мазмұнға толтыра түседі. Шәкірт қиялын  дамытуға үлкендер үнемі жетекшілік етуге тиіс мұғалім де, оқушының ата-анасы да бұл жерге  ақыл ғана әсер етпей, эмоциясына әсер етерліктей әдістерді іздестіріп  отырулары керек. Оқушылардың жас, дара ерекшеліктерін ескеріп отыру, қиялы күшті дамыған  балалармен дербес  жұмыс жүргізу, табиғатқа, өндіріс орындарына экскурсиялар  жасау, түрлі тапсырмаларды оқушыларға дербес орындатып отырғызу, оқу барысында кездескен қиыншылықтарды жеңе алуға баулу т.б. осындай әдістер бала қиялын  тәрбиелеудің түрлері болып табылады.