Әлеуметтік ғылымының тарихи кезеңдері

ӘЛЕУМЕТТАНУ ҒЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗГІ ТАРИХИ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ

Әлеуметтану қалай пайда болды, оның алғы шарттары, шығу себептері қандай, оның ғылым болып қалыптасуына қандай қозғаушы күштер түрткі болды?

Бұл сұрақтарға бірден жауап беру емес оңай емес. Өйткені әлеуметтанудың шығуының түп-тамыры көне заманға ұласады. Қоғам, қоғамдық өмірдің болғанын біз антикалық философиядан, біздің жыл санауымыздан бұрынғы VI ғасырда өмір сүрген ұлы ойшылдары Платонның “Заңдар”, “Мемлекет туралы” еңбектері мен Аристотельдің “Саясат”, т.б. еңбектерінен кездестіреміз. Бұл мәселелер жаңа дәуірде Макиавелли, Руссо, Гоббс, т.б. еңбектерінде де өткір тұжырымдалған.

Осы тұрғыдан алғанда әлеуметтану ғылым ретінде көне немесе қайта өрлеу дәуірлерінде қалыптасты деп айтуға бола ма деген заңды сұрақ туады. Әрине, жоқ. Бұл жерде әлеуметтанудың жетекшісі -әлеуметтік философия өмір сүріп, онда қоғам, адам, осылардың дамуы туралы мәселелер қойылып, өзінше шешілді десек орынды болар еді.

Әлеуметтану қалай пайда болды, қай уақытта, оның өмірге келуіне қандай алғышарттар себеп болды, т.с.с. сұрақтарға ғылыми дұрыс жауап беру үшін біз ғылымдардың шығуы мен дамуы зертейтін “Науковедение” атты кітаптың деректеріне сүйенеміз.

Бұл ғылымның ұйғарымы бойынша, әлеуметтану ХІХ ғасырдың 40-жылдары, оның негізін салушы француз оқымыстысы Огюст Конттың 1839 жылы “Позитивтік философия курсы” атты еңбегі шыққанан кейін пайда болған. О.Конт бұл 6 томдық еңбегінің 3-ші томында “Социология” деген ұғымды бірінші рет қолданып, қоғамды ғылыми негізінде зерттеп білуді міндет қойды.

Ұоғамды ғылыми негізінде зерттеу қажеттілігі - әлеуметтану ғылымының пайда болуының және қалыптасуының басты себебі болды.

Өзінің даму кезеңінде әлеуметтану төрт негізгі кезеңнен өтті.

1-кезең. Әлеуметтану ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың 20-30 жылдарының басында қоғамдық құбылыстарды баяндай сипатында болды. Бұл кезеңде әлеуметтану философиядан бөлініп шығып, қоғамды зерттеудің, түсіндірудің жаңа ғылыми, әдістемелік тұжырымдарын іздестіре бастады.

2-кезең. Қолданбалы әлеуметтану ХХ ғасырдың 30-60 жылдарын қамтиды. Бұл кезеңде әлеуметтанудың әдістемелік және әдістік аппаратын дайындау басталды, әлеуметтану эксперименталды (практикалық) ғылымға айналды. Оның әр түрлі ақпарат құралдары қалыптасып, математикалық аппаратты кеңінен қолдана бастады.

3-кезең. ХХ ғасырдың 60-90 жылдарын қамтиды. Бұл кезеңде әлеуметтану өткен кездегі әлеуметтанудың теорияларын, алуан түрлі ой-тұжырымдарын өміре қолдана бастады. Қазіргі кезде Батыс елдерінде парламентті және президенттерді сайлаулардың қарсаңында нақтылы әлеуметтік зерттеулер жүргізіліп, саяси серіктестердің сайлауын қамтамасыз етіп отырды.

4-кезең. Бүгінгі таңда әлеуметтану әлемдік шеңберде жүйелі білімге айналды. Бұл кезеңде әлеуметтану ғылымында алуан түрлі тұжырымдамалар, көптеген теориялар пайда болды.

Парсонс Талкотт (1902-1979) - белгілі американ әлеуметтанушысы. Парсонс адамдық шындықтың барлық жағын қамтитын теориялық жүйені қалыптастыруға тырысты. Қоғамды сақтау мен тұрақтылық жағдайларын талдады. Кез келген жүйенің сақталуын қамтамасыз ететін негізгі төрт қызметті анықтады: бейімделу, мақсатқа жету, ықпалдасу мен модельді қолдау. "Әлеуметтік стратификация теориясына талдамалы көзқарас" атты еңбегінде қоғам туралы функционалдық ұғымды теориялық тұрғыдан негіздей бастайдыӘлеуметтік жүйе деңгейінде бейімделу функциясын - экономикалық бөлік, мақсатқа жету функциясын - саяси, ықпалдасу функциясын - құқықтық институттар мен дәстүр, модельді қолдау функциясын - наным жүйесі, мораль және әлеуметтендіру ұйымдары (отбасы, білім беру институттары, т.б.) қамтамасыз етеді. Парсонс пікірінше, әлеуметтік жүйені талдауда үш деңгей бар: құндылықтар, қалыптасқан заңдар мен ұжымдық ұйымдар

К.Маркс

К.Маркстің әлеуметтану  теорисында көптеген бағалы ой-пікірлер, тұжырымдар бар. Оны мыналардан байқауға болады:

1. К.Маркс мінсіздендірілген,  абстракталы қоғам жағдайына  тән даму теорисына қарсы шығып,  өзінің нағыз, шынайы фактілерге  негізделген қоғамның объективтік  –материалистік теориясын жасады, қоғамның дамуын “формация”, яғни, ерекше бір құбылыс ретінде  қарастырды;

2. К.Маркс қоғамның даму  заңдарын түсіндіргенде, әр уақытта  экономиканы (яғни, өндірістік тәсілді,  оның ішінде өндіргіш күштерді, оларға сәйкес өндірістік қатынастарды) ең басты, қозғаушы, шешуші күш  деп санады;

3. Қоғамның дамуын (детерменизм)  бір формацияның, оған тән өндірісітік  тәсілдің екінші бір формациямен  ауысуымен байланыстырды;

4. К.Маркстың әдістемесінде  қоғам дамуының екі басты үлгісі  бар: а) органикалық, б) механикалық.Біріншісі,  әлеуметтік эволюциялық процесті  түсіндіру үшін қолданылады. Басқаша  айтқанда, бірінші үлгі қоғамды  тарихи процесс ретінде қарастырады.  Екінші үлгі, формацияның негізгі  екі компоненті – базис пен  қондырманы талдағанда, олардың  арасындағы қатынастарды механизм  ретінде түсіндіреді.

5. К.Маркс әлеуметтік құрылым  (яғни, қоғамды таптарға, топтарға, жікке  бөлу) теориясын жасаған авторладың  бірі болды. Жікке, топқа бөлудің  негізгі, басты белгісі өндірістік  құрал-жабдықтарына меншік формасына  байланысты екенін көрсетті. Сөйтіп  К.Маркс қоғамның әлеуметтік құрылымын  экономикалық таптардың қатынастары  арқылы анықталады деп көрсетті. Осыған орай К.Маркс жеке тұлғаны  зерттеудің қажеттілігін айтып,  оны қоғамдық қатынастардың жиынтығы  деп түсіндірді.

Маркстік  әлеуметтанудың кемшіліктері де болды. Батыс әлеуметтанушыларын қоғам  дамуының бірден-бір қозғаушы, негізгі  күші тек экономикалық қатынастарда деген Маркстік теорияны сынға алды. Бұл жерде К.Маркс қоғамның рухани- мәдени факторларының мәні мен мазмұнын төмендетті деп айыптады. Экономикалық факторлардың рөлін жоғары, асыра-бағалап  қараудың нәтижесінде жіктеу теориясының  бір жақты, бір өлшемді екенін аңғартты. Мұнда ол тек қана өндірістік құрал-сайманды меншік қатынасы арқылы анықтап, жіктердің пайда болуына  себеп болатын басқа әлеуметтік саяси факторларға, мысалы, өкімет, билік, мәртебелік, бедел, абырой, артықшылық, т.б. есепке алмады. К.Маркс тарихтағы  таптар арасындағы әлеуметтік ымыраға  келу, ынтымақтастық мәселелеріне де көңіл бөлмеді. Ал, бұл кейінгілер қазіргі әлеуметтану ғылымында  ең бір көкейтесті мәселелердің бірі болып саналады. Маркстік әлеуметтану  теориясының тағы бір кемшілігі, оның басқа ілімдерден оқшаулануында  болды. Осылардың бәріне қарамастан Маркстік әлеуметтану теориясы көп  елдерге тарап, дамыды (әсіресе КСРО-да).

XX ғасырдаң екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанда әлеуметтік ой-пікірлердің дамуы.

қазақ елі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың бірінші жартысында феодалдық қоғамдық қатынастар дәуірінде болды. Қазақ халқы, бір жағынан, жергілікті феодалдардың, екінші жағынан, Ресей Патшасының зор қанауының, езгісінде болды. Еңбекші бұқараның хал-жағдайы өте нашар болды, өйткені олар әр уақытта алуан түрлі ауыр салықтар төлеп отыруға мәжбүр болды. Қанаушылар олардың құңарлы-шұрайлы жерлерін тартып алып, өздерін шөл және шөлейт жерлерге ығыстырды. Ресей патшасы байырғы ұлтты одан әрі жаныштап, езуді күшейтті. Ал, жергілікті үстем тап, қалыптасып келе жатқан буржуазия, дін басылары, патшалық ресей үкіметі халықты революциялық күрестен аулақ ұстауға тырысты, қазақ бұқара халқын орсытың жұмысшы-шаруа табынан, алдынғы қатарлы интеллегенциясынан алыс ұстауға әрекет жасады, араға іріткі салды, ұлтаралық дау-дамайды, жанжалды насихаттады. Осылардың салдарынан Қазақстанда бұқара халықтың  патшалық ресей үкіметіне, жергілікті хандарға, байларға қарсы әлденеше стихиялық ереуіл-көтерілістері болды, бірақ олардың бәрі күшпен басылып отырды.

Осындай ауыр жағдайлардың нәтижесінде және орыс демократиясының, мәдениеті мен ғылымының игілікті әсерінің негізінде Қазақстанда алдыңғы қатарлы философиялық, әлеуметтік-саяси ой-пікірлер қалыптаса бастады.

Қазақ халқы ұлттық мәдениетінің тарихына жаңа жол ашушы бір топ ұлы ойшылар мен прогрессивті ағартушылар, қоғамдық-саяси қайраткерлері шықты. Олардың қатарында Шоқан Уәлиханов (1835-1865жж.), Ыбырай Алтынсарин (1841-1889жж.), Абай Құнанбаев (1845-1904жж.) сияқты қоғамдық-саяси қайраткерлер, Әлихан Бөкейханов (18870-1937жзж.), Ахмет Байтұрсынов (1873-1937жж.) т.б. оқымыстылар болды.

Түркі тілдес ойшылдардың гуманистік идеясы

Еліміздің сан ғасырлық өзіндік орны бар кезеңге орта ғасырлық түркілік мәдениетті жатқызамыз. Ал халқымыздың даналығын білдіретін ірі тарихи тұлғаларды зерделеу қазіргі ұрпақтың, гуманитарлық ғылымдардың қасиетті парыздары болып табылады. Осы тұрғыдан алғанда ғасырлар қатпарларында жасырынған рухани мұралар көптеп саналады. Ортағасырлық педагогикалық ой-пікірдің даму тарихында аты әлемге әйгілі ортағасыр данышпандары – Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқари, Ахмет Иүгінеки, Әл – Фараби қазақ жерін әлемге мәшһүр етті. 
Соның бір дәлелі ретінде атақты ақын, Жүсіп Баласағұнның қазіргі ұрпаққа жеткен «Құтты білік» шығармасын атай аламыз. Дастан – саяси және ғибрат, өсиет, ақыл ретінде имандылыққа үндейтін, тәлім-тәрбие берерлік дидактикалық тағылымдық туынды. Идеясы жағынан дастан имандылық, ізгілік рухында, тәлім – тәрбиелік, ғибраттық, өсиет-өнеге, нақыл сөздер түрінде жазылған педагогикалық және психологиялық, философиялық тұрғыдағы көркем туынды. 
«Құтты білік» дастанын тек қана әдеби мұра деп қарау біржақтылық болар еді. Оның жалпы түрік тілдес халықтар тарихындағы елтану, әдебиеттану, тілтану, мәдени – тарихи қатынастар саласындағы алатын орны, маңызы мен мәні ерекше. Бұл тұрғыда, қазақ халқының да рухани кәмелеттену жолының күретамыры Жүсіп Баласағұнның эстетикалық әлемінде жатыр. 
Еңбекте отбасы тәрбиесі, онда ата-ананың алатын ролі туралы, баланың мінез – құлқын, психологиялық ерекшеліктерін қалыптастыру, отбасында ата – ананың бала тәрбиесіндегі алатын орнына ерекше мән береді. Бұл орайда көзге көрініп тұрған тағы бір жай – ақынның тәлім – тәрбиелік, ақылдылық, адамшылық пікірлері қазіргі біздің заманымыздың жағдаятына сай келуі, онда «барша адамзат қауымының ұстанатын мұраттардың» болуы. 
Қай заманда болмасын адамзат атаулының алдында тұрған басты міндеттердің бірі – келешек өмірді жалғастыратын салауатты, саналы, өзінің ісін жетік білетін – тәрбиелі ұрпақ тәрбиелеу. Ұрпақ тәрбиесі келешек қоғам, халық қамын ойлау екені даусыз. Педагогика ғылымында тәрбие заңдылықтарын тәрбие үрдісінде берік қайталанатын және маңызды байланыстар деп түсінсек,ендеше оларды іс жүзінде қолдану, жүзеге асыру жеке тұлғаны дамытуда, қалыптастыруда нәтижелі қорытындыларға жетелейді. 
Халықтық тәлім – тәрбие дәстүрін он бірінші ғасыр шамасында түркі халықтарының қоғамдық, әлеуметтік, рухани, мәдени, әдеби өміріне енгізуші, гуманистік, адамгершілік, ағартушылық идеялар мұрасын жалғастырып уағыздаған Жүсіп Баласағұнның еңбектерімен жастарымызды таныстыру, бай мұрасынан нәр алдыру – бүгінгі ұрпақ алдындағы басты міндеттеріміздің бірі. 
Ертедегі ойшылдар тәрбие саласында қалыптасқан бай тәжірибелерді ескере отырып, өздерінің теориялық ілімдерін, идеяларын ұсынған. Зерделей келсек, Баласағұн, Қашғари, Яссауи, Әл-Фараби идеялары мен эстетикалық құнарының түп тамырлары ежелгі ойшылдар Сократ, Платон, Аристотель сияқты әлемдік алып тұлғалардың жүрегімен қанаттасып қатар соғатындай. Түркі тілдес ойшылдардың шығармалары мен еңбектеріндегі тәлім – тәрбиелік пікірлер, ұсыныстар мен нақыл сөздер, озықтығы мен жаңашылдығына байланысты оқу-тәрбие саласында нағыз табан тірейтін негіздердің бірі бола алады. Оны ақынның ғақлия сөздерін оқығанда көзіміз жете түседі. Орта ғасыр ойшылы Жүсіп Баласағұн идеяларының сипатын төмендегідей етіп даралап көрсетуге болар еді:

1) дүниетаным, эстетикалық көзқарас, адамгершілік мұрат бірлігі; 
2) қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді, заман тынысын нақты сезіну, көркемдік танымда реалистік – рационалдық қасиеттерге жүгіну; 
3) тақырып тамырластығы, ой толғап отырған жайлардың ортақтығы; 
4) поэтикалық табиғаттың үндестігі (ойшылдық, табиғатындағы жақындық). 
Бұрынғы өткен түрік қағанатынан бастау алып, күні бүгінге дейін кәдеге жарап келе жатқан рухани мұра – халықтық педагогика. Қазіргі таңда өскелең ұрпаққа білім беру үрдісі заманымыздың талабы мен мүддесіне орай этнопедагогика ғылымының кең қанат жайып келе жатқанына сай тәрбие. Осыған байланысты біз жастарға этнопедагогикалық пікірлерді оқытып, данышпан тұлғалардың бір – бірімен жалғасып жатқан білім, ғылымдарын ұштастырып көрсеткеніміз абзал. 
Сонымен қатар, «Құтты білік», ғалым Х.Сүйінішалиев айтқандай: «Орта ғасыр ескерткіштерінің ең көлемдісі және көркемдігі жағынан зерттеушілерді таңқалдырған әдеби көркем туынды. Орта Азия мен Қазақстан жерін мекендеген түркілердің және олардың мәдениетінің жарық жұлдызы деп атарлық әдеби мұра». 
Дастанда білім, ақылдың қасиеттері жақсылық және жамандық, адамгершілік қасиеттер, адам бойындағы ізгі асыл құндылықтар туралы мәселелер қарастырылады, мәселен, «Ақылды – ұлы, білімді – білікті, қонса екеуі, ұлы етер жігітті», «Ақыл пайда бола, ұлылық толады, білім кімде сол білікті болады», «Білімсіздер бар кеселді көреді, емдемесе тектен – текке өледі», «Ақыл – шырақ, қара түнді ашатын, Білім – жарық, нұрын саған шашатын», «Ақылдыға қадір – құрмет лайықта, Ақымақ жан керең, сезбес айыпты!»… «Ақылды кісіден кісілік келер, Білікті – кісілер кісісі болар.» (2873) 
Жүсіп Баласағұн өз дастанында өнер – білімге қажырлы еңбек пен зор табандылық, талаптылық қана жеткізетінін ескерткен.Ол өзінің ақыл – кеңестерінде Абай Құнанбаевқа ұқсас түйіндер жасап былай деген: 
Талапты ер жалықпас, 
Талапсыз өмір жарытпас. 
…………………………………… 
Ақылымен ғана адам хайуаннан ажырар, 
Ақылымен ғана ер – әділет үшін құрбандыққа шалынар…Осылайша ақынның әлем мәдениетінің алтын қорына қосқан еңбегін оқыған сайын, әрбір сөзі бұрынғыдан да баурай береді. 
Бұл аталған тұлғалардың өнегелі туындылары халқымыздың сонау Түрік қағанаттарынан бастау алатын мәдениетімен сусындатып, халық бұқарасына адамдық парасатты таратады. Надандық, зұлымдық, парықсыздыққа жаны күйзелген ойшыл ақын тұйықталған тығырықтан жол іздеп, құтты қоғам, білімді, саналы қауым жолын аңсайды. Қайткенде әділдік, шындық, адалдық жеңбек? Гуманистік адамшылық келбетті қайтіп сақтап қалмақ? Осы жайында ақын былайша үн қатады: 
Мен айтайын,жаманатты білгейсің, 
Жақындамай,одан аулақ жүргейсің. 
Ақыл керек,білім таңдап аларға, 
Білім керек,іске жақсы қарарға, 
Сонда толық болар ісің,пішінің, 
Білімді асты жейді баппен пісіріп…т.б. 
«Білім – байлық, азаймас һәм жоғалмас, қарақшы, ұрыға да тоналмас!». 
Білік-білім туралы Жүсіп Баласағұни өзіне ақыл кеңес береді: «Білік біліп – төрден орын аларсың, Білік білсең, күшті, берік адамсың», «Білік-түпсіз, шетсіз-шексіз бір теңіз, қанша сімір, сарқылмайды білсеңіз!». Бұлардың барлығы қарапайым трактат. Әрбір сөзі кез – келген адамның көкейіне қона кететін оңтайлы орамдар. 
Жақсылардың көтер, жебеп, еңсесін, 
Жамандардан бүтін сақта ел шетін. 
………………………………………………… 
Заңды түзе, сұмдық сонда сасады, 
Құтың өсіп, абыройың асады. 
Осы жолдардың өзі – ақ ел тірлігін, елдің бір әлеуметтік кезеңдегі суреттерін көз алдымызға елестетеді. Осындай ойлар ежелгі кезеңдегі әдебиеттің азаматтық, саяси – әлеуметтік мұраттарын айқын танытады. 
Ұлық – заң берер, ғалым – білім берер, 
Кей ғалым сөзі патшадан да, оның заңынан да болар мықты. 
Ғалымды патша, ұлықтан жоғары қою – нағыз озық пікір. Ақылмен іс қылуды аңсаған ақын ұсынар пікірлердің түп төркіні әділетті білікті, бақытты өмірді аңсау: «Өз бақытыңа өзің қарсы шыққың келмесе, ешкімге жалған сөйлеме, жамандық қылма!». Осындай әрбір жолға үңілген сайын туған елдің рухани байлығының өшпес қайнар көздерін сезініп, халық атты ұлы атауға ұласқан ұлы қадір қасиеттің тәлім, мектебін ұғына түсесіз. 
Адамның мінез – құлық ниетінен бастап, қауымның әл – ауқатына, сұлулық танымы, сезімінен бастап, туған елге деген перзенттік махаббат, парызға дейін бәрі қасиетті.Мұның бәрі ізгілікке, жақсылыққа, елдікке ықпал жасайтын күштер. Күллі жаратылыстың жарасымыдылығы, қастерлі үйлесімі болады. Кісілік те, береке – бірлік те сонда. «Көрсоқырлық, ұятсыздық, ұлығым, Бәрі түгел – жамандардың қылығы! Ессіз бүгін қанша есірер, құлшынар, Ертең сонша өкінішке тұншығар!» – Дастанның өзекті ойы да осыған саяды. 
Түркі тілдес даналардың гуманистік ағартушылық идеяларының ой қозғап отырған объектілердің ортақтығы, көркемдік – поэтикалық шеберліктері. Осылардың барлығы көркемдік – эстетикалық ойдың даму табиғатының мәуесі деп білеміз. «Құтты білік», бір сөзбен айтқанда, адамшылық мектебі. Бұл мектепте адам баласының басындағы ақыл – сезімнен ажалға дейінгі жақсылы – жаманды жай – жағдаяттардың сан қатпар қалтарыстары өлең өрнегіне түскен. Адамды адамға надандық емес, адамдық қана ұқтыра алмақ. Дана халық қашанда надандыққа, тасырлыққа ежелден ақыл, білім, тілді, сезімді қарсы қойған. Ақылды арқа тұтқан. «Құтты біліктің» дәстүрі де осы дәстүр. Бұл өсиет кейін талай – талай ірілі – ұсақты шығармалар да жалғасын тапты. 
Дастан бәйіттерінде сараланған әлеуметтік топтардың портреттері, қоғамдық – әлеуметтік құбылыстардың өзекті өрнектері, сан қырлы түрлі психологиялық кескіндер уақыт өтсе де тозбайтын, бояуы солғындамайтын таланттылықпен бедерленген сипаттар екені күмәнсіз. 
Қорыта келгенде, түркі тілдес ойшылдар мен данышпандардың шығармалары идеялық жағынан, көркемдік, педагогикалық мазмұнының байлығымен ерекшеленеді. Ол XIX және XX ғасырдың басындағы педагогика тарихынан үлкен орын алады.