Абайдын табиги лирикасы

Абай өлеңдерінің  бір алуаны - табиғат лирикасы. Табиғат - адам баласының еңбек етіп, өмір сүретін ортасы. Бар байлық, қазына, тіршілік, табиғат дүниежүзі әдебиетіндегі ірі классик ақындардың барлығының да шығармаларынан орын алды. Әр дәуір, әр жағдайға лайықты табиғатты әркім әртүрлі жырлады. Біреулер табиғат арқылы өмір сүретін, біреулер табиғатты суреттеу арқылы көңіл-күйін, өз көзқарасын айтып берді. Ал кейбіреулер белгілі бір кезеңдерде өмірдегі күрес-тартыстардан безіп, табиғатты ғана жырлап, өмірден безу көйгейін тартты. Қайткенмен де, табиғат көркем әдебиеттен үлкен орын алды.  
Абайдың да айрықша жырлағанының бірі табиғат болды. Ол табиғат аясында өсіп, оны сүйе білді. Абайдың «Желсіз түнде жарық ай», «Күз», «Қыс», «Жаз» деген өлеңдерін оқығанда, табиғаттың әртүрлі құбылысы көзіңе елестейді. Жаратылыстың жайдары жазын, түсі суық тұманды күзін, не болмаса сақылдаған аязы мен қарлы боранын өзің көріп тұрғандай боласың. Мысалы, «Желсіз түнде жарық ай» деген өлеңінде:

*Желсіз түнде жарық  ай  
Сәулесі суда дірілдеп,  
Ауылдың жаны терең сай,  
Тасыған өзен гүрілдеп.

Қалың ағаш жапырағы,  
Сыбырласып өзді-өзі.  
Көрінбей жердің топырағы  
Құлпырған жасыл жер жүзі, -*

деп, жазғы түннің әдемі суретін алдыңа тартады, жаз  кезінің желсіз тымық күні, аспандағы  жарық айдың суға түскен сәулесі, жазғы ауыл, оның жанындағы терең  сай, гүрілдеген өзен суретшінің бояуы  арқылы тұтас бір картина ретінде  көз алдыңа келеді.  
Ақын жайнаған жаздың әдемі көркін осылай суреттесе, сол сұлу сурет өзгеріп, гүл, жапырақ солып, түсі қашқан күздің суық кескінін:

Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан,  
Күз болса, дымқыл тұман жерді басқан.  
Білмеймін, тойғаны ма, тоңғаны ма?  
Жылқы ойнап, бие қашқан, тай жарысқан.  
Жасыл шөп, бәйшешек жоқ бұрынғыдай,  
Жастар күлмес, жүгірмес бала шулай.  
Қайыршы шал-кемпірдей түсі кетіп,  
Жапырағынан айрылған ағаш, қурай, -

деп, күз түсумен  бірге бәйшешек солып, ағаштардың сидиып, жапырағынан айрылғанын, ерке жазда  мәз-мейрам болып келген жастардың, асыр салып ойнаған балалардың көрінбейтіндігін, қысқасы, көңілсіз күздің бейнесін тамаша түрде елестетеді.  
Абай қыстың кескінін де аса шеберлікпен суреттейді. Үскірік бораны бұрқырап тұрған қысты рақымсыз адам бейнесіне ұқсатады. Қыстың малға да жағдайсыз соқыр, мылқау күш екендігін аңғартады.

*Ақ киімді, денелі, ақ сақалды,  
Соқыр, мылқау, танымас тірі жанды.  
Үсті-басы ақ қырау, түсі суық,  
Басқан жері сықырлап келіп қалды.

Дем алысы - үскірік, аяз бен  қар,  
Кәрі құдаң - қыс келіп, әлек салды.  
Ұшпадай бөркін киген оқшырайтып,  
Аязбенен қызарып ажарланды.*

         *Абай жылдың қай мезгілін суреттесе  де, ең алдымен оның шындық  бейнесін береді. Жоғарғы үзіндіде  келтірген өлеңдердің қайсысын  оқысақ та, сол кездің суреті  көз алдыңда тұрады. «Қылышын  сүйреткен қыс», «Масатыдай құлпырған  жаз» өз кескінімен көрінеді. Жылдың төрт мезгіліндегі табиғаттың  өз әдемілігінің мына жері  кем қалыпты деп ешкім таласа  алмастай етіп суреттелінеді. 

         Ақын өлеңдерінде табиғаттың  тек жалаң суретін ғана беріп  қойған жоқ, оны адам өмірімен  нық байланыстыра білді. Мал  бағумен күн көріп, көшіп-қонып  жүрген қазақ елінің өмір шындығын  дәлме-дәл көрсетіп, жылдың әрбір  мезгілінің мал баққан елге  қандай әсер ететіндігін баяндады

*Қырдағы ел ойдағы елмен  араласып,  
Күлімдесіп, көрісіп, құшақтасып,  
Шаруа қуған жастардың мойны босап,  
Сыбырласып, сырласып, мауқын басып, -

деп, Абай күн көрісі табиғатпен нық байланысты болған елдің алты ай қыста бүрсең қаққан, қалт-құлт еткен  кейпі жаз келе жадырап, басқа  түрге енгенін, мал баққан ел қандай қуанышпен жазды қарсы алатындығын, оның өзі өмір тіршілігімен байланысты екендігін көрсетеді. Сондықтан  да ол осы өлеңінің екінші бір жерінде:

Жаңа пұлмен жамырап саудагерлер,  
Диханшылар жер жыртып, егін егер.  
Шаруаның бір малы екеу болып,  
Жаңа төлмен көбейіп дәулет өнер, -

дейді.  
Ақын қазақ даласындағы жазғытұрғы кездің барлық суретін толық берумен бірге, бұл кезді қазақ халқын еңбекке жұмылдыратын, тіршілік үшін күресінің қайнар көзі деп таниды.

Мал семірер, ақ пенен ас көбейер,  
Адамзат көңілі өсіп, көтерілер.  
Қара тастан басқаның бәрі жадырап,  
Бір сараңнан басқаның пейілі енер.  
Тамашалап қарасаң, тәңір ісіне,  
Бойың балқып, ериді іште жігер, -

деп, жаздың суретін өзі  де сүйеді және оны жалпы жұрттың  көңілін шарықтатып, жігерін туғызатын  маусым деп ұғады.  
Абайдың тағы бір өлеңі - жазғы шілде кезін суреттеген өлеңі. Ақын бұл өлеңінде жаздың дәл кемеліне келіп тұрған кезін көрсетпек болады. Жаздың әдемі көрінісін:

Жаздыгүн шілде болғанда,  
Көкорай шалғын, бәйшешек  
Ұзарып өсіп толғанда,  
Күркіреп жатқан өзенге,  
Көшіп ауыл қонғанда,  
Шұрқырап жатқан жылқының  
Шалғыннан жоны қылтылдап,  
Ат, айғырлар, биелер,  
Бүйірі шығып ыңқылдап,  
Суда тұрып шыбындап,

Арасында құлын, тай,  
Айнала шауып бұлтылдап, -

деп суреттейді.  
«Күз» өлеңінде шөп қуарып, күн салқындап, көңілсіз кездің келу суретін бұлжытпай берумен қатар, мал баққан көшпелі, шала көшпелі ел үшін күздің жағдайсыз кезең екендігін айқындайды.

Кемпір, шал құржаң қағып, бала бүрсең,  
Көңілсіз қара суық қырда жүрсең, -

дейді. Жалғыз бұл ғана емес, қай жерін оқысаң да, көзіңе күзгі  кедей ауылдың көңілсіз сүреңі елестейді.  
Табиғатты оқиғамен байланыстыра суреттеу халық ауыз әдебиетінде де болды. Бірақ қазақ әдебиетінде табиғаттың өзін жеке тақырып етіп алып, Батыстың классик ақындарының үлгісімен суреттеу Алтынсарин мен Абайдан басталады. Әсіресе оны жоғарғы сатыға көтерген - Абай.  
Абай «Қыс» деген өлеңінде қысты адам бейнесінде суреттеп береді. Бұрын қысты бұлай суреттеу болмаған-ды. Абай оны қазақтың ұғымына сай «кәрі құдаң - қыс келіп, әлек салды» деген тәрізді байырғы сөздер арқылы образдар жасайды. Қысты ақ сақалды шал бейнесінде суреттеу бұрынғы қазақ әдебиетінде, Абайдан басқаларда кездеспейді. «Қыс» деген өлеңнің басқа жағын былай қойғанда, бұл шығармадан қыстың қырдағы елге қандай әсері барлығын, мал баққан жылқышыға, жалпы шаруаға жылдың ең бір қолайсыз кезі екендігін айқын көруге болады. Өйткені қыс өз тұлғасында толық берілген. «Қыс» өлеңін* оқығанда, аязды қыстың суық лебі бетке тигендей болады. Табиғат тақырыбында жазылған бұл өлеңдері - ақынның асқан суретші екендігіне толық дәлел.