Алеуметтик институттар мен уйымдар

 

 

 

Жоспары:

 

• Кіріспе
• Әлеуметтік институттардың түрлері.
• Отбасы әлеуметтік институттардың қай түріне жатады.
• Әлеуметтік институттардың белгілері.
• Әлеуметтік процес ұғымы.
• Әлеуметтік процестің деңгейі мен диапазоны.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Әлеуметтік және саяси институттар - тұрақты құрылымымен, өз ішінде тығыз ықпалдасқан, көп  қырлы, қызметінің икемді әрі әсерлілігімен  ерекшеленетін, салыстырмалы түрде  жоғары ұйымдасқан әлеуметтік және саяси  жүйелік құрылымдар.

Әлеуметтік және саяси институттар - қоғамдық, топтық, жеке маңыздағы нақтылы мақсаттарға жету үшін немесе аса маңызды қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін адамдардың бірлесуі. Әлеуметтік және саяси институттарды құра отырып, қоғам маңызды салалардағы мәселелердің нақтылы әлеуметтік және саяси іс-әрекет түрлерін белгілеп, бекітеді, оларды сол қоғамның мүшелеріне, әлеуметтік топтарына, мемлекеттің барлық азаматтарына немесе бір партияның мүшелеріне, басқа саяси ұйымға түрақты әрі міндетті етеді. Әлеуметтік және саяси институттар - ол отбасы, мемлекет, оның органдары (парламент, президент, үкімет, сот), партиялар, білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру жүйелері, зауыттар, банк жүйесі, базарлар, ғылыми және мәдени үйымдар мен мекемелер, бұқаралық ақпарат құралдары, дін және басқалар. Әлеуметтік және саяси институттар үшін іс-әрекеттің әр субъектісінің қызметі мен өкілетін нақтылау, олардың әрекеттерінің келісімділігіне тән, қатаң бақылау мен реттеу деңгейі өте жоғары. Әлеуметтік және саяси институттар негізінде жатқан әлеуметтік және саяси байланыстар - институционалды деп, ал, Әлеуметтік және саяси институттарды құру процесі - институионализаңия деп аталады.Белгілі бір әлеуметтік мұқтаждықтар қанағаттандыруға арналған рөлдер мен мәртебелердің ірі бірлестігі әлеуметтік институттар деп аталады. Оларға - отбасы, дін білім беру, экономикалық саяси жүйелер сияқтылыры жатады. Арнайы институттар (латынша institutum -нұсқама , мекеме ) мен ұйымдар құра отырып , қоғам сол арқылы өзінің өмір сүруінің маңызды салалары мен мәселелерін әлеуметтік өзара қарым қатынас түрлерін нақтылап, бекітеді, оны берілген қоғамның әр мүшесі үшін тұрақты және міндетті етеді. Әлеуметтік институттар негізіне жататын әлеуметтік байланыстар институционалды деп аталады, ал бұл байланыстарға тәртіптелген, нормативті сипат беру процесі институттандыру деп аталады.  
Әлеуметтік институт ол - ұйымшылдықпен біріккен ұйымдастырылған жүйе және әлеуметтік нормалармен ерекшеленеді. Олар белгілі бір құндылықтар мен процедураларды біріктіріп, қауымның қажеттілігін қамтамасыз етеді. Институт адамның іс әрекеттерінің белгілі бір жобасы ,ол нақтылы идеалогия түрінде, нормалар мен ережелер жүйені қарастырады.  
Институционализация - әлеуметтік нормалардың дамуын және нақтылануын қадағалайды. Институционализация бұл - тәжірибиелі,спонтанды тәртіптің, белгілі бір қадағалайтын тұрақты тепе теңдікті сақтайтын тәртіпке айналдыру. Институционалды жағдайдың туу қауымдастықта белгілі бір ережелер мен нормалардың дамуы басталады.  
Институционализация процесі ол, яғни әлеуметік институттардың құрылуы. Ол келесі бірнеше этаптардан тұрады: 
1. Ұйымдардың белгілі бір талаптарын қамтамасыздандыру; 
2. Жалпы мақсаттарды қалыптастыру; 
3. Әлеуметтік ережелер мен нормалардың қауіпті әлеуметтік жағдайды, еш қателіксіз қрастырады; 
4. Ережелер мен нормалармен байланысты процедуралардың туу; 
5. Ережелер мен нормалардың институцонализациясы, яғни оны тәжірибеде қолдану; 
6. Ережелер мен нормаларды қалыпты ұстау үшін санкция жүйесін қолдану; 
7. Институттардың мүшелерімен бірге статус пен рөлдер жүйесін құру:

 

 

 

 

 

 

 

 

   Әлеуметтік институттар-жеке адамдар мен топтардың әрекет ету тәсілдерінің жүйесін, әлеуметтік бақылау құралдары мен топтардың әрекетін, қоғам мүшелерінің әлеуметтік өмірін реттеп, қамтамасыз ететін жүйесін білдіреді.

   Мазмұны жағынан әлеуметтік институттар-бұл жеке адамдардың белгілі бір жағдайларға тікелей бағытталған тәртіптік стандарттар жиынтығы. Әлеуметтік институттар арқылы қоғамның белгілі бір мүшелері өзінің қажеттіліктерін іске асырады.

    Әлеуметтік  институттарды шешілетін жаттығуларына байланысты бөледі. Әлеуметтік институттарға өндіріс және міндеттерді бөлумен айналысатын мекемелер жатады.

    Саяси институттар-билікке  күресумен оны іске асырумен, бөлумен айналысатын мекемелер.  Әлеуметтік институттардың дамуы  келесі басты варианттарда білінеді. Бірінші, жаңа әлеуметтік институттардың пайда болуы. Бүгін, бұрынғы СССР халықтарында мынадай маңызды институттар пайда болады: әскер, қаржы, дипломатия.

    Көптеген халықтар  әлеуметтік институттар арқылы  жоғарғы білім алатыны күмәнсіз.Екіншіден, құралған әлеуметтік институттарды жаңарту.

  а) құралған әлеуметтік  институттарда көбінесе дамуы  ішкі дифференцияция арқылы өтеді,  байланыс функцияларын мамандандыру, мекемелерді. Ескі институттарды  дифференциациялау арқылы жаңа  институттар тууының біз куәгері болып келеміз. Осының арқасында жалпы соттық жүйеден жеке институт болып Конституциондық сот дамыды. Осымен қатар наркоманиямен күресу жеке институты пайда болды.

  б) Институализденген  әлеуметтік байланыстарды қайта  регуляциялау басты мақсат болып келеді. Осындай жағдайда осы байланыстың басты қатысушылары институттарды сақтап қалуға тырысады, және оны кардиналды өзгерту. Әлеуметтік институттарды қайта регуляциялау-бұл күштердің кері күресуімен жүретін, драмалық қиын процесс. Әлеуметтік институттар-бұл нақты тәсілмен ұйымдастырылған тірі адамдардың практикалық қарым-қатынасы.

   Мазмұны жағынан  әлеуметтік институттар-бұл жеке  адамдардың белгілі бір жағдайларға  тікелей бағытталған тәртіптік  стандарттар жиынтығы. Әлеуметтік  институттар арқылы қоғамның белгілі бір мүшелері өзінің қажеттіліктерін іске асырады.

    Әлеуметтік  институттарды шешілетін жаттығуларына  байланысты бөледі. Әлеуметтік институттарға  өндіріс және міндеттерді бөлумен  айналысатын мекемелер жатады.

    Саяси институттар-билікке күресумен оны іске асырумен, бөлумен айналысатын мекемелер. Әлеуметтік институттардың дамуы келесі басты варианттарда білінеді. Бірінші, жаңа әлеуметтік институттардың пайда болуы. Бүгін, бұрынғы СССР халықтарында мынадай маңызды институттар пайда болады: әскер, қаржы, дипломатия .

     Социологияның  негізін салушы О.Конт қоғамды  зерттеу үшін, алдымен, отбасына  көңіл бөлу керек деп есептеді.Ол  қоғамды индивид бағыну мен  басқаруға үйренетін кішкене  қоғам деп есептеді. Отбасы, О.Конттың  пікірінше, оның үлгісі бойынша қоғам құрылатын негізгі элемент, әлеуметтік өмір мектебі деп есептеді.

     Отбасы социологиясы  — отбасын әлеуметтік институт  ретінде зерттейтін социологиядағы  негізгі бағыттардың бірі. Негізгі  мәселелері отбасылардың өз қызметін  орындау сипатын, әр түрлі типтегі отбасылардың өмірін, ажырасу себептері мен салдарын және т.б зерттеу болып табылады.

     Отбасы сияқты әлеуметтік  институттардың табысты қызмет  өтуін тарихтың қозғаушы күшіне  жатқызуға болады. Отбасының дүниеге  келу сәті бізге белгісіз, бірақ оның пайда болуы отбасылық үй шаруасы, отбасының бірлескен әлеуметтік және өндірістік әрекеттері негізінде отбасын нығайтудағы әр түрлі қызметке байланысты.

     Социологтардың отбасын  бірнеше ондаған жылдар бойы  зерттегеніне қарамастан, қоғамның осы бөлігін анықтауда келісім де, оны зерттеуде бір ізді әдіс те жоқ. Социологияның пайда болуымен есімі тығыз байланысты Огюст Конт қоғамды отбасы арқылы тану керек, өйткені отбасы — адамзат тегін жалғастырушы, ондай қоғам антропологиялық деңгейде дами алмайды,- дейді. Адамзаттың сақталуы - әлеуметтік ұйымдасу әрекетінің қорытындысы, әлеуметтік жүйенің табысты нәтижесі. Конт отбасын зерттеу адамның өңдірістік әрекетін түсіну мүмкін емес дейді. Оның отбасы тұжырымдамасында ажырасуды айыптайды.

     XX ғасырдың ортасынан қазіргі кезге дейін социологиялық әдістің бес түрі қалыптасты: интеракционистік, құрылымдық -функционалдық, жағдаяттық, эволюциялық және институционалдық. Отбасы ұғымын анықтаудағы әр түрлі пікірлерді ескере отырып, төмендегі дефиницияға келісуге болады: "Отбасы — ортақ тұрғын үйімен, экономикалық кооперациямен, ұдайы өндірумен сипатталатын әлеуметтік топ. Отбасына ең болмағанда екеуі әлеуметтік бағытталған жыныстық қатынас жасайтын және бір немесе одан да көп өз балалары, сондай-ақ тәрбиелеуге алған балалары бар ересек жыныс өкілі кіреді".

     Билік формасына  қарай отбасы патриархалды (күйеуі отбасының басшысы), матриархапды (әйелі басшы), құрамына қарай — отбасы нуклеарды (ата-анасы мен балалары), кеңейтілген (нуклеарды отбасы және бірнеше ұрпақтан тұратын туыстары) болып бөлінеді. Отбасы пайда болуы үшін экономика мен жеке меншіктің болуы, билік қатынасы мен бағыну, яғни отбасында, бүтіндей қоғамдағы сияқты, билікті бөлу төртібі бар, онда кімнің материалдық игілігі көп, сол басқарады. Отбасында билікті бөлуге жұбайлар арасындагы маххабат әсер етеді, мұнда сүйетін жұбай аз билікке ие, яғни психологиялық бағыныштылық болады. Егер жұбайлар бір-бірін бірдей мөлшерде сүйсе, онда отбасында бірдей билікке ие.

     Отбасын,  қоғамның бір бөлігі ретінде,  социологтар оның қызметін орындауға  қатысты қарастырады. Отбасының  қызметі дегеніміз отбасы мен оның мүшелерінің белсенділігі, тіршілік әрекеті. Қоғамның отбасына қатысты, отбасының тұлғаға қатысты және тұлғаның отбасына қатысты қызметтерін анықтауға болады. Осыған байланысты отбасының қызметін әлеуметтік (қоғамға қатысты) және жеке (тұлғаға қатысты) деп бөлуге болады. Отбасы қызметі отбасы институтындағы қоғам қажеттіліктері мен отбасы тобына жоятын жеке тұлғаның қажеттіліктерімен тығыз байланысты. Отбасы қызметінің тарихы тереңде жатыр, қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайымен тығыз байланысты, сондықтан уақыт өте келе қызмет сипаты қалай өзгерсе, иерархия да солай өзгереді. Отбасының негізгі қызметтері ретінде төмендегілерді атауға болады: репродуктивті, тәрбиелік, шаруашылық - тұрмыстық, экономикалық, алғашқы әлеуметтік бақылау (әлеуметтену), әлеуметтік-мәртебелік, демалыс және т.б.

     "Отбасы" ұғымы "неке" үғымымен тығыз  байланысты. Социологияда неке дегеніміз  — отбасын қалыптастыру мен  оған қоғамдық бақылау жасаудың  дәстүрлі тәсілі, жыныстардың еркек  пен әйелдің, арасындағы бір-біріне және өз балаларына, ата-анасына қатысты құқықтары мен міндеттерін белгілейтін қатынас формасы.

     Некенің  төмендегідей формалары бар: моногамия  (бір еркек пен бір әйелдің  арасындағы неке, бұл бүгінгі  күнде ТМД, АҚШ Еуропа елдеріндегі  бірден-бір форма) және полигамия (бір индивид пен бірнеше индивидтің арасындағы неке).

     ҚР Парламентінде  неке мен отбасы туралы жаңа  Заңды талқылау кезінде көп  әйел алу (полигиния) пікірталас  болды, бірақ БАҚ-тың хабарлағанындай,  әйелдер де көп еркекке шығу (полиандрия) туралы мәселе көтергеннен кейін, көп әйел алу мәселесі күн тәртібінен алынып тасталды.

     Некелік  серік таңдаудың екі түрі бар:  эндогомия (серіктер бір топтың  ішінде) және экзогомия ( неке  мен белгілі бір топтан тыс,  мысалы, рулар арасында болады).

     Нормативті актілерде некеге анықтама берілмейді және оның құқықтық

табиғаты жөніндегі  мәселе осы күнге дейін заңдылықтарда  да, құқықтық доктринада да шешілген жоқ. Неке туралы үш түрлі көзқарас айтылып  жүр: неке-келісімшарт, неке - мәртебе, неке - сыбайластық.

     Соңғы уақыттарға  дейін алыс шетелдерде неғұрлым  кең тараған тұжырымдама келісімшарт  негізінде болды, ол некеге  отыру тәртібін, оның әрекет шарттарын,  некені бұзу кезінде жұбайында  болатын шығындарды заңда отыратын  шарттарға, яғни келісімшартты заңдылықтармен қарастыруға негізделеді. Неке келісімшартында жұбайлар мүлкінің келісімшарт режімін белгілеу мүмкіндігі жазылады.

     Келісімшарт  тұжырымдамасына қарсылар неке  келісімшарт болуы мүмкін емес, өйткені жұбайларда заңда қарастырылған  құқықтар мен міндеттер болуы мүмкін және тараптар оны өз еркімен өзгерте алмайды дейді. Жұбайлардың мүлік режімін белгілейтін неке келісімшартына отыру жағдайы келісімшарт тұжырымдамасының пайдасы үшін жеткілікті дәлел бола алмайды, өйткені некенің мақсаты -отбасын құру, бала туу және тәрбиелеу. Сондықтан неке субьектінің заңда қарастырылған әрекеттері орындауы нәтижесінде мәртебеге ие болады. Бұл мәртебе ие болу субьектіні үйленген адамдар санатына жатқызады.

     Соңғы жылдары  неке сыбайластыққа негізделеді  деген идея кеңінен тарауда. Сыбайластық неке тұжырымдамасы әлеуметтік зерттеулерде көрініс тапты. Бұл тұжырымдамада әйелдердің неғұрлым тәуелсіздігі, некедегі жұбайлардың тең құқықтығы насихатталады.

     Маңызды  мәселе дәстүрлі отбасы, некенің  дәстүрлі формасы болып саналады. Батыс Еуропаның кейбір елдерінде ажырасу саны көбейіп, некеге тұрушылар саны азаюда, "сынама неке" деген түрі кеңінен тарауда немесе оны зерттеушілер "екі қадамдық неке" деп атайды, яғни адамдар қай кезде бала жасағысы келсе, сонда барып некелеседі. Мәселені зерттеушілер сондай-ақ "алмаспа неке", "ашық неке" үрдісінің бар екенін көрсетіп жүр, яғни әр жұбай кез келген қатынасты, соның ішінде жыныстық қатынасты да, үшінші адаммен ашық жасай береді. Бірақ жалпы қорытынды мынадай: қоғамда отбасы мен отбасылық қатынастарға жоғары құндылық ретінде қарау сақталған және қоғамның көпшілігі некенің жаңа түрлерін қолдамайды.

     Бұл институттың  көкейкестілігін мойындаған ерлер  неке келісімшарты негізінен  "әйелдердің мүліктік құқығын"  қорғауға арналған деп есептейді. Сондықтан оларды өз балаларының жеке мүддесі аз толғандырады, бірақ олар өз ата-аналары мен жұбайының ата-анасының мүддесін көрсетеді. Ер респонденттер тобының белгілі бір бөлігінің жауаптарында отбасылық өмірдің моральдық жақтарына алаңдаушылық байқалады, олардың көзқарасы бойынша, оны жұбайлардың мүліктік құқығы мен міндеттерінін, призмасы арқылы реттеуге болады. Неке келісімшартын кейбір жақтаушылар келісімшартқа отыру-жұбайына құрмет пен сенім білдірудің тағы бір мүмкіндігі, ал "қағазбен қорғау" — салқын есептің емес, қарым-қатынастың жетілгенін және тұрақтылығын көрсету деп санайды.

     Неке-отбасылық  қатынаста әлі тәжірибесі жоқ  респонденттер романтикаға берілген, олар басқалардан  гөрі   бұл   жағдайдың   этикалық   қыры    туралы 

"Осындай заттар түрінде қағаз жүзінде келісу ме!" деген көзқараста. Азаматтық күй тіркелінетін офистерге фотографтар, музыканттар және басқа да қызмет көрсету саласындағылар өз қызметтерін көрсетеді, бірақ неке келісімшартын ресімдейтін нотариустар жоқ: сұраныс жоқ жерде ұсыныс та жоқ.