Жеке тұлғаға және оның эстетикалық талғамының қалыптасуына қолөнердің әсері

Жеке тұлғаға  және оның эстетикалық талғамының

қалыптасуына  қолөнердің әсері.

   Әрине «өсер елдің бірлік екен, қай кезде де қалауы» демекші бұл шара ең алдымен мемлекет тарапынан ұйымдастырылып, мектеп қабырғасынан  үйретілген жөн деп ойлаймын. XXI ғасыр - жастар ғасыры емес пе?  Оқушыларға технология пәнінен көненің көзі саналатын қолөнер түрлерімен таныстырып, жасалу жолдарын меңгертсек,  ескі дүниемен қазіргі жаңа әдісті пайдаланып, керемет қолөнер туындыларын ойлап шығаратындықтарына кім шүбә келтіре алады? Мысалы, еңбек пәніне 51 сағат бөлінсе,оқушылардың жас шамасына қарай қолөнер бөлімін де ұтымды пайдалана білуге болады. Егер кітаби жоспарды құру менің үлесіме тисе, бұл сағаттарды мен мына түрде жүзеге асырар едім, мәселен, 7-сыныптың сабақ жоспарын төмендегідей ұйымдастырған тиімді деген сенімдемін:                 Сұраныс бар жерде, қолөнердің өріс алып, өркен жаятыны сөзсіз. Еліміз тәуелсіздік алғалы қолөнер біршама еленіп, өз беделіне ие бола бастады. Қазақ өзінің ұлан байтақ жеріндегі ежелден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, байытушы, жаңғыртушы. Қорыта айтқанда нағыз әсем өнер ғана адам жанына рухани азық болады, адамның эстетикалық сезімін оятып, ізгілік, парасаттылық қасиеттерін қалыптастырады.

       Адам сезімін тәрбиелеу проблемасы  бірқатар факторлармен шешіледі, өның ішінде өнер басты рөл атқарады. Өнер арқылы адам өзінің шын мәніндегі өз ішкі көңіл – күйін білдіреді. Олай болса осы ғылыми зерттеудің негізгі мақсаты – ол адам баласының барлық әрекетіндегі сергек сезімталдықты қалыптастыру.

              Ғылыми ой тікелей санамен  байланысты болса, ал өнер санамен  тек сезім арқылы байланысады.  Оймен елестетіп, образбен көрсетуге  сүйенеді. Өнер атаулы жас ұрпақтың  сұлулықты қабылдауын, әсемдікке  деген көзқарасын, әдемілікке деген талғамын қалыптастырып, осы тұрғыда мол тәжірибе жинақтауға жағдай жасайды. Тұлғаның творчестволық қабілетін дамыта отырып, оның даралық қасиетінің көзін ашып, жан – жақты, барынша дамуына бағытталады.

              Әр халықтың эстетикалық дүниетанымы, көркемдік мәдениеті, өзіне тән өнер туындыларымен ерекшеленетіні өмір шындығы. Ұрпақ тәрбиесінде, туған халқымыздың ұлттық өнерін, оның нәзік те көркем сырын тұлғаның дамуында әсемдікті түсіне білуге баулу құралы екені сөзсіз. Сондықтан қалыптасушы тұлғаның өнерге деген қызығушылығын қалыптастыруда бейнелеу өнерінің сан – алуан түрлері жайында қарапайым түсініктер беру көзделеді.

              Адамның рухани дамуы белгілі дәрежеде сұлулқты қажетсінудің пайда болуымен байланысты. Ал, рухани қажетсіну практикалық іске тікелей белсенді араласу нәтижесінде туады. Сондықтан жаңа қоғамның  азаматын  тәрбиелеуде практикалық іске қатысудың өзі адамның дұрыс шын мәндегі әдемілікке, әсемдікке деген көзқарасын қалыптастырады. Бұл жерде, себеп пен салдардың өзара ықпал етуі пайда болып, өнерді қабылдауда творчестволық  процесс белгілі дәрежеде практикалық әрекеттен туып, ал практикалық әрекет өнерді творчестволықпен қабылдап, оның сұлулыққа деген қатынасының өзгеруін туғызады/1.3 – 5/.

              Бүгінгі күннің көкейтесті мәселелерінің бірі ретінде адамды өнердегі ұлттық айшықты, ерекшелікті сезіне білуге баулып, оның шебердің қолынан шыққан ағаштан, темірден, матадан, теріден, жүннен сондай - ақ сүйектен жасалған бұйымдар арқылы халық тұрмысын білуін, ақылмен ойластырған еңбек нәтижесін көріп, қоршаған ортаға үңіле қарауын, ой қиялын дамытып, бейнелеу өнеріне деген қызығушылығын, көркемдік талғамын қалыптастыру міндеті қойылып отыр. Демек, тұлғаның көркемдік талғамын ұлттық қолөнер негізінде қалыптастыру мәселесі арнайы зерттеуді талап ететіні ақиқат. Сол себептен де қазақ халқының тәлім – тәрбие, мәдениетінің бастауы болатын – халықымыздың қолданбалы өнерді күнделікті тұрмыста пайдалануын өзек етіп, басшылыққа ала отырып «Жеке тұлғаның эстетикалық талғамын ұлттық қолөнер негізінде қалыптастыру» деген мәселені арнайы зерттеуді ұйғардық.

              Жеке тұлға ұғымы тереңнен тамыр алады. Бұл сөзді айғақтаушы біздің заманымыздан неше мың жыл бұрын өмір сүрген грек ойшылдары Платон, Аристотель сынды ғалымдардың тұлға мәселесін өз еңбектерінің негізгі мәселесі етуі. Бертін келе бұл мәселені американдық психолог Э.Торндайк та зерттеген. Сол сияқты Э. Роттердамский,

 Я. А. Коменский,  К. А. Гельвецкий, Д. Дидро, К.  Д. Ушинский, 

А.С. Макаренко, Л.И. Божовичтар еді. Ал еліміздегі тұлға мәселесі жайын сөз еткенде ең алдымен зерттеушілер арасынан қомақты жұмыс атқарып жатқан жетекшілік етуші Ж. И. Намазбаева және оның шәкірттері, яғни Л. О. Сәрсенбаева, Р. Ш. Сабірова, Л. В. Пилипчук, С. Ж. Өмірбекова, Г. Т. Бекмұратова және тағы басқалардың ғылыми зерттеу еңбектері бүгінгі таңда белсенді түрде дамуда.                          

              Қазақ қолөнерінің «алтын кезеңі» болып есептелген XVII-XVIII ғасырлар өзге ұлт ғалымдарын да елең еткізбей қоймады. Орыстың атақты тарихшысы Я. К. Палтароцкая Алтай, Тарбағатай елді мекендерінде болып, аталмыш өнер саласына байланысты эерттеулер жазып, соның ішінде бас киімнің түрі сәукелеге арнайы тоқталады. Мұндай ғажап дүниені бұрын – соңды кездестірмегендігін айтып, аса жоғары бағалайды. Сондай – ақ Г. Н. Потанин, В. В. Стасов, Э. Масанов, Р. Ходжаев, И. Захарова еңбектері де зор үлес қосты.                 

                 Бертін келе  қолөнердің өте жақсы зерттеліп, дамуына байланысты бірнеше оқулықтар басылып шықты. Солардың ішінде көлемді әрі көркем жазылған А. Тәжімұратовтың «Қолөнер шеберлігі – жалпы халықтық қазына» атты өнертану – этнографиялық сипаттағы алғашқы кітаптардың бірі ретінде қазақ халқының сәндік – қолданбалы өнеріне терең ғылыми талдаулар жасалады. Бұл кітаптың көрнекіліктері жақсы безендірілген және ұлттық ою - өрнек жайлы көптеген мәліметтер алуға болады. Сол секілді

Х. Арғынбаевтың  «Қазақ халқының қолөнері», М.Мұқановтың «Қазақтың  үй тұрмысына арналған қолөнері», Ө.Жәнібекковтың «Жаңғырық» атты еңбектерін атап өту орынды. 

              Қолөнер тарихы туралы тағы бір топ ғалымдардың қалдырған еңбектері баға жетпес дерек болып табылады. Олар: А. Янушкевич,

 И. Ф. Русанов,  Н. М. Ядринцев, П. И. Лерх, Д.  Львович, А. И. Якоби, 

Г. Н. Потанин

              Жеке тұлғаның жалпы дамуына,  ұлттық тәрбиесіне, көркемдік талғамына үлкен мүмкіндік беретін халықтық қолданбалы өнердің табиғатын, оның адам, қоғам өміріндегі атқаратын қызыметінің мәнін зерттеген орыс ғалымдары: И. Я. Богусловская, В.Б. Воронов, С. М. Темерин тағы басқалар өз еңбектерінде бұл өнердің өміршеңдігін, қайталанбас көркемдік құндылығын айқындай отырып, оның тәлім – тәрбиелік маңызына да баса назар аударды.

              Жалпы рухани – эстетикалық  тәрбие мәселесін ұлттық үрдісте қарастырып қолданбалы өнер бейнелеу мәдениеттерін соңғы жылдары зерделеп елеулі үлес қосқан ғалымдар: Б. Әлмұхамбетов, Ж. Балкенов, О. Сатқанов, Е. Асылханов, Қ. Болатпаев.                                  

              Дәстүрлі өнер табиғаты, өзіне тән даму жолдары, адам өміріндегі атқаратын қызметі жағынан бейнелеу өнері басқа түрлерінен ерекшеленеді. Сондықтан, дамушы тұлғаның жасына, танымдық мүмкіндіктеріне сәйкес, әрі қолданбалы өнер туындыларын қабылдаудың, оның мәнерлілік құралдарын меңгертудің өзгеше оқу – тәрбие жүйесі жасалғанда ғана көркемдік талғамының қалыптасуы нәтижелі  болады.

       ұлтық қолданбалы өнер арқылы жеке адамның көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие берудің ғылыми – педагогикалық, әдістемелік негізін анықтау;

              - көркемдік талғам табиғатын,  оны қалыптастырудың эстетикалық  тәрбие мен көркемдік білім  жүйесіндегі мәнін анықтау;

              - ұлттық өнер арқылы көркемдік  талғам қалыптастырудың мүмкіндіктерін анықтау.

       жеке тұлғаның қоршаған өмір шындығына эстетикалық қатынасын қалыптастырудағы бейнелеу және ұлттық қолданбалы өнердің, шығармашылық іс - әрекеттің маңызы туралы философиялық, эстетикалық, ілім негіздері; педагогиканың, психологияның және эстетикалық тәрбие теориясының қоғамдық мұраттарға байланысты даму заңдылықтары; жас ұрпаққа имандылық – эстетикалық тәрбие беру ісін жандандыруға бағытталған мемлекеттік ресми құжаттар, педагогикалық нұсқаулар, тұжырымдар мазмұны.

             қазақ дәстүрлі қолданбалы өнер  арқылы қоршаған орта мен өнердегі сұлулық жарасымдылығы туралы алғашқы сезімдік, танымдық түсініктерін көркемдік талғам деңгейінде қалыптастыру.

Жеке тұлға  туралы түсінік.

              Адам жалпы тектік ұғым ретінде нақты индивиттерден тұрады. Адам жер бетіндегі тірі организмдердің дамуының ең жоғарғы түрі, еңбек процесінің субъекті, ой санасы және сөйлеу тілі бар биопсихоәлеуметтік жан ретінде жалпылыма анықталса, индивид қоғамның мүшесі – жеке адамды білдіреді. Бұл сөз латын тілінен алынған және оның қазақша баламасы – «жекелік». Ұғым ретінде бұл сөз адамзат тұқымының еш қасиеттері ескірмеген бір өкілін білдіреді. Бұл орайда әрбір адам индивид болып табылады. Одан басқа тағы да «личность» деген ұғым бар. Қазақ тіліне орыс тілінен енген бұл термин көп уақыт бойы сол күйінде алынып келген. Ал соңғы кезде оны «тұлға» деп атайтын болдық/2.21-22/. Әр адамның өз алдына жеке өмірі болғандықтан, тұлға ұғымына  жеке сөзі үнемі қосылып отырады. Осының салдарынан  ғылымда «Жеке тұлға» деген сөз пайда болды. Жеке тұлға бұл интегративті жүйе, әлдебір ыдырамайтын тұтастық. Алайда, жеке тұлғаны зерттеумен айналысатын ғалымдар бұл тұтастықтың «өзегі» бар деп мойындайды, олар оны «Мен – жүйе» немесе жай ғана «Мен» деп белгілейді. Жоғарыда келтірілген жеке тұлға туралы түсінік жалпылама ұғым болып табылады.Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері – оның саналылығы, жауапкершілігі, бостандығы, қадір – қасиеті, даралығы. Жеке түлғаның маңыздылығы оның қасиеттері мен іс - әрекеттерінде қоғамдық прогрестің тенденцияларының, әлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын және спецификалық көрініс табуы арқылы, оның іс - әрекетіндегі шығармашылық қасиетінің деңгейі арқылы анықталады. Бұл орайда «адам», «жеке тұлға» деген ұғымдардың қатары «даралық» деген ұғыммен толықтырылуы қажет/3. 40-50/.

              Жалпы «тұлға» деген пікір мұнымен ғана шектеліп қоймайды, ол әр ғылым саласында, әр ғалымның түрлі көз қарасымен қалыптасып, сол ғылымның тілінде сөйлейді. Ғылым салаларының ең маңыздылары болып саналатындарының ішінде диссертация тақырыбына сай өнермен тығыз байланысты философия, педогогика, психология және өнердегі тұлғаны қарастырамыз.

              Философия ғылымында «Тұлға – қоғам мүшесі ретіндегі әлеуметтік даралық сапасындағы адам, қоғамдық қатынастардың жиынтығы айқындап тұратын биопсихоәлеуметтік мәнділік, әлеуметтік өмірде болып жатқанның барлығын жинақтап, өз бойына сіңіріп алып жүрген» деген анықтама беріледі. Тұлға мәселесін философтар былай да қарастырады: «Тұлға іс - әрекеттің, қарым – қатынастың, сана мен өзіндік сананың, дүниеге деген көзқарастық субьекті. Адам өзін - өзі басқара білу өзінің әуесқойлығы мен құштарлығын жеңе білу қабілеттеріне ие болғанда ғана тұлға дәрежесіне көтеріле алады. Тұлға – адамның қоғамдық қатынастары мен қызметінің жеке адам бойында шоғырлануының көрінісі, құқығы мен міндеттерінің, эстетикалық және басқа әлеуметтік нормалардың шоғырланған бірлігі. Тұлға  әрдайым әлеуметтік тұрғыда жетілген адам болып табылады. Адамды тұлға жасайтын ең алдымен оның әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері/4. 21 – 22/. Бұл жайында педагог ғалымдар өз салаларында арнайы зерттеулер  жүргізіп, педагогика ғылымында тұлғаны былай қарастырады: егер адам сана және өзіндік санаға ие болып, өз бетінше жаңғыртушы іс - әрекет орындауға қабілеті болса онда ол адам тұлға деп аталады. Адам тұлға болып тумайды, ол қасиеттік дәреже даму барысында қалыптасады. «Адам» ұғымынан өзгеше «тұлға» түсінігі – адамның қоғамдық қатынастар, басқа адамдармен араласу ықпалында қалыптасқан әлеуметтік сапа қасиеттерін білдіреді. Тұлға ретінде әрбір адам әлеуметтік жүйеде мақсат бағдарлы және ойластырылған тәрбие барысында қалыптасады. Әрбір тұлға, бір жағынан, қоғамдық тәжірибені игеру деңгейімен, екінші жағынан, материалдық және рухани құндылықтар қорына қосқан қоғамдық үлесімен танылады. Тұлға болып жетілу үшін адам өзіне табиғаттан берілген және өмір мен тәрбие желісінде қалыптасқан ішкі қасиеттерін нақты практикалық қызметте аша білу шарт деп түсіндіреді педагогика ғалымдары/5. 23 – 28/.

              Психологияда «жеке тұлға» деген  ұғымның әртүрлі түсіндірмелері бар, бірақ олардың көбісі мына түсінікке келіп тіреледі: жеке тұлға дегеніміз әлеуметтік қатынастар мен саналы іс - әрекеттің субъектісі ретіндегі индивид. Бұл ғылым саласындағы жеке тұлғаның ең басты белгісі – оның әлеуметтік мәнінің болуы және әлеуметтік функцияларды атқаруы. Жеке тұлға,

сондай – ақ, психологиялық дамудың  белгілі бір деңгейіне ие (темперамент, мінез – құлық, қабілеттілік, ақыл – ой дамуының деңгейі, қажеттіліктер, мақсат – мүдделер)/3. 40 – 50/. Бүгінгі таңда тұлға – психологиядағы ең өзекті мәселелерінің бірі болып саналады. Өйткені қоғамымыздың қарқынды әлеуметтік дамуы белсенді, жасампаз тұлғаны қалыптастыруға жоғарғы талап қояды. Ал қоғамның қазіргі жағдайында, елдің саяси, мәдени, әлеуметтік – экономикалық жақтарын жаңарту кезінде – жас ұрпақтың болашақта ізгі ниетті азамат болып дамуына олардың тұлғасының дұрыс қалыптасу үрдісі үлкен ықпалын тигізетіні сөзсіз. Сондықтан да тұлғаның теориялық зерттеулеріне, жалпы ұғымына сарапталған талдауларға зер салайық.

              Психологтар арасында тұлғаға байланысты бірыңғай қөзқарастардың болмағандығынан 300-ден астам анықтамалар жүзеге асуда. Тұлғаның анықтамасы сияқты оның құрылымында бітұтас көзқарастар жоқ. Жеке тұлғаның тұтас психологиялық құрылымы белгілі бір өмірлік стиль мен мінез – құлық арқылы анықталады. Жеке адамды психологиялық тұрғыда мына қасиеттер толығырақ сипаттайды: 1) идеялық; 2)мақсаттылық; 3)моральдық жағынан тәрбиелік; 4) жеке тұлғаның жан дүниесінің байлығы; 5)байсалдылығы; 6)белсенділік; 7)қайталанбайтын даралығы. Сонымен осы айтылғандардың бәрін жинап психологиядағы тұлға дегенге мынадай анықтама беруге болады: жеке тұлға дегеніміз – қоғамның мүшесі ретіндегі адам/6. 95 – 99/.                                                                                                                            

              Тұлға мәселесіне байланысты  ұлы психологтардың ойларын қарастырсақ  Л. С. Выготскийдің пікірі бойынша, адамның тұлғасы өзінің енген қарым – қатынастардың кешенді әсерінің нәтижесінде дамиды. Тұлға – бұл қоғамдық – тарихи дамудың өнімі. Ол тұлғаның қалыптасуы адамның мінездемесі үшін маңызды орын алады, яғни оның мінез – құлық пен іс - әрекетінің жоғарғы саналы формаларын қамтамасыз етіп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым – қатынастарының бірлігін құрайды дейді/7. 140/.

              Ал, А. Н. Леонтьевтің пікірі бойынша, тұлға – бұл адам өмірінің қоғамда туылуының ерекше түрінің психологиялық тұрғыда құрылуы. Тұлғаның жүйелі қасиет ретінде пайда болуы – индивид басқа индивиттермен біріккен іс - әрекетінде, ақиқатты өзгеріп соның арқасында өзінде өзгертіп, тұлға дәрежесіне жетеді деп тұжырымдайды/8. 487 - 29/.