Ақыл-ойдың артта қалуымен жалпы психопотологиясы

Білім мен тәжіриебенің жинақталуы ол шығармашылық қабілеттін дамуы болып табылады. Шығармашалық қабілет тек осындай ерекшеліктермен ғана шектелмейді. Қабілеттің дамуы үшін дұрыс бағыт мақсат анық көрсетілуі керек. Идеяларын дұрыс басқару ішкі ойды ерекше дамытудың әсері бар. Сондықтан балалардың қабілетін дамытуда дұрыс бағыт беру маңызды. Толық қамтылған әдіс болмайтыны белгілі. Барлық әдістер белгілі бір жағдайда қолданылады. Ол нақтылы арнайы педагогикалық жағдайды шағырмашалық танымдық мәселелер шешуі қажет. Сондықтан бала қабілетінің дамуы шындықпен жанасуы керек. Ақыл-ойы кем балалардың шығармашылық дамыунда тежелу байқалады. Айтылған психикалық қабілеттің тежелуде жүргізілетін түзетулері дұрыс нәтиже беруі үшін дефектолог белгілі мақсатқа бағытталған және екі кезеңнен тұратын жұмыс жасауы керек. Бірінші кезең алғашқы ойда шығармашылық қызмет қалыптастырады. Жетістікке қол созу әсіресе белсенді емес, өз-өзіне сенімсіз дамуы бұзылған балалармен жұмысында және дамыту әдіс-тәсілдерде керек. Арнайы педагог үшін бала жұмысына қанағаттана ма, жоқ па, деген сауалдың маңызы бар. Көмекші мектептегі оқушыға берілген тапсырма тек қызықты ғана емес, оқушының жас ерекшелігіне сай болуы керек. Ол өз жұмысынан жақсы нәтиже көруі тиіс. Бала қорқынышты, өз-өзіне деген сенімсіздікті жеңгенде ғана жетістікке қол жеткізеді. Үлкендер балаға жаңа қызмет, жаңа тапсырманы орындауда көмектеседі. Арнайы педагогтың көмегі баланың өзіне сенімін мүмкіндігі мен күшін арттыруы керек. Оның осы тапсырманы орындай алатынына сенімін арттырады.

Жетістікке жетуге көрсетілетін көмек ашық және жасырын түрде болады. Мәселен, ашық көмекте оның құрылымы туралы айтылуы мүмкін. «Қане, мынаны өленді бірге айтайық», «айта алмасақ тағы да көреміз» мыне, жасырын көмек осы негізде іске асырылады. Мысалы:

• Сен ғана өз ғанақ айтсаң жақсы болар еді.
• Осы жұмысты сен жасасаң бәріне ұнар еді.

Яғны көмекші мектептегі ақыл-ойы кем балаларды мақтау-мадақтау арқылы және де балалардың шығармашылын дамыту үшін ойын жаттығуларын қолдану керек. Бұлар қиялды дамытады. Сезім-эмоцияналды қасиеттерін жетілдіреді. Балалардың осындай қасиеттерін ашып дамытатын эстетикалық ойындар қажет. Даму мүмкіндіктерін қиындықты жеңу өз ойын айту сияқты қабілеттерін шығармашылық жұмыс арқылы қанағаттандыру қажет. Осы айтылғандардың барлығын пысықтай отырып ата-аналар, мұғалімдер балаға ең маңызды қасиеттер жан сұлулығын, жүрек тазалығын, дарындылық қасиеттерін беруі керек. Шын мәнінде ашылып, дамуы қажет басқа қасиеттер осының нәтижесінде қалыптасады. Өзін сүю, сенімсіздік, менмендік, зұлымдық аясындағы талант адамның өзі мен айналасындағыларға зиянын тигізеді.

Баланың дамуы үлкендер тарапынан үлкен назар қажет етеді. Баланың дайындалуына психологиялық жағдай жасаудың жаңа шығармашылықты бастауда қолдаудың маңызы зор. Баланың шығармашылық қадамы жайлы жақсы пікір қалыптастырып қиындықта қолдау көрсету керек. Баланы көбіне жалғыз қалдырып, өз бетімен жұмыс жасауына жағдай жасау керек. Ата-аналар тарапынан көрсетілетін ерекше қамқорлық бала шығармашылығының дамуына кедергі келтіреді. Баланың шығармашылық мүмкіндігін ашуға жағымды жағдай тудыру қоғамдық көзқарастарды ажыратуға көмектеседі. Баланың шығармашылыққа қызығуын қолдан шығарып алмау керек. Сонымен қатар көмекші мектептегі ақыл-ойы кем балалардың шығармашылық қабілетін дамытуда психологиялық-педагогикалық арнайы түзете-дамытуға арналған әдіс-тәсілдерді қолданған жөн.

Сөйлеу-тілдің тарихи қалыптасуының қарым-қатынас формасы.Адамның сөйлеу қабілеті ең жақсы ерекшеліктерінің бірі. Сөйлеу тілі арқылы адамның қарым-қатынас процесін құрайды.  
Тіл-қарым-қатынас құралының жүйесі.Тіл сонымен қатар адамның жинаған білім қорын ұрпақтан ұрпаққа алып келуші.Тілде адамзаттың ғылыми және мәдени жетістіктері бекітілген. Тілмен сөйлеу, шындық өмірдің айнасы, спецификалық формасы.  
Тіл дамыту жұмысында ауызша сөйлеу мен жазбаша тілінің бір бірімен байланыстылық принципі басты орын алады. Адам сөйлеу арқылы қарым-қатынас жасайды.Сөйлесу барысында көркемдік құралдарды пайдаланады. Мысалы, салыстырып, әсерлеп, мақал-мәтелді пайдаланып сөйлейді.Ауызша сөйлеген жазбашаға қарағанда оңайға түседі.Себебі, оқушы жазғанда тек өз ойын жеткізіп ғана қоймайды. Оны дұрыс, қатесіз, тыныс белгісін сөйлем интонациясына қарай үйренеді.  
Білім беру жүйесі мектептерде оқушының тілін дамыту, қазақ тілінің лексикалық, грамматикалық тұлғаларын меңгерту, оларды сөйлемде қолдану дағдылырын қалыптастыру.Қазақ тілінің орфографиялық нормасын оқытуды қалыптастыру, сөздерді бір-бірімен дұрыс байланыстырып, сөзтіркесін жасау арқылы оларды сөйлемдерде дұрыс орналастырып, сөйлем құрау, сөйлем арқылы өз ойын басқаға жеткізіп, басқаның сөзін тусіну де тіл дамыту ұғымына жатады. Адам ойын жазбаша және ауызша түрде жеткізеді. Сондықтан оқушының тілін дамыту екі бағытта жүргізіледі. А 
уызша және жазбаша тілді оқытуда екі бағытта қатар байланыста жүргізіледі.  
Бірақ қазақ тілін оқытудың ең алғашқы кезеңінде ауызша тіл дамыту басымырақ келеді. Сөйлеу тілі кейінірек жазба тілді дамыту басымырақ келеді. Сөйлеу тілі кейінірек жазба тілді дамытуға негіз болады. Адамның сөйлеуінде қолданылатын тілдік нұсқаулар- дыбыс, сөз, сөзтіркесі, сөйлем. Бұлар тілді оқытудағы негізгі мәселелер.Тіл дамытуда тіл дыбыстарын дұрыс айтуға жаттықтыру, тілдік орфоэпияны меңгерту жұмыстарын жүргізеді.  
Сөйлеу тілінің бұзылуы басқалармен қарым қатынас жасау.

Ақыл-ойында ауытқуы бар балалар

қәзіргі таңда еліміздегі мүмкіндігі шектеулі балалар өзінің қадыр-қәсиетін қамтамасыз ететін, өзіне деген сенімділігін арттырып және қоғамдық өмірге белсене араласуына жәрдемдесетін толыққанды жағдайларда лайықты өмір сүруде. 

ал, ақылы кем балаларға жан-жақты педәгөгикәліқ қолдау көрсетіліп, әрбір оқушы шама-шарқына қарай білім көлемін меңгеруде. жалпы, ақыл-ойында әртүрлі ауытқуы бар балалардың көбі толық емес және әлеуметтік жағдайы нашар отбасыларынан шығады. мұндай балалар өз өтбәсімен толық қарым-қатынас жасай алмайды және бұл олардың жеке тұлғасының қалыптасуына жағымсыз әсер етеді.

интеллектуәлдіқ жетіспеушілік салдарынан ақыл-ойы кем балалардың жеке тұлғасының қалыптасуы әртүрлі әспектілерінде қиын жағдайларда өтеді. олар мадақтауға, қолдауға және ренжісуге әсершіл болып келеді. дегенмен, ұнамсыз және еркелету емөтсяләрін ажыратады. бірәқ, өз емөтсяләрін вербәлді түрде көрсете алмайды. өзінің адамдарға деген қатынасын жімюмен, бетіне қәрәумен білдіреді. мектепке деиінгі жастағы ақыл-ойы кем балалар селсөқ, сенімсіз болады. олардың емөтсяләрі әлсіз, алайда күйзелістері тұрақты, терең болып келеді. мұндай балалар айқайлауға, жүгіруге, рұқсатсыз зат алуға, шулауға, қырсығуға болмайтындығын түсінбеиді. ал, кеибіреулері сөйлемеиді, жан-жағына үреимен қарайды, ата-аналарының, тәрбиешілерінің артына тығылады, қарым-қатынастан бас тартады.

ақыл-ойы кем балалардың емөтсяліқ көңіл-күйі көбінесе ойын және еңбек ыс-әрекетінде көрініс береді. қалыпты дамыған мектепке деиінгі балалардың жетекші ыс-әрекетінің түрі – ойын болса, мектепке деиінгі ақыл-есі кем балалардың дамуында ол қәжетті орын иеленбеиді. мұндай балалар сюжеттік-рөлдік ойындарды өз беттерінше меңгере алмайды. ересектердің көмегімен ғана ойын барысында сатушыны, сатып алушыны және т.б. рөлдерін ойнайды, алайда өз бәстәмәсімен ойын ұйымдастыра алмайды.

сондықтан, осындай балаларға арналған оңалту орталықтарында танымдық ыс-әрекетпен қатар оларды еңбекке баулимыз. себебі, ақыл-ойы зақымданған балалар мінез-құлықтың жалпы қабылданған нормасын, қарым-қатынас дағдысын меңгеруде үлкен қиындыққа кездеседі. қорыта айтқанда, мұндай балалардың жеке тұлғалық ерекшеліктері нормаға қарағанда анағұрлым кеш байқалады, ал кеибіреулерінде мүлдем қалыптаспайды. барлық білім түрін бақылау, балаларды ынталандыру, ыс-әрекет мүмкіндігін дәлелдеу, ойлау қізметін жинақтап, қорыту оның ішіндегі білім мен икемділікті жаңа жағдайға көшіру, сезіну – сөздік лөгикәліқ жүйе мен прәктикәліқ ойлау қізметінің құрамды бөлігімен ара-қатынасын анықтау, тапсырманы өз бетінше шешу, үлкендер жағынан көрсетілген көмекті қабылдау қәбілетін дамыту және тұлғалық ерекшеліктерінің қалыптасуына ықпал ететін фәктөрләрдің ішіндегі маңыздысы педәгөгтің, мектеп психөлөгінің бағалауы болып табылады.

IV.Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Қазақ энциклопедиясы 7- том Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. — Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет