Валюталық нарық және валюталық бағам олардың экономикаға әсері

 

 Валюта бағамы-бiр елдiң ақша бiрлiгiнiң басқа елдiң ақша бiрлiгiмен салыстырғандағы құны ретiнде анықталады. Валюта бағамы 2 негiзгi түрге бөлiнедi: бекiтiлгенкесiмдi және қалқымлы бекiтiлген бағам негiзiнде валюталық паритет жатыр, яғни, әртүрлi елдердiң ақша бiрлiктерiнiң ресми белгiленген қарым-қатынасы. Оны біз 3-ші кестеден көре аламыз.

 Импорт кезiнде (шетелдiк импортшы  үшiн) шетел валютасы баѕғамының жергiліктi валютаға салыстырмалы төмендеуi жергiлiктi нарықта мүмкiндiктердiң кеңейгендiгiн бiлдiредi  және керiсiншс, бұл бағамның артуы импортталатын тауарларға бағаның өсуiне байланысты  нарықтың тұқыруына ұрындырады .

Отандық импортшылар үшiн бағамдардың ауытқулары ше-тел тауарларын сатып алу жөнiндегi мүмкiндiктерiнiң озгеруiн бiлдiредi.

Сөйтiп, валюта бағамы экспорт пен импорттыѓ колемiне әсер етедi,ол, өз кезегiнде, қаржы құралдары — экспорт мен импортқа салынатын салықтар, кеден баждары арқылы алынатын және бөлiнген қаржы ресурстарының мөлшерiне және мемлекеттiң де, сондай-ақ экспорттық өнiмдi, тауарды, қызметтердi ендiрушілердің де немесе оларды тұтынушыларды да қаржы жағдайында ықпал жасайды[3]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. ҚР ВАЛЮТАЛЫҚ НАРЫҒЫ МЕН ВАЛЮТАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ТЕҢГЕ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНА ӘСЕРІ

 

1. Валюталық нарық және валюталық бағам оның экономикаға әсері

 

Валюталық нарықтар уақтылы есеп айырусыларды жүзеге асыруды, валюталық қаражаттарды бiршама тиiмдi пайдалануын, валюталық операцияларға қатысушылардаң валюталық бағамдар айырмасы түрiнде пайда алуын, валюталық тәуекелдердi сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеудi, валюталық саясатты жүргiзудi қамтамасыз ете отырып, iшкi және халықаралық төлем айналымына қызмет етедi.

Халықаралық есеп айырысудың өзiндiк ерекшелiгi барлық елдер үшiн жалпыға бiрдей қабылданған төлем құралының болмауында. Сондықтан да сыртқы сауда, көрсетiлген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажеттi шарты сатып алу-сату формасында бiр валютаны екiншi бiрiне айырбастау болып табылады.

Валюталық нарықтағы операцияларға банктер функциональдық көзқараспен қарасақ, валюталық нарық – халықаралық есеп айрысу, валюталық интервенциялау, пайда табуды қамтамасыз ететiн валюталық операциялардың жиынтығын бiлдiредi.

Институционалдық жағынан қарасақ, валюталық нарық – Үкiметтiң, банктердiң, инвестициялық компаниялардың биржалардың брокерлiк конторалардың және шетелдiк банктердiң жиынтығы.

Ұйымдастырылу – техникалық жағынан алсақ, валюталық нарық – банктердi халықаралық есеп айырысу барысында өзара байланыстыратын басқа да коммуникациялық жүйелер жиынтығын бiлдiредi

Валюталық нарық қаржы нарығының  құрамдас бөлiгi болып табылады.

Валюталық нарық- бұл шетел валюталары мен шетел валютасындағы бағалы қағаздарды сату және сатып алу операциялары жүзеге асырылатын арнайы орталықболып табылады.

Валюталық операциялардың көлемi, сипатына және пайдаланатын санына қарай байланысты валюталық нарықтар үшке бөлiнедi.

• халықаралық;
• аумақтық;
• ұлттық (жергiлiктi)

Ұйымдастырылу – техникалық жағынан алсақ, валюталық нарық – банктердi халықаралық есеп айырысу барысында өзара байланыстыратын басқа да коммуникациялық жүйелер жиынтығын бiлдiредi.

Валюталық нарықты белгiлерiне қарай келесiдей түрде жiктеледi:

1. Орналасу аумағына қарай:

• халық аралық;
• iшкi;
• аумақтық;

2. Валюталық шектеуге қатысты:

• еркiн нарық;
• еркiн емес.

Валюталық шектеу қойылған валюталық нарықты –еркiн емес нарық деп, ал валюталық шектеу қойылмаған жағдайда оларды еркiн валюталық нарық деп атауға болады.

3. Валюталық бағамның  қолданылу түрiне қарай:
• бiр ғана режимдi;
• қос режимдi.

Валюталық нарықтарда шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс ең алдымен сатылған тауарлар және көрсетiлген қызметтер үшiн валюталвқ түсiм алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен көлiк және кеме компанияларынан алынған қызметтерi үшiн төлемдерi төлеуде импорттерден; сондай-ақ көрсеткен қызметтерi үшiн фрахты, сақтандыру сыйақысы, брокерлiк және банктiк комиссия түрiнде валюталар алатын сақтандыру қағамдары мен банктерден; дивидент төлеуге, займды, несиенi және оған есептелген пайызды және т.б. қайтаруға мiндеттемесi бар заңды және жеке тұлғаладан туындайды.

Ұлттық валюталық нарықтар деп, ережеге сәйкес, халықаралық операцияларды жүргiзуге маманданбаған, өз клиенттерiне (олардың қатарында компаниялар, жеке тұлғалар және банктер болуы мүмкiн) валюта бойынша қызмет көрсететiн сол елдiң аумағында орналасқан банктердiң жүзеге асыратын операцияларының жиынтығын айтады. Сонымен қатар, iшкi ұлттық нарықтағы операцияларға жекелеген компаниялар арасында жасалатын операцияларды, жеке тұлғалар арасындағы операцияларды, сондай-ақ валюта биржасында жүргiзiлетiн операцияларды жатқызады. Жоғарыда келтiрiлген сипаттамаға қарап, Қазақстанда ұлттық нарықтың жұмыс жасайтынын айтуға болады. 1997 жылы операциялар көлемi USD-1124735 мың, DEM-11165 мыңды құрайды.  Ол 1-ші диаграммада көрсетілген.

 

 Диаграмма 1 - Валюталық операциялар  айналымы.

Күнiне барлығы 1000 млрд. US $

Ескерту: Ғ.С.Сейітқасымов “Ақша, Несие, Банктер” Алматы 2001 Оқу құралы. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Сурет-1 LERADE D.J. Int’l Ltd компаниясы арқылы өтетiн тапсырыстар қозғалысы

 

Ескерту: Майдан - Әли Байгесиев “Халықаралық экономикалық қатынастар”.  

 

Валюталық нарық бойынша ақпаратпен қамтамасыз ететiндер: банкаралық валюталық бағамдар, комментарилер, репортаждар мен ағымдағы жаңалықтарға маманданған “Don Jones Telerade” концернi, ағымдағы валюта бағамынан басқа техникалық және компьютерлiк анализ жасайтын құрал-сайман жиынтығын ұсынатын “Trade Station”.

Халықаралық банкаралық қаржылық операциялар нарығында сауда кейбiр белгiленген валюта көлемдерi-лоттармен жүзеге асады. Чикагоның Сауда Биржасының (СМЕ) бөлiгi болып келетiн Халықаралық валюта нарығымен белгiленген әрқайсысының мөлшерi бар. Лоттар сәйкесiнше:

STA              125000                EUR                    125000

SFR               250000                JPI                       25000 000

STGIJRY      125000                CTGIEUR           125000

 Бұндай лотты нарыққа шығарғанда (орналасуын сатып немесе сатып алумен ашу) клиент оның барлық нақты құнын төлемей, тек шарты кепiл мен (гарантиный залог- марела) қамтамасыз етедi. Бiр лот үшiн $ 1000 күндiзгi саудада, ал кештен таңға дейiн сатылса (over night) $1500. Орналасуын жабумен қатар орнынан тапқан пайдадан шартты кепiл мен әр жабылған лот үшiн $ 100 теңболатын бiр жолғы ұстамдар клиенттiң сауда шотына қайтарылады.

Маржелiк сауданың мұндай механизмi, яғни, клиенттiң өз капиталына қарағанда, компанияның клиенттiң рынокқа қойған позиция көлемiн 200 есе көбейтуi, жылiшiлiк, аптаiшiлiк және де күнiшiлiк валюта бағамының ауытқуын қолдану кезiнде клиентке жоғары нәтиженi қамтамасыз етедi[4].

 

Кесте 4 - FOREX нарығындағы сауданың халықаралық уақыты. 

Алматы, Қазақстан, Жергiлiктi уақыт

Қысқы уақыт                 Ашылуы                       Жабылуы

Токио                                 06:00                              13:00

Гонконг және Сингапур   07:00                              15:00

Франкфурт                        14:00                               21:00

Лондон                               15:00                              22:00

Нью-Йорк                          19:00                              02:00

Жазғы уақыт                Ашылуы                       Жабылуы

Токио                                 07:00                              14:00

Гонконг және Сингапур   08:00                              16:00

Франкфурт                         15:00                              22:00

Лондон                               15:00                               22:00

Нью-Йорк                           19:00                              02:00

Ескерту:Банки Казахстана.Журнал. Алматы.

 

Валюталық жүйенiң басты элементi - валюталық бағам. Валюталық бағамның қалыптасуына ықпал ететiн факторлар қатары анықталған. Шетел валюталарының бағамдарының әр түрлi түрлерi мен баға белгiленiмдерi берiлген. Валюталық бағам – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі.

Бiр ғана режимдi валюталық нарық – бұл еркiн валюталық бағамға негiзделген, яғни валюталардың өзгермелi бағамы биржадағы саудада белгiленедi. Қазақстан Республикасында теңгенiң арнайы валюталық бағамы фиксинг көмегiмен белгiленедi. Фиксинг (француз сөзiнде fixer, латында Fixus- белгiлi бiр жағдайда бекiту) – Қазақстанның қор биржасында жүзеге асырылатын және АҚШ долларының теңгеге қатысты бағамын анықтауды бiлдiредi. Фиксинг бағамы- Қазақстан Ұлттық Банкiнiң бiртұтыс бағамы болып табылады. Валюталық фиксинг аптасына екi рет болады. Фиксинг арқылы Рейтер (Reuter) агентiгiнiң кросс- бағамын есептеуде төмендегідей формула пайдаланылады:

      

Формула 1 - Рейтер (Reuter) агентiгiнiң кросс- бағамын есептеу әдәсі.

 

                                          Шетел валютасының долларға қатысты  бағамы

 

Кросс –бағам (теңге) =    

                                                  Теңгенiң долларға қатысты бағамы

 

Айырбас бағамы режимiнiң нұсқасын таңдау екi факторға тәуелдi болады:

Валюталық интервенция. Валюталық бағамдарды реттеу әдiстерiнiң бiрi-ұлттық валюта бағамына әсер ету мақсатында валюталық бағамның қызмет етуiне Орталық банктiң араласуын талап ететiн операциялар.

Валюталық шектеулерзаңды немесе әкiмшiлiк ретiмен мемлекет тарапынан белгiленген шаралар мен ережелер. Оны қолданудың шарты-сыртқы төлемдерiмен түсiмдердi теңестiру мақсатындағы төлем балансының созылмалы iрi тапшылығы болып табылады. Ресми бағам бойынша, экспорттық түсiмнiң орталық банкке берiлетiн сату талаптарының 100 процентiнiң белгiлi бiр шектерiне дейiнгi валюталық шектеулердiң түрлерi өте көп

Валюталық нарықтар уақтылы есеп айырусыларды жүзеге асыруды, валюталық қаражаттарды бiршама тиiмдi пайдалануын, валюталық операцияларға қатысушылардаң валюталық бағамдар айырмасы түрiнде пайда алуын, валюталық тәуекелдердi сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеудi, валюталық саясатты жүргiзудi қамтамасыз ете отырып, iшкi және халықаралық төлем айналымына қызмет етедi.

Валюталық бағамға әсер ететiн факторлар: кез келген баға сияқты валюталық баған да құнның негiзiнен валютаның сұранысы мен ұсынысына байланысты ауытқып отырады. Сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасы әр түрлi факторларға тәуелдi:

• инфляция қарқыны
• төлем байланысының жағдайы

Төлем балансы- елдiң дүниежүзiлiк байланысының құндық көрiнiсi.

Активтi төлем балансы ұлттық валюта бағанының өсуiне мүмкiндiк бередi, өйткенi ұлттық валютаға шетелдiк борышкерлер жанынан жанынан сұраныс көбейедi. Пассивтi төлем балансы ұлттық валютабағанының төмендеуiн туғызады. Себебi борышкерлер өздерiнiң сыртқы мiндеттемелерiн өтеу үшiн ұлттық валютаны шетелдiк валютаға сатады (импорт көп болады).

Валюта бағамы бірнеше классификацияға бөлінеді. Оны біз 5-ші кестеден көре аламыз.

Кесте 5 – Валюта бағамының классификациясы.

 

Критерийлер	Валюталық бағам
Бекiту тәсiлi	Қалқымалы Бекiтiлген Аралас
Есеп  айырысу тәсiлi	Тең құқықтық (паритетный)
Келiсiмдер түрi	Жедел келiсiмдiк Спот-келiсiмдiк Своп-келiсiмдiк
Белгiлеу(нұсқау) тәсiлi	Ресми Бейресми
Валютаның сатып алу қабiлетiнiң паритетке қанынасы	Жоғарылатылған Төмендетiлген Паритеттi
Келiсiм қатысушыларына қатынасы	Сатып алу бағамы Сату бағамы Орта бағам
Инфляцияны ескеру, есептеу бойынша	Нақты Номиналды
Сату әдiсi бойынша	Қолма-қол сату бағамы Қолма-қол емес сату бағамы Валюта айырбастаудың көтерме        бағамы Банкноттық