Гісторыя Мірскага замка

Гісторыя Мірскага замка

Мірскі замак - каменная пабудова, асноўная частка якой ўзведзена ў XVI-XVII стагоддзях каля мястэчка Мір. На думку даследчыкаў, раней на яго месцы была размешчана феадальная сядзіба. Замак акружае раўнінная мясцовасць, а непадалёк ад замка працякае рака Міранка.

Паселішча, у якім быў пабудаваны замак, знаходзілася на істотным аддаленні ад знешніх межаў Вялікага Княства Літоўскага і заўсёды называлася Мір. У большасці славянскіх моў слова гэта азначае і сусвет ("world", "universal"), і свецкае (у адрозненне ад духоўнага, рэлігійнага) жыццё, і агульны сход для прыняцця важнага рашэння, але ў першую чаргу - стан, супрацьлеглы вайне ("peace "). На латыні "mirum" - гэта "цуд". Падобным гучным тапонімам з'яўляецца хіба што Ерусалім, назва якога на іўрыце (у арыгінальнай транскрыпцыі) азначае "Горад Свету"

Магчыма, што тапонім "свет" мае цюркскае паходжанне. Першыя згадкі пра горад выяўлены ў хроніцы Лінденблата. У 1395 годзе крыжакі пад кіраўніцтвам гросмайстра Конрада фон Юнгінгена спустошылі Мір і яго наваколлі. Напад хутчэй за ўсё было абумоўлены магчымым размяшчэннем у гэтым селішчы атрада татараў, запрошаных на ваенную службу князем Вітаўтам. Цюркскі тытул ваеначальніка - "эмір" мог легчы ў аснову гучнага тапоніма.

Дакладная дата пачатку будаўніцтва невядомая, але мяркуюць, што яно пачалося не раней 1522 года. Як сцвярджаецца ў Энцыклапедыя гісторыі Беларусі, на першым этапе будаўніцтва, якое працягвалася каля 4 гадоў (як мяркуецца, з 1522 па 1526 год), былі ўзведзены 4 вежы, злучаныя сценамі, даўжыня якіх складае па 75 м. Такім чынам, замак у плане ўяўляе сабой квадрат. Вышыня вежаў, якія маюць форму васьмігранных прызмаў, вар'іруе ў межах 23-25 м, вышыня сцен - 10-12 м. Сцяна, павернутая на дарогу да Вільні, мае яшчэ адну вежу пасярэдзіне - яна калісьці з'яўлялася адзіным уваходам у замак. У падвале гэтай пятай вежы была размешчана турма, а на другім паверсе - капліца. Адгэтуль жа апускалі металічныя краты, якія абаранялі драўляныя ўязныя вароты [1, с. 437].

 Мэта пабудовы замка невядомая. Улічваючы, што Мір у той час быў досыць спакойным месцам, мяркуюць, што замак быў збудаваны з меркаванняў прэстыжу. У той жа час замак мае сцены таўшчынёй 2 м у верхняй частцы і 3 м у ніжняй, сцены і вежы выкладзены трохслаёвым змешаным мурам з цэглы і каменя, што кажа аб добрай абараназдольнасці ўсяго будынка. У ніжняй часткі сцен былі прарэзаны зброевыя байніцы, а заходняя і паўночная сцены з боку двара мелі баявыя галерэі з хваёвымі парапетамі.

Уладальнікі замка Іллінічы не змаглі завяршыць будаўніцтва - іх род абарваўся ў 1568 годзе. Новыя ўладальнікі - Радзівілы - рэанімуюць праект, уносячы ў аблічча крэпасці рэнесансныя рысы. Асаблівы ўклад у будаўніцтва ўнёс Мікалай Хрыстафор Радзівіл Сіротка.  Замак паўстаў у новым абліччы - ён акружаны земляным валам, вышыня якога дасягае 9 м і па баках якога размяшчаюцца абарончыя бастыёны; вал акружаў роў, які напаўняўся вадой дзякуючы Замкаваму ручаю і рэчцы Миранке; каля брамы замка пабудавалі прадбрам'е. Трапіць у замак стала магчымым толькі праз пад'ёмны мост, перакінуты праз роў. Будучы пастаяннай рэзідэнцыяй графаў Радзівілаў, замкавы комплекс уключаў у сябе прадугледжаны яшчэ першапачатковым праектам трохпавярховы палац, узведзены архітэктарам Марцінам Забароўскім ва ўнутраным двары ля паўночнай і ўсходняй сцен. Першы паверх і падзямелле палаца выкарыстоўваліся ў якасці зброевай і склада з харчаваннем, на другім паверсе размяшчаліся лакеі і адміністрацыя графства, на трэцім - княжацкія пакоі. За паўночным валам быў разбіты «італьянскі» сад, злучаны з графскімі пакоямі лесвіцай і каменным мостам на арках.

Мірнае жыццё замка абарвала вайна паміж Рэччу Паспалітай і Маскоўскай дзяржавай, а затым падзеі Паўночнай вайны. Не стрымалі націску суперніка ні абарончыя вежы, ні ірвы, запоўненыя вадой, ні земляныя валы з бастыёнамі.

У пачатку XVIII ст. раскошу замку вярнуў яго новы ўладальнік - князь Міхаіл Казімір Радзівіл па мянушцы Рыбанька. На новы лад былі перароблены пакоі трэцяга княскага паверха. Замест аднатыпных, галоўным чынам квадратных, у плане памяшканняў з'яўляецца анфілада залаў розных памераў. Для гэтага пераробліваюцца ўнутраныя перагародкі, мяняецца напрамак лесвіц. Парадная, Партрэтная і Танцавальная залы упрыгожваюцца дубовым паркетам, раззалочанымі і разьбянымі столямі, мэбляй работы мясцовых майстроў, шпалерамі, карцінамі, парцалянавымі і фаянсавымі вырабамі.

З канца XVIII ст. у замку назіраецца запусценне. Усё XIX стагоддзе досыць часта мяняюцца ўладальнікі. Тым часам замак ператвараўся ў рамантычныя руіны.

У 1891 годзе замак выкупляе князь Мікалай Іванавіч Святаполк-Мірскі. Ён змяняе замак наступным чынам: на супрацьлеглым ад замка баку сядзібы быў пабудаваны спіртавы завод і узведзены двухпавярховы палац, які стаў асноўным кампазіцыйным цэнтрам палацава-паркавага ансамбля. Перад новым палацам да самага замка быў уладкаваны вадаём, які стаў неад'емнай часткай англійскага пейзажнага парку, закладка якога пачалася пры князе Мікалае. Пры яго старэйшым сыне - Міхаіле - ў 1922 г. пачаліся работы па аднаўленні Мірскага замка. Яны працягваліся 16 гадоў. За гэты час была адрамантаваная частка ўсходняга корпуса палаца і дзве вежы.

У 1939 г. у мястэчка Мір ўвайшлі войскі Чырвонай Арміі. У замку з'явіліся новыя гаспадары. У сярэднявечных сценах была ўладкованая вытворчая арцель.

У час Вялікай Айчыннай вайны з мая па жнівень 1942 ў замку знаходзілася гета. Гітлераўцы расстралялі яўрэяў 13 жніўня 1942 г. у лесе непадалёк ад Міра.

Пасля вызвалення Беларусі ў ліпені 1944 г. у замку знайшлі прытулак жыхары мястэчка Мір, чые дамы разбурыла вайна. Апошнюю сям'ю выселілі з замка ў 1962 г.

У 1987 годзе замак стаў філіялам Дзяржаўнага мастацкага музея БССР.

У кастрычніку 1992 г. была адкрыта музейная экспазіцыя ў паўднёва-заходняй вежы. У 1993 г. за рэстаўрацыю і прыстасаванне Мірскага замка музейным комплексам быў атрыманы дыплом «EuropaNostra». У снежні 2000 г. Замкавы комплекс "Мір" уключылі ў Спіс помнікаў сусветнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА. З пачатку XXI стагоддзя замак знаходзіцца на рэканструкцыі і застаецца адкрытым для наведвальнікаў.

 

 

Уладальнікі Мірскага замка

На працягу усёй сваёй гісторыі Мірскі замак змяніў больш за 14 уладальнікаў, пачынаючы ад старажытнага магнтскага рода і заканчваючы нашай дзяржавай.

Першым уладальнікам і заснавателем Мірскага замка быў род Іллінічаў  – магнатскі род герба «Корчак», вядомы ў Вялікім Княстве Літоўскім з XV-XVI ст. Сям'ю заснавальніка замка пераследваў злы рок: за сорак гадоў дынастыя Іллінічаў вымерла цалкам - сам князь-заснавальнік, чатыры яго сына і ўнук, таксама Юрый. Незадоўга да сваёй смерці ў няпоўных 36 гадоў Юрый завяшчаў Мірскае графства князю Радзівілу Сіротке.

Пачынаючы ад Мікалая Хрыстафора Радзівіла Сіроткі, дынастыя Радзівілаў валодала замкам аж да канца XVIII сагоддзя. Апошнім уладальнікам замка з рода Радзівілаў быў Дамінік Еранім Радзівіл, пасля чаго Мірскі замак выкупіў Мікалай Іванавіч Святаполк-Мірскі. Дынастыя Святаполк-Мірскіх валодала велічным замкам да самай чырвонай рэвалюцыі, пасля якой ў 1939 годзе замак быў нацыяналізаваны. Пасля прыходу савецкай улады шматлікую радню Святаполк-Мірскіх, якая жыве ў замку, арыштавалі і адправілі ў ссылку. Але паколькі яны былі замежнымі падданымі, большасці атрымалася вызваліцца і з'ехаць за мяжу. 
Таямніцы і легенгды Мірскага замка

Са старадаўнімі замкамі заўсёды звязана мноства легенд і паданняў аб прывідах, таемных хадах і незлічоных скарбах, і Мірскі замак не выключэнне. Ужо багата год ён вабіць прыхількаў "містычнага турызму" з усяго свету.

Легенда пра падземны тунэль ў Мірскім замку.

 Існуе гісторыя, якая  абвяшчае, што паміж Мірскім і  Нясвіжскім замкамі, у часы калі  яны належалі Радзівілам, на працягу  больш чым 30 км. быў прарыты падземны  ход, па якім нібыта вольная  магла праехаць карэта, запрэжаная  тройкай коней. Калі расійскія войскі ў 1812 годзе захапілі Нясвіж, прыхільныя радзівілаўскія слугі паспелі схаваць Нясвіжскія скарбы у падземны тунэль і падарваць ўваход. Гэтыя скарбы да сённяшняга дня не знойдзены, а сярод іх, як лічыцца, знаходзяцца залатыя фігуры дванаццаці апосталаў.  Расійскі пасол князь М. В. Рапнін, які быў у складзе світы караля Станіслава Аўгуста, апошняга манарха Рэчы Паспалітай, пісаў у данясенні імператрыцы Кацярыне II пра гэтыя скарбы наступным чынам: "Кароль заехаў да К. С. Радзівіла ў Нясвіж. Пасля бліскучага феерверку і абеду на 300 асоб кароль спусціўся ў падзямелле замка і ўбачыў залатыя зліткі, укладзеныя да самай столі. Золата было на сотні пудоў, мноства залатых рэчаў ды 12 апосталаў з гэтага металу і срэбра, усыпаныя каштоўнымі камянямі" [2, ст. 51].

З тых часоў мінула шмат стагоддзяў, але і ў нашы дні скарбы Мірскага замка не давалі спакою «чорным скарбашукальнікаў», што наносіла непапраўную шкоду палацава-замкавага комплексу і яго наваколлях.

У час вайны немцы таксама шукалі золата ў замку. Знайшлі яны яго, ці не - застаецца загадкай.

 З гэтай нагоды праводзіліся нават даследаванні. Але аблёт на верталёце раёна, дзе мог бы быць тунэль, і вывучэння мясцовасці пры дапамозе адмысловага абсталявання не даў станоўчых вынікаў.

Легенда аб "галаве быка"

Вядомай легендай, якую распавядаюць ўсім наведвальнікам замка, служыць павер'е аб тым, што ў паўднёвую сцяну пабудовы была ўмуравана галава барана ці быка. Некаторыя трактуюць гэта як абярэг Мірскага замка, і лічаць, што,  калі дастаць галаву са сцяны, то замак рухне. Аднак існуе версія аб тым, што галава жывёлы стала своеасаблівым напамінам пра юнацтва Юрыя Іллініча. Паводле падання, ў 1497 годзе ён адправіўся ў ваенны паход на Малдову, дзе кіраваў у той момант Стэфан Вялікі. Юрый ўбачыў на гербе гэтага кіраўніка быка з закручанымі рагамі, паміж якімі размяшчаўся залаты крыж. Як заяўляюць старажылы, раней у быка, замураванага ў сцены Мірскага замка, таксама былі рогі. Але тады паўстае пытанне, куды ж знік залаты крыж? Можа, ён схаваны пад сценамі велічнай пабудовы?

Легенда пра пракляты сад Мірскага замка

У канцы XIX стагоддзя апошні ўладальнік замка Мікалай Святаполк-Мірскі загадаў высекчы квітнеючы сад, які знаходзіўся з правага боку палаца. На гэтым месцы ён вырашыў выкапаць возера.

Падзеі гэтыя адбываліся вясной, у перыяд цвіцення яблынь. У народзе казалі, што высякаць квітнеючыя маладыя дрэвы нельга - гэта вялікі грэх. Лічылася, што той, хто высек квітнеючае дрэва, нібы загубіць маладое жыццё, і можа быць пракляты, а яго род будуць пастаянна пераследваць няшчасці. Менавіта таму, жыхары Міра наадрэз адмовіліся губіць малады сад.

Але князь Мікалай цвёрда настойваў на сваім. Ён асабіста высек некалькі яблынь першым, а затым спецыяльна наняў людзей, якія цалкам знішчылі ўсе дрэвы.

У народзе кажуць, што тым самым князь падпісаў сабе і яшчэ многім людзям смяротны прысуд. Бо менавіта пасля гэтага, як абвяшчае старажытная легенда Мірскага замка, няшчасці пераследвалі жыхароў і служыцеляў замка адна за адной.

Паданне кажа, што пакуль ішлі будаўнічыя працы каля возера, загінула вельмі шмат людзей. Сярод іх, нібыта быў адзіны сын мясцовай ведзьмы, якая ў гневе пракляла возера, сказаўшы: "Няхай патоне ў ім столькі людзей, колькі было загублена маладых квітнеючых дрэў» [3].

Першай ахвярай была юная княгіня Сонечка. Яна патанула ў возеры ва ўзросце 12 гадоў. Сам князь Мікалай быў знойдзены мёртвым на беразе праклятага возера ў 1898 годзе. Яны абодва былі пахаваныя ў магільным склепе, якая знаходзіцца побач з замкам. Калі верыць падання, то ў большасці выпадкаў духі яблыневага саду прымаюць вобразы прыгожых дзяўчын, якія завабліваюць у ваду адзінокіх мужчын і з нечалавечай сілай зацягваюць іх на дно. Па меншай меры, так можна растлумачыць прычыну таго, чаму ў возеры тонуць у асноўным толькі мужчыны.

Легенда пра Сонечку

Мясцовыя жыхарыі распавядаюць, што ў нашы дні ў адной з вежаў замка бачылі дзяўчыну ў белым пышным адзенні. Існуе меркаванне, што гэта патурбаваны дух Сонечкі (Соф'і Святаполк-Мірскай). Пасля яе смерці (кан. ХХ стагоддзя), пра якую распавядалася вышэй, Соф'я была пахавана ў фамільным склепе замка.

Лічыцца, што паколькі грабніцу княгіні пастаянна турбавалі так званыя «шукальнікі скарбаў Радзівілаў», дух яе да гэтага часу блукае па замку і не можа здабыць пакой [4].

Гісторыя пра првід Дамініка Радзівіла

Позняй ноччу, у поўню, міма паўразбураных замкавых сцен спешна вярталася дадому жанчына. Але раптам, на адной з галерэй замка, яна ўбачыла чорны сілуэт мужчыны. Ён быў апрануты ў доўгі плашч, у руках у яго была кій. Таямнічы незнаёмец павольна павярнуўся тварам да няшчаснай, і пры святле месяца яна ўбачыла яго глаза. Говораць, што ў тую страшную ноч, жудасны жаночы крык разбудзіў жыхароў бліжэйшых дамоў, а сабакі пранізліва вылі ўсю ноч, быццам чулі прысутнасць смерці.

Раніцай каля замка знайшлі нежывое цела жанчыны. Медыцына канстатавала разрыў сэрца. Лекары, спасылаючыся на тое, што ў беднай жанчыны было вельмі слабое сэрца, нічога загадковага ў яе смерці не ўбачылі, аднак мясцовыя жыхары сцвярджаюць, што жанчына бычыла прывід Дамініка Радзівіла.

Легенда пра воінаў Мірскага замка

У час рэстаўрацыі замка, якая праводзілася пры Міхаіле Святаполк-Мірскім, пры выкрыцці падлог былі выяўленыя два шкілета, пахаваныя пазней па загадзе гаспадара на праваслаўных могілках. Паводле легенды - гэты былі два воіны, і у навагоднюю поўнач можна пачуць бразгат мячоў, а затым працяглы стогн.