Бесшатыр

Бесшатыр-сақ тайпаларының зираты

     Іле аңғары-оңтүстігінде Іле Алатауымен және Малайсары,Шолақтау,Алтынемел және солтүстігінде Қатутау жоталарымен үздіксіз тау сілемдері сияқты сабақтасып,созылып жатқан табиғи өткел.

    Сәулетті Бесшатыр  обалары орналасқан  Іле өзенінің  орта ағысының оң жақ жағалауындағы  бір тілкем тар жер солтүстікте  Шолақтаумен, ал оңтүстігінде  өзеннің өзінің жағалауымен шектелген.Бесшатыр  обалары Іле поселкасынан шығыста  100 километр жерде,Іле өзенінің  жағалуынан 3 километр әріде орналасқан  Шылбыр сайына кіре беріс жердегі  Желшалғыр тауының етегіне орналасқан.Бұл  тарихи ескерткішті жергілікті  халық Бесшатыр обалары деп  атайды.

    Бесшатыр обалары  солтүстіктен оңтүстікке қарай  2 километр,шығыстан батысқа қарай  1 километрге созылып жатқан 31 обадан  тұрады.Олардың 21-і таспен,10-ы қиыршық және топырақ үйіндісімен жабылған.Обалр ерекше бір тәртіппен орналаспаған,бірақ олар азды-көпті жинақталған,солтүстік және оңтүстік топ болып екі топқа бөлінеді.Солтүстік топ алты тас обадан тұрады.Осы топқа сондай-ақ үлкен үш оба кіреді:Үлкен Бесшатыр,Екінші Бесшатыр және Үшінші Бесшатыр.Оңтүстік топ солтүстік топтан оңтүстікке қарай 500 метр жерде орналасқан, ол бірімен-бірі жалғасып жатқан төрт тас обадан тұрады.Солтүстік-батыс жақта бұл тізбектерге қиыршық тас үйілген бес кішігірім оба жалғасып жатыр.Басқа обалар ретсіз түрде орналасқан.

   Обаларды үйіндісіне  қарап үлкен,орташа және кішігірім  етіп 3 топқа бөлуге болады.Үлкен обалардың диаметрі 45 метрден 105 метрге дейін,биіктіктері 6 метрден 15 метрге дейін,орташаларынікі-25-38 метр,ал  биіктігі 5-6 метрге дейін,кішігімдерінің көлемі 6-18 метрде,биіктігі 0,8-2 метрге дейін барады.Төрт жыл ішінде (1957-1959,1961) 18 обаға археологиялық қазба жұмысы жүргізілді,оның үшеуі кең көлемді,қалғандары кішігірім.Археологиялық қазба жұмысы жүргізілген обалардың бәрі де(№25 обадан басқа) тоналғанына қарамастан, Бесшатыр обалары мерзімі дәл анықталынған материалдардан басқа да (қанжар, садақтың оқтары) Жетісудағы сақ тайпалары молаларының үстіне салынған жаңа типті қондырмалардың құрылымынан,олардың мәдениетінен,құрылыс тәсілінен мәлімет береді,олардың тұрғын үйлермен діни ғимараттарға  ағаш,тас және қамысты қолдану тәжірбиелерін жаңаша түсінуге мүмкіндік алып отырғанымыздың өзі құнды мәселе.

    Жердің үстіндегі  құрылыстың сыртқы көрінісі,үйіндінің  күрделі құрамы және көрнекті  жерлеу құрылысы жағынан Бесшатыр  обалары тек моланың үстіндегі ғана үйінді емес,сондай-ақ Жетісудағы ең алғашқы сақ тайпаларының көрнекті архитектуралық ескерткіші болып саналады.

  Үлкен Бесшатыр обасы  зираттың солтүстік шығыс бөлігіне орналасқан.Бұл өте үлкен,басқа обалардан айқын,көтеріңкі тұр.Оның диаметрі 104,орташа биіктігі 15 метр.Обаның сақталған шығыс жағындағы үйіндісінің биіктігі 17 метр.Үйінді кесілген конус тәрізді оның жалпақ төбесінің диаметрі 32 метр.Обаның ірге жағына бірнеше қабат етіліп тастар қаланған, сондықтан да оның үстінде үлкен үйінді жатыр,үйдің астынғы қабаты сияқты көрінеді.Үйіндінің солтүстік және оңтүстік жағынан жоғарыдан төмен қарай қазулы жатқан ордың ізі көрінеді.Обаның төменгі жағына таман орналасқан оңтүстік жақтағы ор диаметрі 20метр және биіктігі 2 метр жалпақтау келген қиыршық төбешікке тіреледі.Үйіндіден 5-7 метр қашықтықта тас дуал бар (ені 2 метр,сақталған биіктігі 50-60 см)

    Обаның  батыс  және солтүстік батыс жақтарындағы  дуалдың тастарын жергілікті  халық мал қора салу үшін  қопарып алған.

    Келесі көзге  көрінерлік ескерткіштердің бірі-үйіндінің  жанындағы үлкен дуалдар мен  бөренелерге тесіп орнатылған  дөңгелек тәріздес құрылыстар.Оларды  «қорықтар» деп атаймыз.Үлкен  обада  мұндай қорықтардың  саны 94.Олар үйіндінің айналасына  шырмауықтар тәрізді орналасқан,сонымен  бірге шырмауықтың ішкі жағының  басы(№1қорық) тас дуалдан 30 метр жерде,обаның шығыс жағына орналасқан, ал қорықтың (№93) ең соңғы шырмауығы  тас дуалдан 50 метр жерде,обаның шығыс жағына орналасқан.Солтүстік жағында шырмауық қорықтан 70 метр жерден,ал батыс жағында дуалдан36 метр жерден өтеді.Қорықтардыңара қашықтығы орташа 3 метр,ал қорықтың өз диаметрі 2-3 метр.№94 қорық обаның солүстік жағында қорық шырмауығының ішінде орналасқан.

  Обадан солтүстік-шығыс  жақта 250 метр жерде оңтүстік-шығыстан  солтүстік-батысқа қарай 40 метрге  созылып жатқан жоғарыда суреттелген қорықтарға ұқсас тағы да жеті қорық бар.Осы жекеленген қорықтардың жанынан көптеген кішігірім саз балшықтан жасалған ыдыстардың сынықтары,кейде олардың ішінен қазандардың тұтқалары да кездеседі.1957 жылы 12 қорықты қазу жұмысы кезінде екеуінен басқасынан азғантай тереңдіктен күйелі-көмір (30x50 см) табылды.Екі қорықтан одан басқа күйген уақ сүйектер,керамиканың сынықтары және моншқтар табылды.Сондықтанда бұл қорықтар діни жораларға пайдаланылған,отқа табынатын жер болған деп шамаладықҮлкен обаның үйіндісінде аяусыз тоналғандықты көрсететін диаметрі 32 метр,тереңдігі 7 метр шұңқыр қалған.

  Бірінші Бесшатыр  обасы Үлкен обалардың солтүстік жағында ең түкпірде жатыр.Оның диаметрі 52,биіктігі 8,93 метр.Обаның үсті таспен жабылған.Үйіндінің астыңғы жағындағы тастар өте тығыз қаланған.Обаның бас жағы жалпақтау келген, ал шығыс жағында тереңдігі 2 метр,диаметрі 16 метр болып келген ұрылардың тонаушылық әрекетінен кейін қалған шұңқыр бар.Бұл ескерткіштің басқа жанама құрылыстары жоқ.

    Бірінші Бесшатыр обасы 1961 жылы қазылды.Қазу жұмысының барысында оба үйіндісінің құрамын тексеруге мүмкіндік алынды.Ол үш қабаттан тұрған.Обаның жоғарғы қабатының қалыңдығы 1 метр,ірге жағына қарай 3 метрге дейін таспен жабылған.Ең қалың-екінші қабаты топырақ пен қиыршықтан тұрады,оның қалыңдығы 3,5 метрден 13 метрге дейін жетеді.Төменгі қабаты1,5 метрден 10-12 метрге дейін жететін ірі сынған тастардан тұрған.Ірі тастар қабатының астында Тянь-Шань шыршаларын өңдегенде алынған бөренелерден тұрғызылған құрылыс бар.Сондықтан да бұл «патшалар» қабірі болып табылады.Қабір жерленген адамның үйілген қатты қабаттың астына салынған, яғни жердің үстіндегі құрылыс.Бесшатыр қабірі өз заманында ағаштан салынған күрделі құрылыстардың бірінен салынған.ОЛ үш бөлімнен тұрады:дәліз, ауызғы бөлме,қабір.Дәліз-ұзын,төбесі биік және ашық,жанама салынған құрылыс,оның көлемі 5,75x1,50 метр.Биіктігі 5 метрден жоғары.Ауызғы бөлме дәліздің жалғасы,сонымен бірге ол қабірдің шығыс жағына жалғасып жатыр.Ол дәлізден 2,5 метр төмен,төрт бұрышты болып келген.Көлемі 1,75x1,25 метр,үсті бес қысқа бөренелермен жабылған.Осы екі алдыңғы бөлмелердің бүйір қабырғалары ортақ.Олар бірінің үстіне бірі қаланған бөренелерден тұрады.Төменгі бөренелер ірге тастың үстіне орналастырылған.Көлдеңінен қаланған бөренелерді ішкі жағынан жерге 1 метрге дейін қазылып орнатылған бағаналар тіреп тұр.Дәліз бүйір қабырғалар мен қабырға бөренелерінің арасына тығылған кесінді бөренелермен нкіге бөлінген.

  Қабір текшелеу келген (3,7x3,3метр),түстік бағыттарға созыла  салынған.Оның қабырғалары бірінің  үстіне бірі қаланған 16 қатардан  құрастырылған Тянь-Шань шыршасының  бөренелерінен тұрады,төбесі мен  шатырдың қызметін қабірдің қабырғаларына  ұзынынан қойылған бөренелер  атқарған.Төбенің қалыңдығы 7-8 бөрененің  қалыңдығындай болады,олар құламауы  үшін тіреу қойылған.Қабір тазаланғаннан  кейін еденнен шашылып жатқан  әйел мен ер адамдардың,жануарлардың  қаңқалары,ағаштан жасалған бір  заттың аяғы табылды.

    Екінші Бесшатыр обасы Үлкен обдан солтүстікке қарай 100 метр жерде орналасқан.Оның диаметрі-68 метр,орташа биіктігі 9,5 иетр.Үйінді таспен жабылған,сондай-ақ,обаның іргесіне бірнеше қабаттан тұратын ірі тастар тығыз қаланған.Оба үйіндісінің ені 2-2,5 метр,сақталған биітігі 30-50 см тас дуалмен қоршалған.Дуалдың кейбір бөліктерінде қаланған тастар қалып қойған.Дуал обаның іргесінен 5-7 метр қашықтықта орналасқан.Обаның оңтүстік-шығыс жағында домалақ  тастардан құрастырылған 11 қорық орналасқан.Обаның диаметрі 48,биіктігі 7 метр.

   Сегізінші  Бесшатыр обасы үлкен обаның жанында орналасқан.Топырақ,қиыршық тас араласқан үйіндінің үсті таспен жабылған,жоғарғы жалпақ жағында тереңдігі 1 метрге жететін ұрлықтың нәтижесінде пайда болған шұңқыр бар.Оның диаметрі 33 метр,биіктігі 5,2 метр.Сегізінші оба 1960 жылы қазылған.Үйіндінің астынан жанып кеткен қабірдің қалдығы табылған.Бірақ,жанған бөренелердің қалдығы мен жерге тігінен қадалған бағаналардың  шұңқырларынан обаның құрылысы мен пішінін қайта қалпына келтіруге мүмкіндік алған.Сегізінші оба қабірлерінің ерекшелігінің бірі-үш жағындағы (солтүстік,батыс,шығыс) қабырғалары қос-қостан.Жерлеу қуысының көлемі 4x3,7 метр,оңтүстік-шығыс жағын ұзындығы 4 метр және ені 1-1,9 метр ұзын дәліз алып жатыр.Қосымша қабырғалары негізгі қабырғадан 65 см жерде орналасқан.Қабырғалардың арасы қиыршық таспен толтырылған.Бөренелер шашылып,құлап кетпес үшін бір қабырғаның бөренелерінің басы екіншілермен қиылыстырылып жасалған.Қабірдің қалдықтары  алып жатқан алаңды тазартқанда,адам сүйегінің сынықтары және жануарлардың сүйектері,балшықтан жасалған ыдыстардың сынықтары,түйме тәріздес тұтқасы бар ыдыстың сынығы,алтын пластинаның шағын тілімі табылған.

  Тағы бір тамаша ескерткіштердің бірі-Онынышы Бесшатыр обасы.Оның үйіндісінің үсті таспен жабылған.Обаның диаметрі солтүстіктен оңтүстікке қарай 22,4 метр,батыстан шығысқа қарай 25,7 метр.Орташа биіктігі-5,2 метр.

  Үйіндінің шығыс жағындағы  беткейі ұрылардың әрекетінен  кейін жайпақтанып кеткен.Оба  1960 жылы қазылды.Обаның үйіндісі  екі қабаттан трады- тастың  астында қиыршықтан,сынған тастан  және топырақтан тұратын өте  қалың қабат бар.Обаға жүргізілген  қазу жұмысының зерттеулеріне  қарағанда бізге белгілі Бесшатыр  обаларының екеуінен табылған  бөренелерден жасалған қабірден  айырмашылығы бар жаңа типті  жерлеу құрылыстары ашылды.№14 обаның  жерлеу құрылысының негізі- топырақ пен қиыршақ араласқан қоспадан тұрғызылған қабырғасы болып табылады.Қабырғаларының биіктігі 1,4 метр,қалындығы-1-1,2 метр.Қабырғалардың үстінен үш қатар етіліп төбесі жабылған,бөрененің екі қатары Тянь-Шань шыршасынан,ал жоғарғы қатары жидеден тұрады.Бөренелі төбенің үстіне тал-шілік пен тастан алма-кезек 16 қабаттан тұратын күмбез тәрізді шатыр орнатылған.Сондықтан,тас қабаты,тал-шілік пен жас сексеуіл бұтағы қабаттары бір-бірінен айқындалып қаланған.Қабаттардың қалыңдығы 15-25 см.Олардың көлемі жоғары көтерілген сайын кішірейе түскен.Сондықтан қабірдің алғашқы кезде төртбұрышты негізі және күмбез тәрізді шатыры болған.Құрылыстың ішкі жағынан өлшегендегі көлемі 8,4-7,7 метр және 3x4 метр,биіктігі 2,7 метр.

  Қабірдің шығыс жақтағы  ені 1,5 метр.Кірер есіктің екі  жағында бірінен бірі 2 метр қашықтықта,жерге  тігінен қазып орнатылған екі  бағана тұр.Ішкі жақтағы бағаналар  қысқа бөренелерден тұрғызылған.Бөренелердің  қосылған жерлерінде тесілген  тесіктері бар,ал оларға ағаш  қазықтар қағылған,сондай-ақ бөренелердің қосылған жерлері берік болу үшін жуан шиден жасалған арқанмен байлаған.Есіктің жоғарғы жағын жауып тұрған бөренелердің үстінде тоқылған қос қабатты қамыс жатқан.Жерлеу қуысына кіретін есіктің алдына жуан бөрененің кесіндісі қойылған.Қабір түгелімен тоналып кеткен,оның ішінен тек шашылып жатқан адамның сүйегі табылды.

  №25 обаны қазған кезде  құнды заттар табылды.Оның үйіндісі  тас аралас қиыршықтан тұрған,диаметрі 8,5 метр,биіктігі 1,08 метр.Обадағы көлемі 3,5x2 метр үлкен шұңқырда батыстан  шығысқа қарай қойылған екі  адамның сүйектері жатыр.Сүйектердің  орналасуына қарағанда,олардың басы  батысқа қаратылып,шалқасынан қойылған.Әрбір  жерленген адамның оң жақтарында  қысқа темір қанжар,ал сол жақтарында қоладан жасалған садақтың оқтары салынған қорамсақтың қалдығы жатыр.Қорамсақтың ішінде барлығы 50-ге жуық қысқа саптары бар және 12 түрлі оқ болды.Солтүстік жақтағы сүйектің сол жағындағы ағаш қалқанның сынығы жатты.Осы жерден қарапайым темір тоға табылды.Бұл заттардан басқа сүйектердің жанынан төрт ақық моншақ және оңтүстік жақтағы сүйектің жанындағы қорамсақтың қалдығынан екі моншақ табылды.

  Бесшатыр құрылысына жасалған талдауға қарағанда Жетісуды мекендеген сақ тайпалары Бесшатыр діни құрылыстарын салғанға дейін де өздерінің архитектуралық құрылыс әдістері мен үлгілерін жасағаны анықталды:төрт бұрышты және дөңгелектеп жоспарлауды,тастарды қалау,тас,топырақ және қиыршықтан,ағашты өңдеп,одан да құрылыстар салуды білген.Сол кезде зәулім және күрделі діни құрылыстарын салу үстінде де құрылыс әдісі шындала түскені сөзсіз.Діни құрылстарды салуға үлкен мән берілген,өйткені руластар өздерінің көсемдерін мәңгі есте сақтауға талпынғандықтарын көрсеткен,сондықтан да ескерткішті тұрғызғанда тонауға жол берілмейтіндей және оны «мәңгі» сақталатындай берік етіп салуды көздеген.Жерленген адамның хал-қадірін Үлкен Бесшатыр обасының үйіндісін тұрғызуға кеткен елу мың текше метр топырақ,тас және қиыршықтан-ақ аңғаруға болады.Бұдан басқа,моладан 3 км жерде орналасқан таудан мыңға жуық плиталар мен үлкен домалақ тастар әкелінген,олардан қорықтар тұрғызылған.Үшінші обаның үйіндісіне 20000 текше метр топырақ,тас және қиыршық кеткен,ал Бірінші және Алтыншы обаларға 7000 текше метр үйілген.Бесшатыр обаларының сыртқы құрылысының әртектілігі олардың арасындағы өзара байланысты білдіріп қана қоймай,олардың бір және бөлінбейтін архитектуралық комплекс екенін де білдіретін әсер қалдырады.Үйіндінің көлемі  жағынан обалар 3 топқа бөлінді.Бірінші,Үшінші,Алтыншы,Сегізінші обалар бөренеден;ал төртінші оба киіз үй тәрізді қабірден құралған;сосын жерден қазылған молалар табылған.

  Бесшатыр қорғаны  қазылғанға дейін ежелгі сақтардың  тарихы мен әдет-ғұрыптары туралы  антикалық және ежелгі парсы  деректерінде ғана болатын,бірақ  олар көбіне ертегі немесе  мифке ұқсайтын.Бесшатыр қорғанын  ашқан және зерттеген Қазақстан  археологиялық ғылымының негізін  салушылардың бірі-Кемал Ақышев. «Алтын адам» жерленген Есік  қорғанын қазғаннан кейін ол  археология тарихында өшпестей  із қалырды.50ж орта шеніне қарай  мемлекет тың жерлерді игеруді,жаңа  үлкен өнеркәсіп орындарын жоспарлады,су қоймасы және СЭС құрды.Археологтарға жұмыс жеткілікті болды.Тарих пен мәдениеттің көркем ежелгі ескерткіштерін құртпау үшін,жаңа құрылыстарды уақытша шегере тұрды.Іле өзені жанында зерттеуге Жетісу археологиялық экспедициясы жіберілді,оны 1956 ж. Археология ғылымының кандидаты Кемал Ақышев басқарды.