Экономикалық мәтіндердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аударылуы

3) ақиқаттың өзіндегі, мәдениет пен әр алуан тілдердің  тасымалдаушы цивилизациясындағы  алшақтықтар.

Екіншіден, аударма ісінің барлық объективті қиыншылықтарында, оларды жеңудің принципті мүмкіндігі туады. Сан алуан түрлі аудармаларды жасау қажеттілігі мен сұраныста  болуы, аудармашы мамандығының  тіларалық  және мәдениетаралық  коммуникациясын қамтамасыз етуде,  аударма ісінің өсіп келе жатқан ролі,  бөтен мәдениет фактілері игерілмейтін, түсінуге болмайтын іс емес екені, жазба, білу және басқа тілдер арқылы берілетіні  дәлелденді. Ж.Мунэннің пікірінше екітілді коммуникация аудармашы ісінің жанамалығы, ешқашанда абсолютті болмайды, бірақ ол бәр кезде мүмкін.

Үшіншіден, баламалық  ұғым, ең алдымен мәтінге толық  ықпал етеді, және бүтіндей мағынасы механикалық соманың бөлшегіне  тең емес,. Бірақ та, кез келген  нақты ақпарат әкелетін, өзіндік  мәні бар хабарлама тілдік бірліктен тұрады.  Аталғандардың бәрінің мазмұны, тілдік бірліктің маңызынсыз тіршілік етпейді,  ал аударманың кез келгенінің мақсаты – мәтіннің мағыналық ақпаратын беру.

Аударманың қалған  баспа түрлері мен сипаттамалары  мағналық ақпаратты қайта жаңғыртусыз берілмейді, (функционалды, стилистикалы, әлеуметтіоқшаулы, әсерлі және т.б.). Өткені қалған барлық хабарламалардың мазмұны мағыналық ақпаратқа тек қосылады да, одан шығарылады, оған көмектеседі, образдық ассоциацияға ауысады.

Бұл,  аудармашылық ісінің әртүрлі аспектілерін, атап айтқанда мәдени еттер арсындағы коммуникациялар келелі мәселелерін зерттегенде, лексико-семантика бірлігі дәрежесіндегі семантиканы зерттеу тек өзекті ғана емес, сонымен бірге, кәсіпті аударма ісінің негізінде жатады.

Аударма баламаның келесі мәселелерді, толықтыру негізгі  тұрғысынан қарағанымыз өнімді болуы мүмкін,  өйткені, тіл мен мәдениетті аудармалаудағы қиыншылықтарда, өзінің өрістерінің бірінің  толықтыру  қабілеттілігінің   жеткіліксіз екенін білдіреді.   Қоғам, мәдениет, тіл құрамына кіретін, толықтыру күрделі дамушылық, өзін реттеушілік (синергетикалық) жүйенің жалпы ерекшелігі болып табылады. Н.А.Фененко толықтырудың  саналуан түрлерін бөліп көрсетуді ұсынады – тілдік (өзара дәрежелілік және ішкі дәрежелілік, толық және бөлек, түзу және қисық, формалды және маңызды) және тіл көмегінсіз (мәдение және әлеумет мәдениеті).

Зерттеудің материалы  болып экономика  облысындағы, менеджмент және қаржы ісі іске асыру тәжірибесіндегі  ағылшын (ұлыбритания және америка) экономика  мәтіндері алынып; тілдің лексико-семантикалық тұрығысынан, тең балама жолы іздестіріліп экономика мәтіндерін аударудың тәсілдері мен амалдары зерттелуде.

Білетініміздей,  экономика  –  қоғам облыстарының бірі, жеке адамдардың мемлекетпен және басқа адамдармен дағдыланған нормаларын көрсететін  экономика серпінінің ықтимал ерекшеліктерінің басымдылығы сипатталған.  Экономика мәтіндері маңыздылығымен нақты әрі анық болуы керек; олар іс-қимылдардың нақты формаларын белгілейді және талас жағдайлардың принциптерін шешуді тұжырымдайды.

Экономика мәтіндері, қазіргі кез заман талаптарыны сай тілдер қатарына енген жаңа сөздерді және т.б. жазу түрінде аударылғанда, аудармашы уақытпен шектелмеген және соңында мәтін аударудың эквивалантілігін қамтамасыз ету үшін түпнұсқаны пайдалануға, мамандардың әртүрлі анықтамаладың, энциклопедиялардың көмегіне жүгінуге  мүмкіндігі бар. Бұл,  түпнұсқамен оның басқа тілге аударылуыныда,  аударылған мәтіннің мазмұнында, экономикадық күшін жоғалтпауы үшін өте маңызды.

Көрсетілген тақырыптық бағыттағы  экономика  тақырыбыны  жүгіну қазіргі кезде  өте өзекті болып тұр.

Барлық осы жағдай салдарлары, бір жағынан,  экономика  мәтіндерін ағылшын, қазақ тілдерінің аудармашыларының ролі мен жауапкершіліктерін едәуір көтереді, ал екінші жағынан- «экономика мәтіні» терминін  кеңінен талқылауға мүмкіндік береді.  экономика мәтінінің қазіргі кездегі мағынасы, экономика құжаттарының қатаң шегімен шектелмейді, сонымен қатар экономистер мен бизнесмендердің кәсіби бірлестігі талқылауындағы  экономикалық өзекті мәселелер кіретін түрлі  ауызша және жазбаша мәтін. Мамандардың кәсіби қатынасында, бұқаралық ақпараттың электрондық құралдарында, халық арасындағы әртүрлі топтардың ғылыми монографиялар, мақалалар, газет пен журналдар басылымдарындағы  мәтіндеріндегі  экономика   келелі мәселелер жөніндегі полимикалық дискуссиялар осындай.

Лингвистикалық зерттеудің лексико-семантикалық дәрежесінде  «Экономика мәтіні» терминінін жалпы мағына түрінде қарасақ,   контекстен тәуелсіздік,  терминдердің біркелкі пайдаланылуы және терминологиялық сөзтіркестігі, компрессивтің жоқтығы сияқты экономика  мәтініне тән ерекшеліктермен  келісуге болмайтын шығар. Сонымен қатар, кез келген арнаулы кәсіби мәтінде терминдердің жүйелік бірліктері онша көп емес – сөздердің жалпы санынан шамамен 5-7% құрайды.  Экономика мәтіндерінде үнемі кездесетін  лексикалық бірліктер (ЛСВ жеке сөздер, әртүрлі дәрежедегі сөзтіркестер оларды құрайтын элементтерімен).

Қазіргі заман экономика  мәтіндерінің лексикасы, лингвистикалық саралау мен аударма тәжірибесі үшін назар аудартады, және ол әр түрлі тілдерде жалпы қолданылып жүрген сөздер құрамын пәрменді толықтырады, өйткені экономика  тақырыбы қазір өте кең талқылануда, ал экономикалық құқықтық мәдениет үздіксіз өсуде.  Осының бәрі  осы пән облысында аудармашылардың кәсіби біліктілігін жоғарлатудың қажеттілігін білдіреді.[4].

Қазіргі ағылшын тілінің американдық вариантында, экономика тақырабында лексикалық бірлікті болуы орынды.  Жалпыға белгілі факт американдықтар – олар басқа халықтармен салыстырғанда, экономика  мәдениеті дәрежесі жоғары тұратын ұлт.

Өзінің өмірінде орташа есеппен алғанда,   американдық  бірнеше мәрте - өзінің жанұялық адвокаты арқылы, әр қилы сұрақтар бойынша экономикалық, бизнестік мәселелерін шешіп жатады.. Осының бәрі тілге әсер етеді: американдықтың жалпы қолданыстағы сөздігінде экономика лексикасы көлемі және әрекеті жағынан россиялықтармен салыстырғанда маңызды орын алады. Сонымен, аудармашы дұрыс дайын болып, мүмкіндігінше мәдениеттің егжей-тегжейлерін сақтай отырып, экономика лексикасын тек экономика құжаттарында ғана емес сонымен бірге басқа стилдер мен жанрларда және көркем әдебиеттердеде аудара білу керек.

Төменде аудармашы ағылшын  экономика мәтіндерін аударуда  кәсіби қызметінде кездесетін біраз лингвомәдениет қиындықтары талқылауға ұсынылады. 

1. Сөздіктерде мағынасы экономика тақырыбына қатысы жоқ, лексико- семантикалық вариант сөздерінің аударылуы, сонымен бірге семантика құрылымының бір бөлігі болған  сөздер. Қазіргі кез тілінің құрамының сөздігінде  белсенді семантикалық процесс болып табылатын, мұндай бірліктер семантикалық деривацияның мысалы  болып жұмыс істейді.  Мынадай сөздер үнемі қолданыста , олар экономика мәтінінде- қайта тәрбиелеу, кассир. Банк, валюта, және т.б.  ЛСВ-ні  семантикалау үшін қажетті  және жеткілікті контекст, бойламайтын және сөзтіркестігі шектеулі болып келеді, өйткені метаморфиялогия негізінде ЛСВ-нің бұрынғы және қазіргісінің  арасындағы семантикалық деривацияның байланысы едәуір бұлыңғыр. Біраз авторитетті зерттеушілер  экономика терминінің  осы мағынасына тоқталады.

2.  Экономика мәдениетіне тән емес, бірақ шындаққа келетін,  қазақ, қазақ тілдеріне аударатын сөздер аудармасының  сәйкес варианттары. Мұндай жағдайда  аудармашылықтың шартты белгілерін талап ететін сөзбе-сөз аудару түрі мүмкін, немесе болжамды аудару, мұнда ағылшын тіліндегі амалдық термин қазақ тілінде тектік термин болып аударылады. Қалай қараса да, мұндай бірліктер компенсация механизімінің қолданылуын талап етеді – олар тіларалық (сөзді сөзтіркесімен аудару), немесе мәдениетаралық      (аудармашылық талдау).

 

 

Мысалы,

 

Модальді етістік	Мағынасы және қолданылуы	Аударма тәсілдері
Must	Өткен шаққа қатысты  сөйлемдерді  білдіреді. The company must have designed its own chart of accounts	Мүмкін болатын шыға р  + етістк өткен шақта Бұл компаниялар, өздерінің есеп жоспарларын құрып қойған шығар.
Should, Ought to	Қажет деп табылған  және болмай қалған қимылдарды  көрсетеді. She should have been more careful with accounts of charges.	Болуы керек еді, қажет  + мағыналы етістік Оған счеттармен абайлау  керек еді.

 

Қазақ аудармасы мен экономика  сөздігінде  felony,  термин фелония жиі кездеседі.  Транслитерациялық аударманың мұндай варианты мүмкін, егер бұл терминде қандай мағына жатқанын білетін мамандарға арналған болса.

Ю.А.Сорокин, аударма мәтінінің  экзотикалар мен транслитерациялық сөздермен толтыру, экономика біліктілігі жағынан оқырманға үлкен талап қояды деп санайды. Бұл жағдайда аударма мәдениетті жақындатпай қарсы келтіріп, өзінің міндетін атқармайды. [5]

3.  Аудармашының егжей-тегжейлі түсіндіруін талап ететін, сөзтіркестігінің сөзбе-сөз аудармасы, әрине егер аудармашы мұндай  түсініктеме беретін болса. Бұл жағдайда мәселе біздің көзқарасымызбен қарағанда, мынада, ол аудармашының жалпылай қабылданған нормасын ұстануы, ол аударма мәтіні, мәтіннің түпнұсқасынан  10%- дан артық ауытқымауы.

Мыныдай аударманың сөзтіркестігін қарастырайық, consumption norms, egonomic management, , to audit , to minimize taxes, filing system -  құжаттарды тіркеу жүйесі,to exercise control – бақылауды ұйымдастыру.

Эквивленттік аударманың мынадай сөзтіркестігі sensibility training немесе  verbal jugo,  аудармашыдан тек лингвистикалық компетенция ғана емес, сонымен қатар полицияның кәсіби мәдени өрісіне енуді де талап етеді. Бұл біздіңше, жалпы дайындықтан өткен, нақты мәтіннің түрін  аударуға мамандандырылмаған  аудармашы үшін өте қиын жағдай, өйткені лингвистикалық контекст баламалық аударманы табуға көмектеспейдді. Мұндай сөзтіркестігіның мысалы  Informed judgements and decisions -ақпаратты  негізделген ойлар мен шешімдерді шығару     болып,  қазақ тіліне  аударылады. Бірақ мұндай аударма, аудармашыдан түсініктеме талап етеді.

Осы сөзтіркестігін аударғанда,  аудармашылар жиі толық емес вариант  береді – бұд әлемдік келісім, амеркандық экономикалық шындықтың мәнін едәуір тарылтады.

 Lender [lende] n  - кредитор, short – term lenders –қысқа мерзімге кредит беруші,  дщтп– term lenders – ұзақ мерзімге кредит беруші.

 4. Терминологиялық сөзтіркестік- фразеологиясын аудару, мәдениеттану компоненті мағынасы көрсетілген.  Баламалық аударма жасау үшін, аудармашы осы бірліктерді білуі керек, өйткені мұндай сөзтіркестерінің мағынасы толықтай қайта қаралып және сондықтан дәлелденбеген. 

Аударма үшін, қазіргі  ағылшын сөздіктерінде көрсетілмеген, фразеоматикалық көрініс қызықты.

Мысал: wear [weә] 1. v (wore, worn)  1)  алып жүру, 2) тозғандық 2. тозу, тозғандық ; and tear of labour power –жұмыс күшінің тозғандығы.

Weak [wi : k] adj 1) әлсіз, босаңдық,  2) түсіністік  (баға, курс жайлы)

 5. Сөзтіркестің  ұзын аудармасы, граматикалық және семантикалық белгілі сөзін алдын ала табуға болады, бұл кәсіби мәтіннің жазбаша және ауызша түрінде болады. Қазақша аудармасы жіберілген және  жобалап жазылғандарын қалпына келтіруді талап етеді.

Мысал:еto account [e kaunt] v (for smth ) құру (бөлік),   This companys annual incomeis generally egual to 10  bln -  Бұл компанияның кірісі әшейінде  10 млрд. долларды құрайды.

6. Осы кәсіби ортада қолданылып жүрген қысқартылған сөздердің аудармасы. Кез келген  нақты кәсіби  қатынастағадай, мұндай бірліктер тек жазбада ғана емес, және ауызша мәтінде де қолданылады.

 Мысалы, to be short (of smth) – таппайды, ұстама.

This firm is short of financial resources to invest into cap industry.

Бұл фирмаға қаржылық ресурс жетіспейді, көлік өндірісіне ақша салу үшін.

7. Британ және американ вариантындағы ағылшын тіліндегі түрлі мағыналы сөзтіркестерінің  аудармасы. Мұндай жағдайлар экономика мәтіндерінде көп емес, бірақ дөрекі  мәтіннің түпнұсқасын бұрмалайды.   Британ және американ вариантында Attorney General сөзтіркестігі бар, бірақ оны аударғанда  бұл жағдайда  ағылшын тілінің варианты қалай қолданылатынын     ескеру керек.     Бас прокурор қызметін және Әділет министрін бір адам атқарады, ал Ұлыбританияда бұл қызметтерді әр басқа чинониктер атқарады. [6]

Ағылшын, қазақ тілдеріндегі экономика мәтіндерін аударудың баламалық түрлерін зерттеуде, шет ел фирмаларының, Қазақстан фирмаларымен, банкілерімен жұмыс тәжірибелері баспа басылымдары беттерінен алып қаралды. Мысалдар осы тәжірибелерден алынды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Экономикалық  мәтіндерді ағылшын тілінен қазақ  тіліне аудару мәселелері.

2.1 Экономикалық  мәтіндердің ағылшын және қазақ  тілдеріндегі лексикалық құрамы  және олардың аударма баламасына  әсері.

 

Мәтіндерді аудару тәжірибесіне баламаның қолданылуы өзекті болып табылады, Л.К.Латышевтің тұжырымдамасына сүйене отырып мәтіндердің аударылу ерекшеліктерінің түрлі стилдерін қарастырады.  Мамандарға арналған мәтіндерді аударуда  қиын келесі мәселелер,  өзге терминдік жүйенің көмегімен мәтін мағынасын нақты беру болып табылады.   Біз, аударма  тілнің терминдік жүйесі, қайталанбайтын лексикалық жүйе секілді толық бір бүтін болады. Бұл келесі себептермен байланысты:

• терминдік жүйе, лексикалық жүйенің бөлігі болып табылады, сөйтіп ол, оның ұлттық-мәдени ерекшеліктерін  сипаттайды.
• терминдік жүйе, білімнің  пәндік-мағыналық аумағын, нақты  пәндік  аумақтағы  бөлігі болып табылады, және  ол да түрлі мәдениеттермен сипатталады. 
• терминдік жүйе барлық уақытта әсерлі,  ол жүйелік  қатынастардағыдай    бірліктер арасында үнемі өзгеріп отырады.