Мікалай Крыштаф Радзівіл Сіротка

Памёр: 28 лютага 1616

Нясьвіж, ВКЛ

Род: Радзівілы

Бацькі: М. Радзівіл «Чорны»

 Эльжбэта з Шыдлавецкіх

Жонка: Эльжбэта Яўхімія зь Вішнявецкіх

Дзеці: Альбрэхт Уладзіслаў, Аляксандар Людвік, Жыгімонт Караль, Кацярына, Крысьціна, Крыштап Мікалай, Мікалай, Эльжбэта, Ян Юры

 

Мікалай Крыштоф Радзівіл (мянушка «Сіротка»; 2 жніўня 1549, Чмелеў — 28 лютага 1616, Нясьвіж) — дзяржаўны  і вайсковы дзяяч Вялікага Княства  Літоўскага, мэцэнат, пісьменьнік. Маршалак надворны (з 1569) і вялікі літоўскі (1579—1586), ваявода троцкі (1590—1601) і віленскі (з 1601). Разам з братамі Альбрэхтам і Станіславам стварыў Нясьвіскую, Клецкую і Алыцкую ардынацыі, быў першым ардынатам на Нясьвіжы (1586).

Валодаў найбуйнейшымі ў  Вялікім Княстве Літоўскім лятыфундыямі. Ад бацькі да яго перайшлі Нясьвіж, Ліпск, Лахва, Шацак, Сьвержань і іншыя разам з тытулам князя «на Алыцы і Нясьвіжы». Ад маці атрымаў Шыдловец у Польшчы разам з тытулам графа. Паводле тэстамэнту ад стрыечнага брата Ю. Ільлініча атрымаў Мірскае графства, Зэльву і Дворышча ў Лідзкім павеце, Чарнаўчыцы і Белую ў Берасьцейскім ваяводзтве. Па падзеле маёнткаў жонкі зь ейнымі сёстрамі да яго перайшлі Дзераўная з Хотавам і Востравам ў Менскім ваяводзтве, Пацейкі ў Наваградзкім ваяводзтве і Жодзішкі ў Ашмянскім павеце. Жыгімонт Аўгуст падараваў яму Крожы на Жамойці, Жыгімонт Ваза — Грэск. Таксама шмат маёнткаў набыў, у тым ліку Салтанаўшчыну, Затур’ю, Кунасу, Мікалаеўшчыну, Магільна, Гарадзею, Гавязну і іншыя, што значна пашырыла тэрыторыю Нясьвіскае княства.Зьмест  [схаваць]

1 Біяграфія

2 Грамадзкая і культуная  дзейнасьць

3 Творчасьць

4 Крыніцы

5 Літаратура

6 Вонкавыя спасылкі

 

Літаратура

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і  інш. Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0.

К. Я. Шышыгіна-Патоцкая. Нясвіж і Радзівілы. Мн.: Беларусь, 2007. — 240 с.: іл. ІSBN 978-985-01-0740-4.

Тамара Габрусь. З архітэктурная  спадчыны Сіроткі // «Наша Вера» № 4 (10), 1999.

Тамара Габрусь. З архітэктурная  спадчыны Сіроткі // «Наша Вера» № 1 (11), 2000.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Нарадзіўся Мікалай Крыштоф  Радзівіл Сіротка

Мікалай Крыштоф Радзівіл найвышэйшы маршалак літоўскі, ваявода  трокскі і віленскі, I ардынат  нясвіжскі, сын князя Мікалая  Чорнага і Елізаветы Шыдлавецкай нарадзіўся 2 жніўня 1549 года. Пачатковую адукацыю атрымаў у пратэстанцкай нясвіжскай школе, у якую бацька Радзівіл Чорны запрасіў вядомых у той час у навуковым і культурным асяроддзі людзей: Францыска Лісманіні, Яна Ласкага, Сымона Завуцішу, Францыска Станкара, Георгія Бландрату, Мартына Кравіцкага. Паэты, мастакі, вучоныя, якія валодалі амаль усімі еўрапейскімі мовамі, стварылі ў той час у Нясвіжы сапраўдны культ філалагічных ведаў.

Першае імя Мікалай  ён атрымаў па сямейнай традыцыі, а  мянушку Сіротка звязваюць з гісторыяй, якая апісана ў старажытнай хроніцы: "Хутка пасля яго (Мікалая Крыштофа) нараджэння бацькі паехалі да каралеўскага двара, узяўшы з сабою немаўлятка. Там ён і атрымаў мянушку Сіротка, пад якім быў вядомы ва ўсім краі. Калі кароль Жыгімонт Аўгуст, здаволіўшыся назіраннем феерверкаў у гонар вяселля аднаго з сенатараў з дамай каралеўскага двара, то схаваўся ціхенька ў апартаментах, дзе спыніўся Мікалай Радзівіл Чорны. Там ён знайшоў маленькага княжыча, які быў усімі пакінуты і жаласна плакаў на сваім маленькім ложачку. Кароль пачаў з ім ласкава гаварыць, называючы сіроткай, пакінутым усімі блізкімі. Пачуўшы яго словы, дваровыя пачалі так называць маленькага Мікалая, расказаўшы пра гэта ўсім".

Калі юнак у 1563 годзе быў  пасланы ў Нямеччыну вывучаць замежныя мовы, бацька пісаў яму, каб не забываўся сваёй роднай, каб не быў, "як той балван Павел, каб з цябе не смяяліся родныя браты і сёстры". Аднойчы ў Нясвіж прышла вестка, што кароль Швецыі Эрых XIV хоча ўкрасці маладога Радзівіла, каб потым абмяняць яго на Крыштофа Мекленбургскага, які ў гэты час знаходзіўся ў польскім палоне. 3 Нясвіжа паляцелі шматлікія пісьмы, але, на шчасце, усё скончылася добра.

За мяжой нясвіжскі  князь працягваў вучобу ва універсітэтах  Страсбурга, Цюрыха, Цюбінга, Хайдальберга. Выконваючы апошнюю волю бацькі, ён зрабіў аб'езд еўрапейскіх уладароў у Германіі, Францыі, Італіі, пабываў пры двары імператара Максіміліана, пад кіраўніцтвам Рамана Сангушкі ўдзельнічаў у рыцарскіх турнірах.

У 1566 годзе ў Рыме Мікалай Сіротка перайшоў у каталіцкую веру, але прасіў айцоў царквы пакуль трымаць гэта ў тайне, каб не абвастраць адносіны з апекуном Мікалаем Радзівілам Рудым, шчырым кальвіністам. "Дапамог,- як расказвае Відзевіч,- вялікі цуд. У пятніцу, калі Сіротка ад'язджаў з Варшавы ў Вільню, пастаўленыя яму на стол прыгатаваныя каплуны пачалі рухацца, а потым увогуле зваліліся. Сэнс гэтага цуда быў у тым, што мёртвыя птушкі ажылі, каб Радзівіл не парушыў вялікі пост, які быў неабходным па каталіцкай веры". Як апавядае далей Відзевіч, птахаў напаілі, абскублі і паклалі на стол. Там яны ажылі, калі да іх дакрануліся нажом. Што ў легендзе гэтай было праўдай, цяпер цяжка сказаць. Магчыма, прычына, чаму перайшоў Сіротка ў каталіцкую веру, заключана ва ўздзеянні на яго вялікага прапаведніка, геніяльнага езуіта Пятра Скаргі. Па аналогіі можна ўспомніць і выпадак з Мікалаем Рудым. Пасля перамогі пад Вулай над войскам Івана Жахлівага вялікі гетман літоўскі паехаў у Чанстахоў, каб падзякаваць Богу за перамогу. Гэтае места славілася рознымі цудамі. Асабліва цудадзейным лічыўся абраз Маці Божай, які знаходзіўся ў манастыры паўлінаў. Вітаючы князя-гетмана, паўліны паказалі яму чалавека, апантанага д'яблам. Яны пачалі выганяць д'ябла, у чым мелі поспех. У гетмана з'явіліся сумненні, і ён загадаў прывесці да сябе таго чалавека. Ад яго ён даведаўся, што ніякага д'ябла не было, усё аказалася камедыяй. Гетман, вельмі абражаны тым, што з яго хацелі зрабіць дурня, вырашыў прыняць веру свайго стрыечнага брата Мікалая Чорнага. Так, гаворыцца ў паданні, ён перайшоў у пратэстанцтва.

У пачатку 1567 года Мікалай Сіротка быў прызнаны паўналетнім і ўзяў кіраўніцтва над наследнымі ўладаннямі і апеку над вялікім сямействам. Неўзабаве пасля смерці Юрыя Іллініча ў 1569 годзе Мікалай Крыштоф Радзівіл афіцыйна быў таксама запісаны ўладальнікам памесцяў Міра і Белай.

У 1574 годзе Мікалай Сіротка прымаў удзел у выбарах новага караля на віленскім сейме. Яго сімпатыі належалі французскаму прынцу Генрыху Валезія (Валуа), таму ў складзе дэлегацыі ён быў адпраўлены ў Парыж, каб запрасіць Генрыха на польскі прастол. Калі той збег з Рэчы Паспалітай праз некалькі тыдняў, Мікалай Сіротка зноў быў вымушаны ехаць у Францыю, каб угаварыць караля-ўцекача вярнуцца, але поспеху ўгаворы не мелі. Пасля гэтага было вырашана запрасіць на польскі прастол трансільванца Стэфана Баторыя, палітыку якога, і ўнутраную, і знешнюю, актыўна падтрымліваў Мікалай Крыштоф Радзівіл. Ён удзельнічаў у баявых паходах караля, які ўкамплектаваў і ўзброіў моцную армію і пайшоў у наступленне на Масковію. Хутка быў вызвалены Полацк, затым заняты Вялікія Лукі, а ў 1581 годзе войскі Рэчы Паспалітай аблажылі Пскоў. У адной з бітваў Сіротка быў цяжка паранены ў галаву і пакінуў службу. Стан здароўя паспрыяў абету здзейсніць паломніцтва да Гроба Гасподняга.

За ўдзел у ваеннай  кампаніі Сіротка атрымаў пасаду найвышэйшага маршалка літоўскага. Некаторы час ён правёў у Італіі, папраўляючы здароўе і рыхтуючыся да паломніцтва ў Іерусалім, але пагроза эпідэміі на Блізкім Усходзе ў пачатку 1581 года прымусіла яго вярнуцца на Радзіму.

Падарожжа пачалося 16 верасня 1582 года. 3 Нясвіжа Сіротка накіраваўся ў Венецыю, дзе перачакаў зіму, а вясной 1583 года на караблі накіраваўся да порта Трыпалі, па дарозе наведаўшы востраў Крыт і Кіпр. У час пешага пераходу да Іерусаліма падарожнікі наведалі старажытныя руіны Баальбека і Дамаска. Пасля пакланення Гробу Гасподняму і Галгофе падарожжа працягвалася ў Віфлеем і ў пустыню да Мёртвага мора.

Са свайго падарожжа Радзівіл прывёз у Нясвіж археалагічныя калекцыі і егіпецкія муміі, некалькі экзатычных жывёлін з мэтай стварыць у Нясвіжы ўласны звярынец. Тут былі малпы, леапарды, папугаі, пара "фараонавых пацукоў" - суслікаў. Незвычайную гісторыю з нясвіжскімі суслікамі апісаў Уладзіслаў Сыракомля.

У 1586 годзе Мікалай Сіротка разам з братамі Станіславам і Альбрыхтам стварылі тры ардынацыі - Нясвіжскую, Алыкскую і Клецкую, якія ахоплівалі ўсе багацці князёў. Спадчына ў ардынацыі перадавалася старэйшаму "па мячу" (на мужчынскай лініі).

Мікалай Сіротка ў якасці даверанай асобы караля прысутнічаў на царкоўным саборы 1596 года ў Брэсце і выступаў на ім ад свайго імя і ад імя караля з патрабаваннем прыняць рашэнне аб аб'яднанні праваслаўнай і каталіцкай цэркваў пад кіраўніцтвам папы Рымскага, аб утварэнні уніяцкай царквы. Ён аказваў дапамогу прыхільнікам уніяцта. Каля Нясвіжа быў заснаваны грэка-каталіцкі манастыр.

У канцы XVI стагоддзя для  развіцця рамесніцтва і гандлю Радзівіл запрашаў на службу і жыхарства ў Нясвіжы шмат людзей. Ён натхніў знакамітага гравера і картографа Тамаша Макоўскага, які з 1600 года кіраваў нясвіжскай друкарняй, на стварэнне першай карты ВКЛ і даў грошы на яе выданне.

 

Сіротка аказваў немалую  дапамогу бедным людзям - жабракам, вандроўнікам, удовам і сіротам, сем'ям, якіх напаткала якая-небудзь бяда.

Сіротка ўвайшоў у гісторыю не як вялікі ваеначальнік або палітык, як шмат яго родных, а як гаспадарчы, па-дзяржаўнаму думаючы чалавек. Ён добра распарадзіўся сваімі багаццямі. Вярнуўшыся з падарожжа, Мікалай Крыштоф Сіротка ўзяўся за перабудову Нясвіжа. Безумоўна, ён ведаў трактаты пра "ідэальныя" гарады, над якімі працавалі лепшыя архітэктары, мастакі, філосафы эпохі Адраджэння. Тэарэтычныя высновы Альберці, Леанарда да Вінчы, Дзюрэра, Эрара правяраліся практыкай. У іх трактатах горад параўноўваўся з чалавечай фігурай, тварэннем Бога, дзе замак увасабляў галаву, галоўны храм - сэрца, цэнтральная плошча - страўнік, абарончыя вежы - рукі і ногі. Паводле трактатаў пра "ідэальныя" гарады ў Еўропе былі пабудаваны некалькі дзесяткаў гарадоў: Мангейм у Германіі, Шарлевіль у Францыі, Кастра, Ліворна ў Італіі, а на славянскіх землях - Нясвіж.

Архітэктурныя помнікі ў Нясвіжы - замак, касцёл, гарадская ратуша, кляштар бенедыктынак, плябанія, Слуцкія вароты і іншыя - сапраўдны помнік князю-будаўніку.

28 лютага 1616 года з замка  да касцёла ішла жалобная маўклівая  працэсія. У сваё апошняе падарожжа  накіраваўся князь Мікалай Крыштоф  Радзівіл Сіротка. Труну неслі і ішлі за ёю жабракі, сабраныя з усёй акругі. Так пажадаў князь, якога хавалі ў простым адзенні пілігрыма.

Першы ардынат Нясвіжа  спачыў у крыпце, якую падрыхтаваў  сабе і свайму роду ў касцёле. Сярод  мноства пахвал, якія яму пры жыцці  і пасля смерці пісалі вершамі і прозай паэты і пісьменнікі, прывядзём адно чатырох-радкоўе: "Узнёс святыні Богу, крэпасці Айчыне, калегію для навук, прыстанак для гаротных і ўцекачоў ад свету, быў славаю ў баю, святлом у радзе, адведаў і пазнаў зямлю. Калі б мы мелі двух такіх мужоў, без цяжкасці перагналі б Італію".

У апошнія гады Сіротка амаль адышоў ад вялікай палітыкі, шмат увагі аддаваў выхаванню сваіх дзяцей, якія засталіся без маці, ягоная жонка Альжбета Еўфімія з Вішнявецкіх памерла на 27 годзе жыцця. За розум і прывабнасць яе называлі "нясвіжскай царыцай Саўскай". Да сваіх дзяцей ён далучыў чацвёра пляменнікаў-сірот. Часта можна было бачыць яго акружанага дзецьмі. Сваім нашчадкам ён завяшчаў клапаціцца аб родавай "сталіцы", "каб вольнасці месту Нясвіжскаму, дадзеныя каралямі і Радзівіламі не парушалі", каб спрыялі працвітанню роднага краю.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

З АРХІТЭКТУРНАЙ СПАДЧЫНЫ СІРОТКІ

 

 Са старажытнасці галоўным  будаўнічым матэрыялам на Беларусі  было дрэва. У сярэднія вякі  ва ўсім Вялікім Княстве Літоўскім з яго ўзводзіліся не толькі сялянскія хаты і гаспадарчыя пабудовы, але і шляхецкія двары, магнацкія замкі. Нават першы замак усемагутных князёў Радзівілаў у Нясвіжы, узведзены каля 1533 г., быў драўляны. Аднак, як сведчаць гістарычныя дакументы, не толькі прыватныя жылыя будынкі, але і грамадскія культавыя збудаванні, як праваслаўныя, так і каталіцкія, на той час былі пераважна драўляныя. Большасць касцёлаў ХІV-ХVІ стст., што мелі фундушы ад радавітых дзедзічаў і нават ад вялікіх князёў і каралёў, першапачаткова ўзводзіліся з дрэва. Выключэнне складаюць не больш за дзесятак мураваных касцёлаў, напрыклад, фары ў Наваградку, Вільні, Гродне, Клецку, Ішкалдзі, Гнезне, Уселюбе, якія часткова захавалі сваё аўтэнтычнае сярэднявечнае аблічча альбо зберагліся ў асобных фрагментах больш позніх пабудоў ці проста вядомыя па архіўных крыніцах.

 Відавочна, які магутны  пласт нацыянальнай культуры  ўзняў князь Мікалай Крыштоф  Радзівіл Сіротка, першы ардынат нясвіжскі. Актыўнай будаўнічай дзейнасцю ён не толькі ператварыў сваё радавое гняздо, як адзначалі сучаснікі, «у сапраўдную Італію», але і пакінуў нашчадкам даволі шмат помнікаў мураванага сакральнага дойлідства. Як апантаны прыхільнік каталіцкага веравызнання, ён імкнуўся рэалізаваць усе свае фундацыі на карысць Касцёла ў найбольш трывалым і доўгавечным матэрыяле: узвесці манументальныя мураваныя будынкі святыняў. Гістарычна сталася так, што яны адзначылі пачатак Новага часу ў мастацкім жыцці грамадства ўсёй Рэчы Паспалітай.

 У артыкуле «Святыня  незвычайнага лёсу» («Наша вера»,  № 2 (6), 1998) мы адзначалі, што  ў архітэктуры касцёла езуітаў Божага Цела, першага твора стылю барока на тэрыторыі Рэчы Паспалітай, які быў пабудаваны архітэктарам-італьянцам Д.-М.Бернардоні, запрошаным у Нясвіж князем Радзівілам Сіроткам, у параўнанні з першаўзорам усіх езуіцкіх касцёлаў эпохі барока - саборам Іль Джэзу ў Рыме - выявіліся самабытнасць і адметнасць мастацкіх формаў. У разышоўшыхся ад яго промнях будаўнічай дзейнасці Сіроткі сакральнага характару на Беларусі гэтыя рысы выявіліся яшчэ больш яскрава. Мастацтвазнаўчы аналіз архітэктурных формаў святыняў, фундаваных М.-К.Радзівілам Сіроткам, у храналагічным парадку, адпаведна датам фундацый і будаўніцтва, вядомым дакладна ці найбольш верагодным (таму што ў розных гістарычных крыніцах яны часам не супадаюць), дае магчымасць выявіць паслядоўную эвалюцыю аб'ёмна-прасторавых кампазіцый, канструкцый і дэкору, а таксама агульную тэндэнцыю творчых пошукаў у тагачасным беларускім сакральным дойлідстве.