Арт терапияның түрлері

Топтық арт-терапияның бұл  формасы қатысушының қатты рөлдікбөлінуінің топтың мүшелері еркін бірінен-екінші рөлге еркін өтуге, іс-әрекетінде сезілуі, басқалардың  көркемдік  өнімін айтуының және мінез-құлқының әртүрлі  тактикасы мен стратегиясын сезінуі, онымен бірге, жеке тұлғаның латентті немесе альтернативті сапаларында  бейнеленеді. Динамикалық топтық процестерге  ең көп әсер ететін осы түрдегі  жұмыстардан көркемдік мәнерлі  фактор болып табылады. Ол белгілі-бір  деңгейде өзіндік жанама түрде әрекеттестік топ мүшелерінің бір-бірімен немесе әртүрлі қобалжулар, қажеттіліктер  және қиялдарын көрсетудің құралы болып  табылады. Осыны есептегенде, таңмалы  өнім өзіне көптеген әртүрлі бейне  мағыналарды қосып ішкі тұлғаға, тұлғааралық мағыналарға (әлеуметтік) топқа қатысушылардың тәжірибелерін  қосып алуды. Сонымен  бірге жұмыс  барысында топ мүшелерінің әртүрлі  бірлескен көркемдік және басқа  шығармашылық жұмыстың солардың арқасында  бір-бірімен тығыз әрекеттестікте болады. [21, с.136-138].

Динамикалық топта белгілі-бір  мәдениет тез құрылады, олардың іс- әрекетімен және айтуларымен ғана емес, сонымен бірге олар жасаған көркем бейнелерінде көрінеді. Әр қайсысы  ол мәдениетті басқаларының жұмыстарын сезе отырып және өздерінің жұмыстарының басқаларға әсерін көре отырып сезінеді. Арт-терапиялық процесте көркем бейнелері  және аса айқын куәлік өздерінің  және топтық тәжірбиеден материалдыққа  айналады. Көркем мәнерлі топ мүшелерінің  осы берілген жұмыстың формасында деңгейлік  мінезі айқын, жақсы байқалады. Көптеген онымен байланысты феномендер белгілі  мөлшерде жанама түрде басқалардың  көркем іс-әрекетінің, ол ненің арқасында, орын күшті әсер “жинақ” аффекіттік көркем өнімі, ал кей жағдайларда  феномен ұйымдық ретке келтіру  өзіндік әртүрлі сезім шығарма  түрімен бірге немесе топ мүшелерінің  мәнерлі мінез-құлығы. Мұның барлығы  “ұстап тұру” сезімдері топ мүшелерінің  психотерапевтік кеңістіктегі шекарасы және белгілі-бір “қауіпсіздік техникасын”  сақтау  қажеттілігіне сүйенген.“Ұстап тұрудың” осыған байланысты белгілі  факторлары мыналар:

 Терең жеке психологиялық  дайындық және басқарудың жоғарғы  деңгейдегі мамандануы, оған мүмкіндік  беретін барлық нақты сезіну, сонымен қоса жеткілікті өзіне-өзі  бақылау жасау және объективті  бағаны сақтау.

 жеткілікті жоғарғы  деңгейдегі коммуникативтік, эмоцианалды-еріктік  және когнитивті топ мүшелеріне  мүмкіндік беретін, олардағы бар  жеткілікті психологиялық қорғаныс  механизмдері және жеке айқындылықты  сақтау қабілеттілігі.

-топтың жабық мінезі. 

-сессияның нақты кеңістікті-уақытты  шекарасы.

-жоғарғы деңгейдегі жеке  жауапкершіліктің сессия барысында  топ мүшелерінің, не болып жатқандардың  барлығына және топтық жұмыстың  шығу ережесі жақсы түсінікпен  қарауы.

-психотерапевтік келсім-шарттың  қортындысы.

Осыған қарамастан, жұмыс  барысында динамикалық топтық мүмкіндік  тууы мүмкін қолдауда жүргізілген белгілі-бір  интервенцияналді немесе қабілеттілік реттеу мінез-құлқы топ мүшелерінің  және олардың ұстап қалуы шекаралары “психологиялық  кеңістігі”. Мұндай интервенцияларға жекелегенде мүмкін мыналар болар:

1.психотерапевтік қолдануларда  залалсыз көркем жұмыс  барысында  интерпритация және вербалды  кері байланыс, оған қоса сессия  соңындағы өткізілетін жоспарлағандай-ақ, онда да ретсіз талқылаулар.

2.оның эмоцияналды қосылулары, керек топ мүшелеріне мақсаты  немесе эмоцияналды экспрессия  фасилитациясында қолдау.

3.психотерапевтің құруымен  таңдамалы іс-әрекеті және мінез-құлығы  сол немесе басқада топтағы  қатысушылары мына жағдайда олар  бақылау жасай алмайтын жағдайда, импульсивті, хаотивті немесе  деструктивті мінезі.

4.психотерапевпен белгілі-бір  мінез-құлық моделінің белсенді  құрылымы.

Топтық арт-терапияның бұл  формасын қолдану жоғарғы профессияналдықты, нәзіктік және жүргізе алу, кең репертуарды, әртүрлі қабылдауларды керек  етеді. Осы уақытта динамикалық  арт-терапиялық топ мүшелерінің  қанша интервенцияға жүргізушіге  қалай әсер топтық процескеде әсері  сондай, ол сол көру қабілеттерін иеленіп, қатысушының әртүрлі жеке реакциясы  және көп түрлі шығатын динамикалық  топтық интерактивті процестер психотерапевт  “артқы жоспарға айналып өте алу” және оларға араластырмай “олармен бірге  жүру” жасай алуы, білуі керек. Рутан және Стоун атап көрсеткендей, “динамикалық психотерапевт топтық процесті инцироват етуге емес, жасай  алуға талпыну керек.Олар өздерінің  беделдерін психотерапевтік кеңістік және белгілі-бір ереже жүйесін  қолданған.Осы уақытта топ мүшелерінің  қиялдарының оянуына регрессияға  сәйкес келетін дерективті емес лидерлік рөлді жасайды.Психотерапевтің басты  қызметі, осы бейнеде шекараны қолдауына  және құрамға негізделеді Бұл  шекаралар жеткілікті жылжымалы  және айтарлықтай емес осал, өтіп жатқан құрылымдық топтың процестері және қауіпсіздік  сезімдері болуы керек. Осы өлшемде  «пісіп жетілу» топтық және қалпы  және құндылығы топ  мүшелерінің  шекараға деген қарым-қатынасы өте  нәзік болады. Бұл бірақ, қажетті  “ұстап тұру” және психотерапевтік  өзіндік талдауы, топтық процестермен және болатын іс-әрекетпен топ  мүшелерінің сезімдеріне  байланысты. Әрине олар нақты топтық процестердің индикаторы және топ мүшелерінің  қалыптары, тағы бір топқа әсер ететін негативті факторы болуы мүмкін. Динамикалық арт-терапиялық топтың практикалық жұмысы психотерапевт  жағынан әртүрлі деңгейдегі еліктіргіш топтық процестерге, оның қатарында  зиянсыз қатысушылардың таңдамалы  іс-әрекетте   формасында жасауда  жеке немесе жұмыс, ойындарда драмалық қойылымдарда және т.б. шығармашылық іс-әрекетте түрлерінде. Көптеген жағдайларда, бұл  тек құрылыстық жәнеде т.б. рөлдік моделдері  сонымен  бірге, топта не болып  жатқанын сезіну және топ мүшелерімен әрекеттесу арқылы вербалды кері байланысты пайдалана отырып сенсомоторлық амалды, проективті-символдық және рөлдік коммуникация оған көмектеседі.[48, с.603].

Жұмыс барысында динамикалық  арт-терапиялық топтарда психотерапиялық  өзара әрекет көркем мәнерлі факторы, психотерапиялық қарым-қатынас факторы  және интерпритациялық фактор және вербалды кері байланыс бірақ бұлардың динамикалық  арт-терапиялық топтарда көрінуі, индивидуалді арт-терапиядағы бұл факторлардың көрінуінен әлдеқайда (жоғарғы) жақсы.

Динамикалық топтан жұмыс  белгілі-бір жағдайларды қажет  етеді: мысалы, студиялық  жұмыс жағдайынан айырмашылығы, студиялық топтан сипаты жағынан бірдей орындықтар немесе мольберт және жеткілікті орын, вербалды талқылау болмауы және динамикалық топта  жұмыс істейтін орын мүмкіндігіне қарай  екі жұмыс жасайтын зонасы болуы  қажет,“жаман, лас” таңдамалы жұмысқа  арналған, және таза іс-әрекеттің басқа  түрлерін талқылауға арналған (мысалы, физикалық тапсырмаларды) мүмкін болмаса, онда ол жерді қайта құруға жіберілуі  тиіс және белгілі-бір жағдайларға, мақсаттарға жұмсау үшін қолданады. Сонымен қатар, студиялықтан   қарағанда, динамикалық жұмысқа  арналған үлкен әртүрлі орынның   таңдамалығы мүмкіндігі болуы керек. Осыны есепке алғанда, динамикалық   топтық жұмыс барлық уақытта іс-әрекеттің  бірлескен екі және одан көп   адамнан және олардың кең орындарда  осы кабинеттің кеңістігі әртүрлі   құралдарды қолдану және көркемдік  формасы және басқа   шығармашылық мәнерлі территориясын және “жұмыстың  тәртіптілікпен”   жасалуы, едендер  және қабырғалар олардың үстіңгі  беті тез тазаланатын   және тез  жуылатын болуы керек. Болмай жатқан жағдайда кабинеттің бір   қабырғасы  болсада бос болуы тиіс, оған жасалынып  біткен жұмыстарды   ілуге болатындай немесе үлкен қағазға бірлескен  сурет салу техникасын  қолданады. Динамикалық топтар басты түрде  шекаралық психикалық   бұзылулары бар клиенттермен жұмысқа сәйкес келеді.Осы уақытта   жоғарыда көрсетілгендей студиялық топтарды сипаттағанда, динамикалық   тәсілдің элементтеріде қолданылуы мүмкін жәнеде басқада категориялы   клиенттермен, олардың қатарында психотриялық пациеттермен, аддиктивті   бұзылулармен, жанұялық психотерапиямен, және т.б.

Интерактивті топтардағы жүргізушінің басты қызметін Д.Уоллер келесілерден көреді:

-құрудағы және топтық  шекараларды белгілеуде (іріктеу  жолымен және топтың мүшелерін  даярлауда, бөлмені жабдықтауда  және т.б.)

-мұндай топтық мәдениетті  қалыптастыруда, мынадай сипаттамалармен  ерекшелен жоғары деңгейдегі  өзара толеранттық және топтағы  қатысушылардың бірін-бірі қабылдауы;

-олардағы топ мүшелерінің  қабілеттілігін, топтағы жаңалықтарды  және болатын процестерді түсіну;

-топ мүшелері жеткен  өзгертулер туралы ескертулер;

-стимулияция кезінде  өзі жасаған істеріне, әрекеттеріне  жауапкершілік алу:

-жүргізу кезінде (бастысы  бойыншаалдын алу) қажетсіз көріністер, мыналар сияқты виктимизация, санасыз  сезіну, уақыттан бұрын терминация  (белгілі-бір) бөлек қатысушылар, корректтік емес кері байланыс және  басқалар; пассивті қызығушылық және үнсіз қатысушылардың шығармашылық іс-әрекеті және қарым-қатынасы;

-топтық күштеу топтасқан  көңіл аудару жолымен топ мүшелерінің  арасында болатын ұқсастықтар;

-нақтылағанда топтың  мүшелеріндегі  үмітті жағымды  өзгертулері;

Д.Уоллер ескертеді, кейбір жағдайларда, топтың мүшелері көптеген сандық бейнелерді тудырады, сонымен  бірге талқылауға өздерінің ойларын  айтқысы келмейді “қайта жұмыс” жүргізілуі мынадай  позицияны  алуына болады. Психодрамалық позициясын еске түсіруде “интерактивті арт-терапиялық топтық драмалық сипатының көрінуі және жүргізуші әсіресе топтық шекараның  сақталуын жақсылап қадағалау және топтың мүшелерінің басқа белсенді деңгейге өту немесе өзіндік ашылу  процесін  тездету болып табылады. 

Тақырыптық топ көптеген жоғарғы деңгейде құрылымды сессия барысында студиялық және динамикалық  топтармен салыстырған есептеледі. Бұл басты түрде фокусировканың есебінен топ мүшелерінің белгілі-бір   оларға маңызды тақырыптар немесе техникалық таңдамалы мінезі. Барлық жағдайларда  тақырыптық топтар жартылай ашық болып  есептеледі. Бөлек топқа қатысушылар  жұмысқа белгілі-бір кезеңде қатысуын тоқтата, осы уақытта топқа жаңа мүшелер қосыла алады. Бұл мүмкін тек күштегенде, тақырыптық топтың жұмысы динамикасы болмайды тек динамикалық  топтарға ғана тән. Оның көп құрылымдық динамикалық топпен  салыстырғанда, топтық динамикаға тежегіштіқ әсер етеді. Ережеге сай,  тақырыптық топтар үздіксіз уақыт бойы жұмыс істейді, топ мүшелеріне  қатысты нақты  мәселені шешуге бағытталады. Тақырыптық топтың іс-әрекетінің негізделуі кең  әртүрлі жинағы психикалық және психотерапиялық   теория жинағы қолданады. Топтық арт-терапия  пайда болуына гуманистік  бағыт  көп әсер етті. Бұл қаралады, мысалы, сессия барысында тақырыптық  топтарда өзіне тән сипаты, “күтуші  топ” үш жақты құрылымды, ал қатысушылардың көп көңіл аударады, ең бастысы  мына контекстке бағытталады “осында  және қазір”. Сонымен қоса, теориясымен  практикасында тақырыптық арт-терапиялық топтарға отбасылық, ойындық, кризистік  психотерапия және т.б. бағыттар көп  әсер етті. Сол уақытта бұл әсерлер  реттейді спецификалық контексте топтық арт-терапиялық жұмыстар, бұл оларды өздерін нәзік санауға, индивидуалды көркем шығармашылық интерактивті топ  мүшелерінің орентациясы олардың  белсенді вербалды және ойынды әрекеттестікке рұқсат етеді. Тақырыптық бағыт  топтық арт-терапия кең көлемдегі клиенттерге  қолдануға болады, бұл мынамен  байланысты: топтық құрамның тәуелділігімен және тапсырылған жұмыстар, сол болмаса  келесі бір тақырыптар және іс-әрекет түрлері, сенсомоторлық дағдыларды дамытуға бағытталған вербалды емес ойлау, ес және зейін немесе сол және басқа аспектілерін, топтың мүшелерінің  тәжірбиесін және олардың қарым-қатынас  жүйесін зерттейді. Осыған қарамастан мұндай топтың клиенттері өте аз шамада, түсіну және сақтау  кейбір белгілі  ережелерді және  вербалды әрекеттестікке қабілетті болу және  белгілі-бір тақырыптарда және тапсырмаларда фокусировканың болуы.

Тақырыптық бағыт топтық арт-терапия, динамикалық немесе студиялық  оған қоса әртүрлі вербалды топтық және отбасылық психотерапияның  түрі депте санауға болады.

Либманн тақырыптық бағытты  қолданып ақтауға болатын келесі жағдайларды бөліп көрсетеді:

-топ мүшелерінің шешім  таба алмауы әсіресе жұмыс  басында;

-топ мүшелері арт-терапиялық  топтық жұмыстар таныс емес  және басты түрде олар өз  мектептегі бейнелеу сабағынан  алған әсерлеріне бағытталады;

-топ мүшелері топта  өздерін өте жаман сезінеді;

-уақытша арт-терапиялық  жұмыстардан шеттетілуі болуы  мүмкін (мысалы, емделушілердің қысқа  уақыт стоционарда болуына байланысты.) зейінді белгілі-бір тақырыпқа  немесе мәселеге шоғырландыруға  мәжбүр ету;

-топты шоғырландыру қажет;

-топтың мүшелеріне таңдау  және оларға өздеріне маңызды  сұрақтарды айыруға мүмкіндік  беру;

-топ мүшелерінің өзара  активті әрекеттестігін талап  етеді;

-топ мүшелерінің ауыр  қалыптан шығару өзінің ішкі  әлеміндегі және өте белсенді  бірлескен әрекеттестікті ояту  керек;[41, с.120-122].

Тақырыптық топтарда жұмыс  барысында тек таңдамалы іс-әрекет және суреттерді талдау емес, сонымен  бірге, әртүрлі  денелік бағыт  жаттығулары, ойындар және басқа  шығармашылықтың  мәнерлі түрлері, жекеде онымен қосада қолданады. Бұл  арт-терапияның бұл формасын мұны қолданатын барлық мамандарға қолы жететін етіп тек ғана терең дайындығы бар  арт-терапия, сонымен қатар барлық уақытта вербалды және отбасы  психотерапиясын  қолданғанда.

Тақырыптық топтар динамикалық  және студиялыққа қарағанда өте  қысқа уақыт жұмыс істейді. Кей  күндері олар бір күндік кездесулер құрады, мысалы, “топтар демалатын  күндері”. Сессия  ұзақтылығы жәй 1,5-2,5 сағат құрайды, кей кездері сессия бұданда ұзақтырақ болуы мүмкін. Жұмыс жасау үшін жабдықталған бөлмеде  динамикалық топтың жабдықталған бөлмелеріне  ұқсайды.

Сессияның мақсаты, мазмұны  тақырыптық топтарда олардың қатысушыларының  құрамымен анықталады: жасымен, қызығушылығымен, мәдениетімен және әлеуметтік тәжірбиесімен  оларға маңызды мәселелермен, психикалық бұзылулар типтерін, физикалық  деңгейімен интеллектуалды және коммуникативті шектеу және басқада факторлар.[43, с.245].

Тақырыптық сессия амалын қолданғанда үш бөлікті құрылымнан тұрады және қосады: кіріспе бөлім, топ мүшелерінің таңдамалы жұмысқа  дайындықпен байланысты немесе көркемдік  белсенді өзара әрекеттің  әсері, ойындар немесе денелік жаттығулар; негізгі бөлім, ол тақырып таңдау немесе топ мүшелеріне байланысты пайда  болған сезімдер және ойлар,  бейнелер визуалді формадағы; қортынды бөлім, болжанатын  суретті  талдаулар немесе дискуссия  сол болмаса басқа  тақырыптарға  және  қысқа  сессия  жүргізгенге  қортынды  жасау.