Максім Адамавіч Багдановіч

Народ, Беларускі Народ!

Ты — цёмны, сляпы, нібы крот.

Табою ўсягды пагарджалі,

Цябе не пушчалі з ярма

I душу тваю абакралі,—

У ёй нават мовы няма.

Для ўсіх народаў нацыянальная мова — найперш за ўсё гэта форма іх духоўнай культуры, што асабліва добра пацвярджаецца на прыкладзе мастацкай літаратуры. Нездарма Максім Багдановіч так радавауся кожнаму сапраўднаму таленту, як вырастаў на гэтай ніве, садзейнчаў папулярызацыі яго твораў у масах, добра ведаючы, што гэта не толькі дапаможа ім стаць больш адукаванымі і культурнымі, але і заняць актыўную пазіцыю ў справе беларускага адраджэння.

АДМЕТНАСЦЬ КУЛЬТУРЫ

Паставіўшы перад сабой мэту дапамагчы роднаму народу бясследна не растварыцца сярод сваіх блізкароднасных, па гістарычнаму мінуламу, культуры і мове суседзяў, Максім Багдановіч разумеў, што гэтага немагчыма дасягнуць без глыбокага ўсведамлення масамі ўсёй арыгінальнасці, дметнасці ўласнай духоўнай спадчыны, што даволі доўгі час не прызнавалася не толькі афіцыйнай палітыкай Расійскай імперыі, але і многімі прадстаўнікамі навуковай і творчай інтэлігенцыі. Маладога беларускага паэта не задавальняла такое памылковае стаўленне да культуры роднага краю. Пасля аналізу фактаў, не падлеглых, паводле сваёй агульнапрызнанасці, аспрэчванню, ён прыходзіць да такой не толькі праўдзівай, але і смелай для дарэвалюцыйнага часу высновы: «Беларуская культура зусім не з'яўляецца простым варыянтам культуры велікарускай. Наадварот, у іх асобе перад намі знаходзяцца два самастойныя культурныя комплексы, якія ад самага ж пачатку раслі і развіваліся незалежна адзін ад аднаго…».

У адказ на знявагу роднага краю, што стагоддзямі распаўсюджвалі пэўныя польскія і рускія колы, Багдановіч пісаў, што ў эпоху Адраджэння Беларусь выйшла “на адно з першых месцаў сярод культурнага славянства”, знаходзілася “далёка ўперадзе Маскоўшчыны — тагачаснай славянскай глухамені, якая харчавалася, нібыта чужаядная расліна, духоўнымі сокамі Белай Русі». Толькі дзеля справядлівасці паэт павінен быў бы растлумачыць чытачу, што тагачасная Маскоўшчына не праз сваю віну, а з прычыны цяжкіх вынікаў татара-мангольскага прыгнёту знаходзілася на такім нізкім узроўні культурнага развіцця.

У пагоні за славай многія нашыя кампазітары пісалі і пішуць музыку на вершы рускіх паэтаў, мастакі і архітэктары свядома ўхіляліся выкарыстоўваць у сваіх творах нацыянальныя матывы, тэатральныя калектывы, оперныя і эстрадныя спевакі не займаліся прапагандай нацыянальнага мастацтва, адрывалі беларусаў ад духоўнай спадчыны Бацькаўшчыны. Як і ў час творчай дзейнасці Максіма Багдановіча, мы яшчэ і сёння даём сабе і сусветнай цывілізацыі менш, чым можам, і толькі таму, што ўсур'ёз не клапоцімся пра трываласць нацыянальных асноў духоўнай культуры, марна спадзеючыся, што развіваць яе можна і пры заняпадзе беларускай мовы. Добра, што не так думалі і рабілі нашыя нацыянальна самасвядомыя папярэднікі, дзякуючы чаму і змаглі нават ва ўмовах жорсткага сацыяльнага і нацыянальнага прыгнёту выратаваць беларускі народ ад канчатковай пагібелі. Багдановіч з радасцю адзначаў у ліпені 1914 года такія факты, «як атрыманне гандлёвымі фірмамі карэспандэнцыі на беларускай мове... выданне імі па-беларуску прэйскурантаў, з'яўленне беларускіх каталогаў на саматужнай выстаўцы і да г. п.».

БУДУЧАЕ У ГIСТОРЫI

Не з'яўлялася для М. Багдановіча сакрэтам, як значна ўзрасце нацыянальная самасвядомасць, актывізуецца ўдзел беларусаў у духоўна-культурным адраджэнні, калі яны будуць добра ведаць гісторыю сваёй Бацькаўшчыны. Таму і сам паэт не мог не выказацца па найбольш прынцыпова важных пытаннях мінулага беларускага народа, галоўным чынам па тых, што ўзвышалі нацыянальны гонар. Іх жа паэт-публіцыст багата знаходзіў у самым аддаленым часе, заўсёды імкнучыся правільна разабрацца ў сівой і не простай даўніне.

Асабліва цікавіў яго перыяд Вялікага княства Літоўскага. У гэтай дзяржаве, пісаў М. Багдановіч, беларускі народ «развіваўся, як і раней, на старым корані, вытвараючы такім парадкам культуру, незалежную ад культуры велікарускай і з самага ж пачатку адражняўшуюся ад яе. Адным з бакоў гэтага развіцця быў узрост беларускай пісьменнасці, каторая з таго часу патроху становіцца на пэўны грунт».

Каб узняць гістарычную самасвядомасць беларускага; народа да той адзнакі, з якой магчымы яго нацыянальнае ажыўленне, рух да палітычнай незалежнасці, патрэбна было яшчэ давесці масы да правільнага разумення, што практычна дало нам далучэнне да Расійскай імперыі ў канцы XVIII стагоддзя. Паводле Максіма Багдановіча, «у падданстве ў Расіі беларускаму народу не стала лягчэй: памешчыкі былі тыя ж, уціск той жа, а абароны, як і раньш, чакаць было не ад каго». 3 40-х гадоў XIX стагоддзя ўрад Расійскай імперыі адкрыта ўзяўся «за нівеліраванне беларускага народа, за масавую фабрыкацыю з беларусаў велікарусаў», пачалі канфіскаваць і паліць беларускія кнігі, «зусім забаранілі друкаванне новых, забаранілі пропаведзь на беларускай мове, зніштожылі суд па беларускаму праву, ліквідавалі унію». Яшчэ больш узмацнілася «авелікарушванне» беларускага народа пасля задушэння паўстання 1863 года.

Для найлепшага разумення задач беларускага нацыянальна-культурнага адраджэння, авалодвання гэтай высакароднай ідэяй як мага большай колькасцю людзей Багдановіч неаднаразова звяртаў іх увагу на гістарычны вопыт іншых народаў, асабліва тых, хто і пры цяжкіх варунках не загінуў, пераадолеў нацыянальны прыгнёт і стаў на шлях самастойнага развіцця. Шмат цікавага і карыснага даў ён чытачам аб вызваленчай барацьбе ўкраінцаў (русінаў) Галіцкай Русі, Угорскай Русі і Букавіны, якія спаўна зведалі культурна-моўную асіміляцыю з боку палякаў, немцаў і венграў.

Шчырыя прыхільнікі беларускага нацыянальна-культурнага развіцця шмат чаго карыснага маглі ўзяць з гістарычнага вопыту чэхаў, якім Багдановіч прысвяціў сваю невялічкую брашуру «Братья-чехи» (Масква, 1914). У ёй прыводзіліся факты амаль поўнага анямечвання чэхаў, у прыватнасці, адзначалася, што ўсе адукаваныя людзі гаварылі толькі па-нямецку, зніклі чэшскія кнігі, у дзяржаўных установах, навучанні дзяцей, грамадскім жыцці ўжывалася толькі нямецкая мова. I ўсё ж немцам не ўдалося канчаткова адолець чэхаў. «Многія адукаваныя людзі ўспомнілі і ўсвядомілі, што яны — славяне, але толькі анямечаныя; яны зразумелі, што роднай мовай для іх павінна быць мова чэшская... Гэтыя людзі пачалі вучыцца чэшскай мове, вучыць ёй сваіх дзяцей, пісаць на ёй кнігі, друкаваць газеты, дабівацца для яе правоў у дзяржаве і інш.».

Прачытаўшы такое, апантаныя ідэяй беларускага адраджэння людзі не толькі яшчэ больш пераконваліся ў яе рэальнасці, але маглі і штосьці карыснае пачэрпнуць для сябе з чэшскага вопыту.

ЗАУТРА НАРОДА У НАЦЫЯНАЛЬНАЙ ШКОЛЕ

Нацыянальна-культурнае адраджэнне любога этнасу немагчыма без стварэння і функцыяніравання нацыянальнай школы. Найбольшая трагедыя беларускага народа менавіта і заключалася ў тым, што, калі на ўскраінах Расіі на рубяжы XIX — XX стагоддзяў шырока разгарнулася нацыянальна-вызваленчая барацьба, у яго не было нацыянальнай школы. Iне было вельмі доўгі час, так што не адно пакаленне беларусаў вырасла, сфарміравалася на зусім чужым для іх педагагічным грунце, у адрыве ад гістарычных каранёў і духоўных традыцый Бацькаўшчыны. Існавала нават сур'ёзная небяспека: а ці па,дтрымае з даволі расхістанай этнічнай самасвядомасцю беларускі народ ідэю самай прагрэсіўнай часткі інтэлігенцыі аб стварэнні нацыянальнай школы? Ці не будзе ён імкнуцца навучаць і выхоўваць сваіх дзетак паводле традыцый рускай альбо польскай школ?

Што такая небяспека магла існаваць, у гэтым не сумняваўся і Максім Багдановіч. Таму, нават не будучы педагогам, ён там, дзе гэта было дарэчы,

імкнуўся і сам выказаць свае погляды адносна беларускай нацыянальнай школы. Яго ўвага да апошняй асабліва ўзрасла пасля таго, як у адпаведнасці з прынятым у чэрвені 1914 года ў Расійскай імперыі законам сярод усіх нярускіх народаў імкліва пачаў шырыцца рух за стварэнне і развіццё нацыянальных школ.

Каб такой рэальнасцю нацыянальная школа хутчэй стала і на Беларусі, Багдановіч у сваіх публіцыстычных творах неаднаразова напамінаў яе народу, што ў далёкім мінулым тут навучанне і выхаванне маладога пакалення ажыццяўлялася на матчынай мове і пры самым шырокім выкарыстанні мясцовага матэрыялу. Той, хто прайшоў такую школу, усё сваё жыццё любіў родны край, не шкадаваў сілы для яго росквіту.

Ідэя беларускай школы заняла прыстойнае месца ва ўсіх формах нацыянальна-вызваленчага руху ў канцы XIX — пачатку XX стагоддзяў. Пацверджанне гэтаму Багдановіч бачыў у дзейнасці ўмеранага паводле сваёй накіраванасці «Таварыства беларускай народнай асветы», якое выдавала часопісы-аднадзёнкі «Калядная чытанка» і «Велікодная чытанка».

Усякія, нават малапрыкметныя зрухі ў справе адраджэння нацыянальнай школы шчыра радавалі Багдановіча, нараджалі жаданне зрабіць іх праз друк здабыткам шырокага кола людзей.

Багдановіч пісаў: “Пачынаючы з указа цара Аляксея Міхайлавіча, які прадпісаў паліць кнігі «літоўскага друку», на працягу двух з лішкам стагоддзяў робяцца захады, накіраваныя на задушэнне беларускан культуры».

Да канца ажыццявіць гэтую пачварную задуму не ўдалося сілам рэакцыі. Чаго нельга было зрабіць па выпуску беларускіх кніжак на радзіме, тое выконвалі ў замежных друкарнях ці на падпольных варштатах. Каб абысці закон, такую кніжную прадукцыю даводзілася выдаваць пад назвай на польскай, балгарскай, украінскай мовах. У душах беларусаў так і не патух агонь нацыянальнага адраджэння.

Не застаўся паза ўвагай Багдановіча і такі факт, як стварэнне ў 1916 годзе па ініцыятыве мінскага аддзела Беларускага таварыства дапамогі ахвярам вайны шасцітыднёвых курсаў па садоўніцтву, агародніцтву і пчалярству, бо і тут навучанне таксама вялося па-беларуску.

Багдановіч піша: «Прапаноўваць беларускаму дзіцяці такую кнігу — значыць даваць яму замест хлеба камень і замест рыбы вужаку… Устраняючы беларускую мову са школы, мы вядзем да растраты вынікаў аграмаднай, шматвяковай духоўнай работы цэлага народа, збіваем думку дзіцяці са звыклых псіхалагічных сцяжынак і груба ўрэзваем яго душэўны свет; уводзячы ж мову велікарускую, мы ставім на яго шляху шэраг перашкод, засяляем яго псіхіку вобразамі змярцвелымі, няяснымі і ў многіх выпадках зусім недарэчнымі. Пры такіх варунках карыстацца велікарускай мовай замест беларускай можна толькі на шкоду дзіцяці, што асабліва можна сказаць пра першапачатковыя ступені навучання».

3 РОДНЫМ СЛОВАМ ДА БОГА

Дбаючы пра адраджэнне роднага краю, уступленне яго на шлях самабытнага нацыянальнага развіцця, Максім Багдановіч не мог не паспрабаваць вызначыць і ролі рэлігіі ў гэтых лёсаносных працэсах, тым больш што тады яна мела даволі шырокае распаўсюджанне ў гушчах народа. Сімпатыі паэта былі на баку колішняй уніяцкай царквы за тое, што ў цяжкія гады гісторыі беларускага народа яна надтрымлівала яго культуру, «з'яўлялася ў краі нібыта пацыянальнай беларускай рэлігіяй. Пачынаючы з канца XVIII стагоддзя, уніяцкім духавенствам на беларускай мове прамаўляліся пропаведзі, выдаваліся рэлігійныя песнапенні і да т. п. Апошняй праявай гэтай дзейнасці з'яўляецца выдадзены ў 1837 годзе беларускі катэхізіс; праз два гады адбылося ўз'яднанне уніятаў, катэхізіс спалены, пропаведзь на беларускай мове забаронена». Такім скупым пералікам падзей і фактаў Багдановіч, напэўна, разлічваў абудзіць у чытача павагу да нацыянальнай рэлігіі продкаў, памяць пра якую,аднак, з году ў год слабела ў народзе.

Паэт востра крытыкаваў палітыку Расійскай імперыі і ў адносінах да каталіцкай царквы Беларусі. Вядома, што і гэтая канфесія дзенідзе ў дабавачным богаслужэнні выкарыстоўвала беларускую мову, выдавала на ёй рэлігійныя кнігі, і таму, на яго думку, «для наймення каталіцызму польскай верай і нараджаемых адсюль вынікаў не было месца». Iтолькі пасля таго, «калі з боку ўрада пасыпаліся сістэматычныя ўдары, якія мелі мэтай

зніштожыць беларусаў як нацыянальнасць», забаранілі выдаваць па-беларуску кнігі, ужываць беларускую мову ў касцёле, і апошні цалкам перайшоў на польскую мову, у выніку чаго касцёл на Беларусі стаў з'явай польскай, і не дзіва, што той з беларусаў, хто наведваў яго, называў сябе палякам. Таму мне здаецца зусім слушным пастаўленае Багдановічам пытанне: «Міжволі пытаеш сябе: хто ж больш зрабіў для апалячвання беларусаў — паланізатары ці русіфікатары?»

Будучы шчырым прыхільнікам самай шырокай талерантнасці ў пытаннях рэлігіі, Багдановіч, вядома ж, ніяк не мог згадзіцца з тым, каб дзейнасць якой-небудзь канфесіі была скіравана на размыванне беларусаў як адзінага этнасу. Глыбокія веды аб ролі рэлігіі ў нацыянальным жыцці беларусаў выявіў Багдановіч у сваёй палеміцы з графам Ігнаццевым, выкарыстаўшы для гэтага ў 1916 годзе магчымасць выступіць у адным з часопісаў Украіны. Каб выратаваць два мільёны беларусаў-католікаў ад паланізацыі, Ігнаццеў, на першы погляд, прапанаваў нібыта правільнае рашэнне: «Увесці ва ўсіх касцёлах, якія задавальняюць рэлігійныя патрэбы беларусаў-католікаў, замест польскай рускую». Але такое прапанаванне правільнае толькі на першы погляд, бо ўвядзенне рускай мовы ў касцёл магло сустрэць моцнае супраціўленне яго паствы з ліку беларусаў-католікаў, разумецца імі як замена каталіцызму праваслаўем. Прымусовае ўкараненне рускай мовы ў гэтую канфесію, слушна пярэчыў Багдановіч Ігнаццеву, прывядзе да таго, што «беларускае каталіцкае асяроддзе, якое і без таго знаходзіцца «ў сферы прыцягнення» польскай культуры, акружыць польскую мову арэолам, вяртанне яе ў касцёл зробіць прадметам сваіх надзей і памкненняў і ўжо, адпаведна з гэтым, у сваім прыватным жыцці адвядзе ёй пачэснае месца, пасадзіць на покуць, пад абразы. Перад намі будуць ужо не аб'екты паланізацыі, а празеліты яе. Створыцца масавы стыхійны зрух у бок Польшчы, як натуральная рэакцыя на высунуты гр. Ігнаццевым праект, і, можа быць, беззваротна вырашыць далейшы нацыянальны лёс гэтага народа».

У 70—80-я гады, у выніку насаджэння рускай мовы ў касцёл даводзілася сустракацца з масавай пераарыентацыяй беларусаў-католікаў на польскую культуру і мову. Да такіх жа вынікаў прывяло і навучанне дзяцей чыста беларускіх мясцовасцей у школах закону божаму замест польскай на рускай мове. Спатрэбілася шмат часу, каб пераканацца ў бесперспектыўнасці, вялікай шкодзе адміністрацыйных метадаў у барацьбе з паланізацыяй, якую праводзіла каталіцкая царква на Беларусі, ад замены ў касцёлах польскай мовы на рускую. Але і з гэтай няўдачы былі атрыманы не тыя, што трэба,

урокі. «Справа дайшла да таго,— пісаў Багдановіч,— што ў 1909 годзе на кіеўскім чарнасоценным з'ездзе «патрыёт» г. Кулакоўскі прапанаваў аддаць беларусаў-католікаў у ахвяру паланізацыі, каб з тым большай энергіяй узяцца за фабрыкацыю велікарусаў з беларусаў-праваслаўных».

Паўсюднае прабуджэнне нацыянальнай самасвядомасці беларусаў упярэдадзень і першае дзесяцігоддзе пасля рэвалюцыі 1905 года і з'явілася ддя Багдановіча галоўнай падставай, каб не згадзіцца з меркаваннем Ігнаццева, што змагацца з паланізацыяй беларусаў трэба толькі праз увядзенне рускай мовы ў каталіцкае богаслужэнне. Выратаваць іх ад паланізацыі, паэт лічыў, можна толькі шляхам пераводу богаслужэння ў касцёле на беларускую мову. На думку паэта, яна павінна была б заняць такое ж месца і ў праваслаўных храмах.Не выклікае сумненняў, што Багдановіч на працягу ўсяго свайго жыцця быў вялікім прыхільнікам беларускай нацыянальнай царквы, якая, у адрозненне ад рускага праваслаўя і польскага каталіцызму, не размывала, а, наадварот, умацоўвала б этнічныя асновы беларускай нацыі, дапамагала б кожнаму з іх правільна вызначыць сваю нацыянальную прыналежнасць, садзейнічала б захаванню і прымнажэнню духоўнай спадчыны роднай Бацькаўшчыны.