Ұлы Жібек Жолы

Кәрі құрлық халқына өркениеттің  келетіні де осы кез. Ұлы Жібек  Жолымен бірге Еуропаға тек сауда  тауарлары жеткен жоқ, сондай-ақ, Азия халықтарының мәдениеті де қоса келді.

Жібек Жолының жандануымен  қазақ даласындағы халықтың біразі отырықшылыққа өтіп, өңірде жаңа қалалар  пайда бола бастады. Ал, Отырар, Испиджап, Суяб, Сауран, Тараз сынды үлкен  шаһарлар гүлденіп, елдегі маңыздылығын арттыра түскен. Сауда жолының  бойында орналасқандықтан аталмыш  қалалар тез өркендеді, ондағы халықтың саны да күрт артқан болатын. Демек, осынау шаһарлар тарихына бір көз жүгіртсек...

Отырар Қазақстанның ортағасырлық ірі қалаларының бірі. Сырдарияның  Арыс өзеніне құяр сағасына таяу орналасқан. Отырар қаласының аты VIII ғасырдан бастап аталғанмен, оның бастапқы тарихы б.з.б. II ғасырда Сырдарияның орта ағысында пайда болған Қаңлы мемлекетінің тарихымен тығыз байланысты. IX ғасырдың ортасынан бастап Отырар Самани әулеті мемлекетінің ықпалында болды. Осы  кезеңнен бастап бұл өлкеде сауда-саттық жасау, ғалымдардың «білім қууды  көздеген» саяхаттары адамдардың ой-өрісін кеңейтті. Өнердің, ғылым мен колөнер  кәсіпшілігінің таралуына ықпалын  тигізді. Энциклопедист-ғалым әл-Фарабидің  осы қаладан шығуы кездейсоқ  емес. Отырардың алып жатқан ауданы 200 гектарға жетіп, нағыз Шығыс қаласына айналған болатын. 1219 жылы Шыңғысхан  шапқыншылығынан кейін қала жермен-жексен болды. Қазіргі таңда тек орны ғана қалған.

Көне Тараз қаласы қазіргі  Тараздың орнында болған. Бұл жайындағы  алғашқы дерек грек елшісі Земархтың  хабарламасында айтылады. Ал, 630 жылы Сюань  Цзанның жазбасында ірі сауда  қаласы ретінде сипатталған. Тараз VII- VIII ғасырда Ұлы Жібек жолында  орналасқан сауда және қолөнер орталығына айналған керемет шаһар. Мұнда оңтүстіктің  күміс кендері мен терістіктегі қимақтарға баратын керуен жолдары  тоғысатын. X ғасырдағы араб географы әл-Макдиси қала жайында былай  деп жазды: «Тараз – бақтары көп, халқы тығыз қоныстанған, қамал  сыртынан терең орлар қазылған, төрт қақпасы және төңірегінде елді мекені бар ірі бекіністі қала». Көне Тараздың қазіргі Тараз қаласының  орнында орналасқанын алғаш В.В.Бартольд дәлелдеген. Кейін археологтар М. Е. Массон, A. Н. Бернштам, Е. И. Агеева, Г. И. Пацевич, Т. Н. Сениговалар қаланың  көлемін, құрылысын, мәдени қабаттарының калыңдығын анықтады. Соның нәтижесінде  Тараздағы өмір б.з. I ғасырда пайда  болып, XVI ғасырға дейін жалғасқан  деген қорытынды жасалды.

Құлан орта ғасырдағы (VII-XIIғ.) шағын қаланың орны. Жамбыл облысындағы  Тұрар Рысқұлов ауданының орталығы Құлан ауылы. Қала туралы алғашқы  тарихи деректер VII ғасырдан бастап белгілі. Саяхатшылар Ибн Хордадбек, Құдам  қолжазбаларында Құлан Тараз  қаласының шығысына таман, Ұлы Жібек  жолындағы қала деп көрсетіледі. Әл-Макдиси Құланды 10 ғасырда былай  сипаттады: «Күмбезді мешіті бар, мықты  қоршалған қамал. Бұл үлкен Тараз  жолының бойында орналасқан бекіністі  қала». 1963—65 ж. Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының археологиялық  экспедициясы зерттеп, қазіргі Тұрар  Рысқұлов ауданындағы Құлан ауылы  маңындағы төбе-төбе үйінділерді  ежелгі Құлан қаласының орны деген  қорытындыға келді.

Саудакент Қаратаудың солтүстік  беткейінде қазіргі Байқадам кентінің маңында орналасқан. Ежелгі деректерде ол Сугулхан (X ғ.), кейінірек Сулхан (XIII ғ.) деген атпен белгілі. Саудакент VII-XII ғасырларда Қаратаудың солтүстік бөктері арқылы өтетін керуен жолы бойындағы ірі сауда мен қолөнердің орталығына айналған. ҚазКСР ҒА-ның Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы қазба жұмыстары кезінде 11 мұнаралы дуалмен қоршалған ескі қаланың орнын аршып алған. Қала орнынан табылған құмыралар, қыштан жасалған түрлі ыдыс-аяқтар оның VI-XV ғасырларда өмір сүргенін дәлелдейді.

Сайрам (Испиджап) туралы алғашқы  деректер біздің жыл санауымызға  дейінгі ІV ғасырда парсылардың  шежіре кітабы "Авестада" кездеседі. Аталмыш бастау хатта қаланың  орналасу ендігі Сайрам елі деп көрсетілген  екен. Соған қарағанда бұл атау қаланың ықпал ету аймағын  білдірсе керек. Көне түрік тілінде "Сайрам" тастақ сай деген ұғымды білдіреді. Ал Испиджаб "екі дария  аралығы" деген сөздің баламасы екен. Қаланың одан басқа да Орынкент, Аққала деген атта-ры болған. Бірақ, тарихи жазбаларда да, кейінгі замандары  да бұл атаулар сирек қолданылады.

Жібек жолының үстінде  тұрған қаланың дамуына сауда  мен кәсіпкерліктің ықпалы зор болды. Онда ірі бай, іскер адамдар тұрды. Қалада әкімшілік басқару жүйесінің  құрылуы қаржыларды қорландыруға, қазынаны мақсатты бағыттарға жұмсауға, экономиканы  жүйелі дамытуға, оған бай адамдарды  тартуға мүмкіндік берді. Кейінгі  кездері табылған деректерді негізге  ала отырып, қазіргі тарихшылар Сайрам жерін осы ұланғайыр кеңістікті мекендеген тайпалардың еркін араласу  аймағы, яғни экономикалық орталығы болды  деген болжамдар айтуда.

Сол заманда орын алған  шапқыншылықтар Испиджаб әркениетіне  ауыр соққы болып тиді. Шыңғыстың  жер қайыстырған әскері Сайрам өңірін дауыл соққандай жапырып өтті. Сол трагедияның куәсі болған "Муджам-ал-булдан" атты географиялық сөздіктің авторы Яқұт Ханауи әр-Руми былай деп жазды: "Испиджаб, Тараз, Сауран, Усбаникент және Фараб жазмыштың  тәлкегіне тап болды... сонан соң 616 жылы аспан мен жер жаралғаннан  ешбір болмаған апатқа ұшырады. Олар осы қалада қалғандарды қырып-жойды. Тамаша баулар мен әсем қалаларда  қираған қабырғалардан басқа  және құрып кеткен халықтың сүрлеу-сорабынан  басқа ештеңе қалған жоқ".

Атырау қаласынан 55 шақырым  жерде, Жайықтың оң жақ жағасында  бір кездегі атақты Сарайджук (Сарайшық) қаласының қираған орны жатыр. Қаланың  іргесі XI ғасырда қаланған, гүлденген  дәуірі XIII-XIV ғасырлар аралығы. Қала Еуропа мен Азияны жалғастыратын керуен жолы бойында орналаскан. Мұнда салтанатты сарайлар, керуен-сарайлар, моншалар, мешіт-медреселер салынды. Қала кейінірек Алтын Орда хандары жерленген қасиетті орынға айналған.

Жібек Жолының бойында  сонымен қатар, Суяб, Баласағұн, Сауран, Түркістан сынды ірі қалалар  да бар болатын. Шапқыншылық, соғыстар кезінде аталған шаһарлардың  барлығы дерлік жер бетінен жоғалды. Ғалымдар осынау қалалар бүгінгі  күнге дейін жеткенде Қазақстанның бүгінгі жай-күйі мүлдем басқа болар  еді дегенді айтып жүр. Қазіргі  таңда бұл тарихи орындардан тек  қана кішкентай төбелер қалған.