Грамадска-палитычны рух на Беларусь у першай палове XIX ст

Тэма 17

ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНЫ  РУХ НА БЕЛАРУСІ Ў ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XIX ст.

 

1. Асаблівасці нацыянальна-вызваленчага руху на беларускіх землях. Дзейнасць філаматаў і філарэтаў.
2. Дзекабрысты і Беларусь.
3. Уплыў польскага паўстання 1830–1831 гг., еўрапейскіх рэвалюцый 1848–1849 гг. на грамадска-палітычны рух і іх уздзеянне на ўрадавую палітыку ў Беларусі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Уводзіны 
Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай у 1772, 1793 і 1795 гг. і інкарпарацыі беларускіх земель у склад Расійскай імперыі быў устаноўлены новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел. Назвы ваяводстваў і паветаў былі заменены на назвы губерняў і ўездаў. Уся тэрыторыя Беларусі была падзелена на пяць губерняў - Гродзенскую, Віленскую, Мінскую, Магілеўскую, Віцебскую. Першыя тры называліся літоўскімі губернямі, дзве апошнія - беларускімі. З некаторымі зменамі ў складзе паветаў такі адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Беларусі праіснаваў аж да 1917 г. Кіраванне цалкам перайшло ў рукі рускай бюракратыі. Змянілася дзяржаўная мова. Ва ўсіх дзяржаўных установах пачалі пісаць і гаварыць на рускай мове. Уведзена была ваенная павіннасць, падаткі, у памерах не меншыя папярэдніх, мясцовая шляхта была зроўнена ў правах з расійскім дваранствам. Усё астатняе захавалася ў ранейшым выглядзе. Такім чынам, у першай трэці XIX ст. Беларусь захоўвала пэўную самастойнасць і значна адрознівалася ад расійскіх губерняў. Тут працягваў дзейнічаць прыняты яшчэ ў XVI ст. Статут ВКЛ 1588 г., суды (судаўладкаванне), функцыянавала былая, канчаткова склаўшаяся ў канцы XVIII ст. сістэма сярэдняй і вышэйшай адукацыі, захоўваліся цалкам непарушанымі феадальныя адносіны, у духоўным жыцці працягвала дамінаваць каталіцкая і ўніяцкая царква. 
Пасля таго, як Беларусь, па словах М.В.Доўнар-Запольскага, у выніку падзелаў Рэчы Паспалітай страціла «свае сувярэнныя правы - правы незалежнага гаспадарства», галоўным пытаннем нацыянальнай грамадска-палітычнай думкі стала адраджэнне дзяржаўнасці, пошук шляхоў да нацыянальнай самастойнасці. 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Вайна прынесла беларускаму народу вялiкiя бедствы. Многiя гарады i вёскi былi разбураны i знiшчаны. Голад, хваробы прывялi да масавай гiбелi людзей. У гарадах Беларусi колькасць насельнiцтва зменшылася ў 2-3 разы. Прыйшла ў заняпад сельская гаспадарка. Амаль напалову скарацiлiся пасяўныя плошчы i пагалоўе жывёлы.

Цяжкiя вынiкi вайны для беларускага народу ўзмацнялiся палiтыкай царызму. Сяляне аказалiся падманутымi ў сваiх правах атрымаць вызваленне ад прыгоннай няволi пасля разгрому армii Напалеона. 30-я гады XIX ст. сталi пераломнымi ў царскай палiтыцы ў дачыненнi да заходнiх губерняў: яна прыняла больш жорсткi характар. На гэта паўплывалi дзве прычыны: рост апазiцыйных грамадска-палiтычных настрояў i рухаў, а таксама працэс разлажэння феадальна-прыгоннiцкага ладу, якi перарастаў у яго крызiс.

У другiм дзесяцiгоддзi XIX ст. на Беларусi, як i ў iншых заходнiх губернях, значна ўзмацнiўся грамадска-палiтычны рух.Ён развiваўся пад уплывам рэвалюцыйных падзей у Заходняй Еўропе, расiйскай ревалюцыйнай думкi i польскiх нацыянальна-вызваленчых iдэй.

Да ўзнiкнення першых праяў беларускага нацыянальнага руху прама цi ўскосна мелi дачыненне таварыствы фiламатаў (прыхiльнiкаў навукi) I фiларэтаў (прыхiльнiкаў дабрацыннасцi). 

У 1817 г. па ініцыятыве студэнтаў Віленскага універсітэта - Адама Міцкевіча, Тамаша Зана, Яна  Чачота - было створана "Таварыства філаматаў" (ад грэч. – шанавальнікі ведаў).), якое мела аддзяленні (філіялы) у Свіслацкай гімназіі, Полацкім піярскім вучылішчы і іншых навучальных установах. Яны прапагандавалі сярод навучэнцаў і насельніцтва ідэі роўнасці і свабоды.   Члены суполкі першапачаткова ставілі польскія нацыянальныя асветніцка-культурныя мэты. Пэўны час філаматы заставаліся нешматлікай групоўкай. У 1819 г. яны разгарнулі актыўную прапагандысцкую дзейнасць сярод вучнеўскай моладзі Вільні. Вынікам гэтай працы стала заснаванне, з дазволу ўніверсітэтскага кіраўніцтва, у маі 1820 г. па ініцыятыве Т. Зана “Таварыства прамяністых”. Мэты гэтай культурна-асветніцкай арганізацыі супадалі з філамацкімі. Прамяністыя шчыра верылі ва ўзаемны добратворны ўплыў, прапаведывалі высокамаральныя ідэі і адпаведным чынам паводзілі сябе, практыкаваліся ў гімнастычных гульнях. Дзейнасць прамяністых выклікала незадаволенасць тагачаснага віленскага капітула і ўлад, якія ў 1820 г. распусцілі арганізацыю. 
У канцы 1820 г. філаматы ініцыіравалі стварэнне новай тайнай арганізацыі філарэтаў (ад. грэч. – аматары дабрачыннасці), на чале з Т. Занам. Гэтая арганізацыя перарасла ўзровень студэнцкай карпарацыі, яна ўключала ў сябе шырокія колы моладзі, у тым ліку і за межамі Вільні. 
Галоўная мэта філарэтаў была палітычнага хакрактару – аднаўленне Рэчы Паспалітай. Такім чынам адбылася эвалюцыю ад асветніцка-навуковых, маральна-этычных мэтаў да палітычных. Сярод членаў былі асобы дэмакратычных поглядаў, якія лічылі неабходным адмену прыгоннага права, вылучалі лозунг роўнасці ўсіх членаў грамадства, імкнуліся да вывучэння беларуска-ліцвінскага краю, звычак, фальклору, побыту насельніцтва, не цураліся беларускай мовы. Разам з тым філарэты падкрэслівалі ролю гуманістычнай маралі як рэгулятара грамадскіх адносін. У артыкуле Яна Чачота ''Пра будучае прызначэнне таварыства філаматаў'' гаварылася, што сапраўдны грамадзянін ''паводзіць сябе не толькі згодна ўстаноўленым грамадскім законам, але і згодна законам сумлення, маралі і рэлігіі… Грамадскае шчасце залежыць як ад добрых грамадзян, так і ад добрага ўрада''.

Погляды філаматаў  і філарэтаў добра характарызуюць іх праграмы, сачыненні, вершы, рэфераты, з якімі яны выступаюць на сваіх  пасяджэннях. Ян Чачот, акрэсліваючы задачы таварыства, пісаў, што ''яно павінна ўсё рабіць для шчасця і вызвалення Айчыны … пры дапамозе асветы і згуртавання суайчыннікаў''.

Вясной 1823 г. уладам стала вядома аб існаванні шматлікіх  тайных юнацкіх арганізацый. Па загаду цара ў красавіку 1824 г. быў створаны спецыяльны камітэт, у які ўвайшлі А.А. Аракчэеў, М.М. Навасільцаў, які прысудзіў кіраўнікоў філарэтаў і філаматаў да высылкі ва ўнутраныя губерні (Т. Зан, Я. Чачот, А. Міцкевіч і інш.). Частка паследных была аддадзена ў салдаты, некаторыя пазбеглі пакарання. 
Была праведзена «чыстка» прафесуры Віленскага ўніверсітэта: ад працы былі адхілены I. Лялевель, Ю. Галухоўскі. І.М. Даніловіч, М.К. Баброўскі.  
Пакаранні не прыпынілі нелегальны рух. Шмат членаў тайных арганізацый па тым ці іншым прычынам здолелі пазбегнуць пакарання і працягвалі дзейнічаць у накірунку польскага нацыянальнага адраджэння. Напрыклад, былы філамат М. Рукевіч стаў у 1823 г фундатарам таварыства «Ваенныя сябры» сярод афіцэраў Літоўскага асобнага корпусу; гэтая суполка мела свае філіялы: «Згода», куды ўваходзілі грамадзянскія асобы і «Заране» – з вучняў Беластоцкай і Свіслацкай гімназій. 24 снежня 1825 г. члены суполкі «Ваенныя сябры» капітан К.Г. Ігельстром спрабаваў ініцыяваць адмову ад прысягі Мікалаю I батальена Літоўскага корпусу, але спроба аказалася няўдалай. Удзельнікі выступлення былі пакараныя высылкай у Сібір і на Каўказ.

 

Дзейнасць арганізацыі  філаматаў, як і філарэтаў, ''Прамяністых'' і іншых арганізацый, якія выйшлі з-пад яе крыла, была прасякнута ''ідэяй  дзвюх мэтаў''. З аднаго боку, яны імкнулiся да самаўдасканалення як навуковага, так і маральнага. Бачачы ў адукацыі і маральным удасканаленні галоўнае выратаванне чалавечага грамадства ўвогуле і ліцвінскага у прыватнасці, яны распаўсюджвалі адукацыю ў сялянскім асяроддзі, знаёмілі простага чалавека з літаратурай, мастацтвам, рамёствамі. Выхаванне і навучанне, на іх думку, павінна было садзейнічаць палітычнаму ўдасканаленню грамадства, далучэнню да барацьбы супраць дэспатызму і нацыянальнага ўціску шырокага кола жыхароў Беларусі. З другога боку, члены тайных таварыстваў марылі аб скасаванні прыгонніцтва, звяржэнні самаўладдзя, увядзенні канстытуцыйнай формы кіравання, зацвярджэння ў краіне прынцыпу вяршэнства закона. ''Сёння - права сілы, а заўтра - сіла права'', - пісаў А. Міцкевіч у 1820 г. у ''Песні філарэтаў'' [1, с.127].

 

2. Беларусь была таксама арэнай дзейнасці дзекабрыстаў. Пасля паўстання Сяменаўскага палка ў Пецярбургу (1820 г.) на заходнюю ўскраіну імперыі былі перадыслацыраваны гвардзейскія часці, у якіх служылі будучыя дзекабрысты А.А. Бястужаў-Марлінскі, М.С. Лунін, А.I. Адоеўскі, К.Ф. Рылееў, М.М. Мураўёў і інш.

 Дзекабрысты ўважліва сачылі за развіццём польскага нацыянальна-вызваленчага руху і спрабавалі наладзіць сувязь з яго кіраўнікамі, імкнучыся злучыць рускі і польскі вызваленчы рух для агульнага ўдару па царызму. Летам 1821 г. у Польшчы аформілася тайнае «Патрыятычнае таварыства», якое ўзначаліў вядомы рэвалюцыйны дзеяч Валяр'ян Лукасінскі. Левае крыло таварыства імкнулася не толькі да барацьбы за нацыянальную незалежнасць Польшчы, але і да ажыццяўлення некаторых сацыяльных рэформаў, канстытуцыйнага кіравання, ліквідацыі феадальна-прыгонніцкага ладу. Буйныя памешчыкі, якіх была большасць у правінцыяльных саветах таварыства, згаджаліся на саюз з дзекабрыстамі толькі пры ўмове, калі Польшчы будуць вернуты беларускія і польскія землі, што ўваходзілі раней у склад Рэчы Паспалітай.

У 1821 г. быў напісаны «мінскі вырыянт» Канстытуцыі, аўтарам  якога быў кіраўнік “Паўночнага  таварыства” М.М. Мураўеў. У 1822 г. у  Кiеве вялiся перамовы памiж кiраўнiкамi «Паўднёвага таварыства» дзекабрыстаў (П. Пестэль) i прадстаўнiкамi польскага «Патрыятыснага таварыства» аб наладжваннi сувязей для вядзення сумесных дзеянняў.   Дзекабрыстамі быў распрацаваны «Бабруйскі план», згодна з ім трэба было арыштаваць Аляксандра I пад час смотру войскаў у Бабруйскай цытадэлі. Гэта дало б штуршок дзяржаўнаму перавароту ў імперыі. Анднак план не быў ажыццёўлены, боя го не падтрымалi ў цэнтры «Паўднёвага таварыства».  У лютым 1826 г. прапаршчык С.I. Трусаў (член таварыства «Злучаных славян») спрабаваў узняць паўстанне Палтаўскага палка Барысаўскага гарнізона. Аднак хутка паўстаннi дзекабрыстаў пачалi мець няўдачы. Падавiўшы паўстаннi дзекабрыстаў, расiйскi ўрад разграмiў i тайныя таварыствы на ларусi. Шмат iх ўдзельнiкаў было арыштавана. Улічваючы, што цэнтрамі тайных таварыстваў былі навучальныя установы, ўрад прыняў меры па ўзмацненні нагляду за навучэнцамі. 

 

Што датычыцца  непасрэдна месца Беларусі ў палітычных планах дзекабрыстаў, то перш за ўсё  неабходна адзначыць, што нацыянальнаму пытанню ў праграмах дзекабрыстаў было ўдзелена менш увагі, чым іншым пытанням.

Кіраўнік ''Паўднёвага таварыства'' П.І. Песцель распрацаваў  асноўныя палажэнні грамадскага  і дзяржаўнага ладу Расіі ў  праграмным дакуменце ''Руская праўда''. Ён быў ворагам федэратыўнага ладу і прыхільнікам адзінай і непадзельнай Расіі. Чацвёрты раздзел ''Рускай праўды'' так і называецца ''Расія ёсць Дзяржава Адзіная і Непадзельная'' [4, с.186]. Расія, па праекту Песцеля, падзялялася на губерні, якія не супадалі з межамі рассялення розных народаў. Фармальна, усе жыхары Расіі мелі аднолькавыя палітычныя правы. 16-ты раздзел ''Рускай праўды'' меў праграмны загаловак ''Усе плямёны павінны злітымі быць у Адзін Народ''.

У адрозненне ад Песцеля Мікіта Міхайлавіч Мураўёў  у сваім праекце Канстытуцыі прапанаваў федэратыўны лад Расіі паводле ўзору паўночна-амерыканскіх штатаў Амерыцы. Расійская імперыя падзялялася на федэральныя адзінкі, якія былі названы дзяржавамі. Беларускія землі былі ўключаны ў дзве дзяржавы: Заходнюю са сталіцай у Вільні і Дняпроўскую са сталіцай у Смаленску. Але гэтыя дзяржавы не мелі нацыянальнага характару, а былі тэрытарыяльна-гаспадарчымі адзінкамі накшталт паўночна-амерыканскіх штатаў.

Такім чынам, у  сваіх палітычных планах дзекабрысты  не бачылі месца Беларусі, і наогул, нацыянальнае пытанне не з'яўлялася асноўным у іх палітычных праграмах. Іх больш займалі сацыяльныя перабудовы грамадства.

 

3. Грамадска-палітычны рух у заходніх губернях не спынiўся. Перадавая грамадскасць Беларусі і Літвы была цесна звязана з польскім вызваленчым рухам. 29 лістапада 1830 года ў Варшаве пачалося паўстанне, падрыхтаванае апазіцыйнай шляхтай і тайнымі арганізацыямі “Патрыятычным таварыствам” і “Таварыствам падхарунжых”. Галоўнымі прычынамі паўстання былі незадаволенасць падзеламі Рэчы Паспалітай, парушэнне царызмам польскага канстытуцыі 1815 года. Рэвалюцыйныя сілы Польшчы, якія адстойвалі ідэі буржуазна-дэмакратычных пераўтварэнняў, не змаглі ўзначаліць паўстанне. Польскія арыстакраты, якія сталі лідэрамі паўстання, выкарысталі яго для барацьбы за аднаўленне Польшчы ў межах 1772года.  
   Каб прадухіліць пашырэнне паўстання на тэрыторыі Беларусі, Літвы і Украіны, царскі ўрад прыняў неадкладныя меры. 13 снежня 1830 года, тут было ўведзена ваеннае становішча, значна павялічылася колькасць войск.  
   У студзені – лютым 1831 г. з мэтай падрыхтоўкі паўстання ў Беларусі і Літве быў створаны Віленскі цэнтральны паўстанчаскі камітэт. У яго ўвайшлі С. Шумскі, А. Гарэцкі, М. Балінскі і іншыя. На пачатку красавіка 1831 года дзеянні паўстанцаў ахапілі ўсю Літву і “Паўночна-Заходнюю Беларусь” (Ашмянскі, Браслаўскі, Дзісенскі і Віленскія паветы). Віленскі камітэт не мог кантраляваць яго ход. Паўстанне не толькі ахапіла ўсю Віленскую губерню, але і пачало распаўсюджавацца на Мінскую губерню. Збіралі збрую і стваралі атрады памешчыкі Барысаўскага павета. Да сярэдзіны мая паўстанне ахапіла Мозырскі і Рэчыцкі паветы. У паветах ствараліся ўлады на чале з мясцовымі памешчыкамі. У канцы мая пачалася экспедыцыя генерала Хлапоўскага (820 чалавек) на тэрыторыю беларуска-літоўскіх губерняў. Пасля далучэння мясцовых паўстанцаў у яго атрадзе налічвалася каля 5 тысяч чалавек. Хутка на Вільню з Польшчы пачаў наступленне 12-тысячны корпус генерала Гелгуда. Туды накіраваўся і атрад Хлапоўскага. 11 чэрвеня 1831 г. Гелгуд стварыў часовы паўстанчаскі ўрад. Штурм г. Вільні 19 чэрвеня 1831 г. скончыўся няўдачай. Пацярпеўшы паражэнне, атрады ў сярэдзіне ліпеня перайшлі прускую граніцу і былі там інтэрніраваны. У Гродзенскай губерні ў маі-жніўні 1831 г. паўстаннем былі ахопліны Лідскі, Навагрудскі, Пружанскі, Кобрынскі і Слонімскі паветы. Атрады паўстанцаў Дямбінскага, Незабытоўскага і іншых злучыліся ў раёне Белавежскай пушчы, дзе ўжо дзейнічалі атрады Нямцэвіча, Жылінскага і іншыя. Туды у сярэдзіне ліпеня прыбыў атрад Хлапоўскага. Там усе яны сутыкнуліся з вялікімі фарміраваннямі расійскіх войскаў. Страціўшы надзею на поспех, 19 ліпеня аб’яднаныя сілы паўстанцаў накіраваліся ў Польшчу. Некалькі атрадаў (Гедрайца, Шыманскага, Панкоўскага) яшчэ дзейнічалі ў Налібоцкай пушчы. Але звесткі аб узяцці расійскімі войскамі 8 верасня Варшавы, 9 кастрычніка Модліна, а 21 кастрычніка Замосця прымусілі паўстанцаў, якія засталіся ў лясах, разыйсціся.  
   Яшчэ ў ходзе паўстання пачаліся рэпрэсіі супраць асоб, якія ўдзельнічалі ў паўстанні. Па указу Мікалая І ад 22 сакавіка 1831 г. шляхту, якая прыняла ўдзел у паўстанні са зброяй, павінны былі судзіць ваенным судом і прыгавор выконваць на месцы. Маенткі забіралі ў казну, а дзяцей асуджаных аддавалі ў ваенныя кантаністы. Прадстаўнікоў падатных саслоўяў адпраўлялі на ваенную службу ў Сібір. Сялянам, якія пасля выхаду ўказа вярталіся да свайго памешчыка, даравалася памілаванне. Указам ад 6 мая 1831 г. злачынцы былі падзелены на тры разрады: кіраўнікі, удзельнікі баявых дзеянняў і ўсе астатнія. За удзел у паўстанні да следства было прыцягнута 2878 чалавек.  
   Падрыхтоўку да паўстання ажыццяўлялі дваране, афіцэры, каталіцкае і уніяцкае духавенства, якія жылі на Беларусі, а таксама эмісары з Царства Польскага. Ядро паўстанцаў склалі шляхта, навучэнцы, афіцэры-палякі – каля 10 тысяч чалавек. Паўстанне не знайшло падтрымкі сярод шырокіх колаў насельніцтва таму, што яго мэтай было аднаўленне шляхецкай Польшчы ў межах 1772 года.  
   У жніўні 1831 года паўстанне было падаўлена на ўсей тэрыторыі Беларусі і Літвы, а ў верасні – і ў Польшчы.  
   Аднак і пасля гэтага палітычнае браджэнне на Беларусі і ў Літве не сціхла. У другой палове 30-х гадоў ХІХ ст. зноў пачалі ўтварацца тайныя суполкі. У 40-50-я гады на Беларусі, як і ў Расіі, усе больш актыўную ролю сталі адыгрываць рэвалюцыянеры-дэмакраты. Фарміравалася новае пакаленне рэвалюцыянераў з ліку дробных чыноўнікаў, духавенства, мяшчан і шляхты. Да яго належаў Ф. Савіч, які ў 1836 г. быў ініцыятарам стварэння “Дэмакратычнага таварыства” пры Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі. Яно працягвала развіваць ідэі філаматаў і дзекабрыстаў. У 1837 годе Ф. Савіч наладзіў сувязь з Пінскай і Слуцкай ячэйкамі тайнага таварыства “Садружнасць польскага народа” пад кіраўніцтвам польскага рэвалюцыянера-дэмакрата Ш. Канарскага. Прапаганда і дзейнасць “Дэмакратычнага таварыства” набылі сацыяльную накіраванасць. У яго статуце абвешчаны ідэі сацыяльнай роўнасці, вызвалення сялян і надзялення іх зямлей, права кожнага народа на нацыянальную самастойнасць. У 1838 г. “Дэмакратычнае таварыства” было разагнана, але грамадска-палітычны рух у краі развіваўся далей.  
   Дзейнасць тайных суполак, якія вылучалі патрабаванні нацыянальна-дэмакратычных пераўтварэнняў, нарастанне сялянскай антыфеадальнай барацьбы прымусіла расійскі урад дзейнічать больш рашуча. У першую чаргу рашучыя меры былі накіраваны супраць дробнай шляхты, распаўсюджвальніка апазіцыйных настрояў. Сэнс іх заключаўся ў змяншэнні колькасці прывілеяванага саслоўя шляхам пераводу ў падатныя саслоўі асоб, якія не мелі дакументаў аб шляхецтве. Праверка шляхецтва пачалася яшчэ ў 1772г., але да 1830-1831 гг. вялася марудна. Паўстанне падштурхнула царскую адміністрацыю да рашучых дзеянняў. Царскі ўрад прыняў меры па далейшым пашырэнні рускага ўплыву на беларускіх землях. 29 лістапада 1830 г. быў выдадзены указ аб адмене з 1 студзеня 1831 г. Літоўскага Статута на тэрыторыі Віцебскай і Магілёўскай губерняў. Указам ад 18 лютага 1831 г. на землях Беларусі ўводзілася новае заканадаўчае ўла<span class="dash0410_0431_0437_0430_0446_0020_0441_043f_0438_0441_043a_0430__Char" style=" font-family: 'Times New Roman', 'Arial'; font-size: 14pt