ТАС ДӘУІРІНДЕГІ
ҚАЗАҚСТАН
- Ежелгі адамдардың еңбек құралы – үшкір тас.
- Африкадағы адам – Епті адам
(1 млн.
700 мың).
- Алғашқы адам – питекантроп
(епті адам).
- Бұдан 500-200 мың жыл бұрын питекантроптан кейінгі адам – синантроп.
- Питекантроп пен синантроп – «тік жүруші адам».
- Бұдан 100-40 мың жыл бұрын өмір сүрген адам – неандертальдық.
- Неандертальдық Германиядан, Ташкенттегі Тесіктастан табылды.
- Бұдан 40-35 мың жыл бұрын өмір сүрген адам – саналы адам.
- Палеолит кезеңі: 2 млн.
500 мың-12 мың.
- Мезолит кезеңі: 12-5 мың.
- Неолит кезеңі: 5-3 мың.
- Ежелгі адам ұйымы – тобыр.
- Сүйектен ине мен біз жасаған.
- Палеолит дәуіріне жататын Жамбыл облысында табылған 5000 мың палеолит құралдары – қашау мен үшкір заттар.
- Ерте тас ғасырының ең көне тұрақтары: Шақпақ ата, Арыстанды.
- Өңделген тас құралдың жүзін ойықтар жасау арқылы өткірлеу – ретушь әдісі.
- Жамбыл облысында 5000 мыңға жуық құралдар табылған тұрақтар: Бөріқазған, Шабақты.
- Краманьондық адам – саналы адам.
- Орталық Қазақстандағы палеолит тұрағы – Семізбұғы.
- Орталық Қазақстанда палеолитке жататын көне тұрақ – Батпақ
(300 тас құрал табылған).
ҚОЛА ДӘУІРІНДЕГІ
ҚАЗАҚСТАН
- Тұрмыста тұңғыш пайдаланылған металл – мыс.
- Қола мыс пен қолайының қосындысынан алынады.
- Сәтбаев Жезқазғаннан
1 млн тонна кен өндірілді деп есептеді.
- Шығыс Қазақстанда Нарын мен Қалба кен орнында 110 тонна қалайы шығарылған.
- Кенді қорыту үшін құрылысы өте күрделі қазандықтар салынды.
- Қола дәуірі б.з.б 2800-900 жж аралығын қамтиды.
- Тастан және металдан жасалған еңбек құралдарын қоладан жасаған бұйымдар біртіндеп ығыстырды.
- Еуразия даласындағы қола дәуірінің ескерткіштері Андрон мәдениеті деп аталады.
- Андронов селосы Ачинск қаласының маңында орналасқан.
- Ғалымдар солт. және бат. Қазақстаннан Андрон мәдениетінің
80 қонысын зерттеді.
- Қола дәуіріндегі ежелгі қалалардың бірі-Қостанай мен Чемябі облысының шекарасында орналасқан – Арқйым.
- Ғалымдар Орталық Қазақстан аумағынан қола дәуірінің 30 қоныс пен 150 оба зерттеген.
- Андрондықтар еуропойдтық нәсілге жатады.
- Андрондықтардың сыртқы бет-бейнесін зерттеген-Алексеев.
- Андрондықтардың егіншілігі-теселі егіншілік.
- Қола дәуірінде ыдыс жасаудың ең дамыған түрі-көзе құмыралар.
- Андрондықтар жерлеу дәстүрінде мәйіттің басын батысқа н/е оңт батысқа қаратқан.
- Андрондықтардың тасқа салынған жабайы бұқаның, түйенің суреттері Таңбалы, Жасыбай, Хантау жерінен табылды.
- Андрондықтар сүт, ет өнімдерін шұңқыр қазып сақтаған.
- Орт. Қазақстандағы соңғы кезеңді Беғазы-Дәндібай мәдениеті деп аталады.
- Беғазы-Дәндібай мәдениетінің кезеңі: б.з.б 12-8.
- Қола дәуірінде тебінді жайылымға байланысты қой мен жылқының саны артты.
- Бғазы-Дәндібай мәдениетіне жататын жерлеу орындарының басым көпшілігі – обалар.
- Қола дәуірін 1946 жылдан бастап зерттеген - Ә.Марғұлан.
- Қола дәуірінің қоныстары өзендердің жағалауында орналасты.
- Көкшетаудағы Шағалалы қонысынан шалғы табылды.
- Қола дәуірінде жеке меншік юолды.
- Мал-мүлік теңсіздігінің шығуы әлеуметтік теңсіздікті тудырды.
- Қола дәуірінде діни наным-сенімдердің қалыптасуына байланысты дінбасылар – абыздар пайда болды.
- Қола дәуірінде салт-дәстүрдің, ғұрыптардың орындалуын қадағалаған – абыздар.
- Андрондықтар жыртқыш аңдардың тісін тізіп, мойындарына тұмарша таққан.
ТЕМІР ДӘУІРІНДЕГІ
ҚАЗАҚСТАН
- Темір дәуірі б.з.б VIIIғ –б.зVIғ қамтиды.
- Ерте темір дәуірі б.з.б VIII –IIIғ.
- Кейінгі темір дәуірі б.з.б III-б.зVIғ.
- Көшпелі мал шаруашылығының дамуына байланысты металл ауыздық пен үзеңгі пайда болды.
- Көшпелілер өздері өнім өндірді.
- Жылқы тебіндеп жайылды.
- Көшпелілердің ежелгі мерекесі –Наурыз мейрамы.
- Наурыз мейрамы бұдан 300 мың жыл бұрын пайда болды.
- Таза көшпелі мал шаруашылығы Батыс ж/е Орталық Қазақстанда қалыптасты.
- Жартылай көшпелі мал шаруашылығы Алтай мен Жетісуды таулы аймақтарында дамыды.
- Отырықшы шаруашылық Шу, Келес, Сырдария өзендерінің бойында орналасты.
- Киіз үйдің қабырғасы қаңқадан құралды.
- Киіз үйдің ағаш қаңқасы
3 бөліктен тұрады.
- Кез келген баспананың ортасында пеш орнатылған.
- Көшпелілер ошақты киелі санаған.
САҚТАР
- Сақтар туралы мәліметтерді парсы ж/е грек авторларының шығармаларында береді.
- Гректер сақтарды “дұшпанға қатал, досқа адал” деп санаған.
- Сақ сөзінің мағынасы парсы жазбаларында құдіретті еркектер, иран жазбаларында жүйрік атты турлар, гректерде азия скифтері деп түсіндіріледі.
- Грек тарихшысы Геродот сақтарды массагет деп атайды.
- Грек деректерінде көшпелілердің тағы бір атауы- дайлар.
- Грек авторы Ктесий “Сақ әйелдері ержүрек келеді.Соғыс қаупі төнгенде ұрысқа,шайқасқа араласады
- Сақ тиграухадалар (шошақ бөріктілер) Жетісу, Сырдария өзенінің бойын мекендеген. Оңтүстік Қазақстан.
- Сақ парадарайалар (теңіздің арғы жағындағылар) Арал теңізінің солтүстік-шығысын мекендеген.
- Сақ хаомаваргалар Мургап аңғарын мекендеген.
- Сақтардың қоғамдық құрылысы - әскери демократия.
- Тайпалар мен рулар арасындағы дауларды шешкен бас қолбасшы болған – тайпа көсемі.
- Сақ қоғамы жауынгерлер, абыздар, малшылар мен егіншілер (қауым мүшелері) деп 3-ке бөлінді.
- Жауынгерлерді «арбада тұрғандар» деп атаған.
- Абыздардың белгісі – тостаған мен бас киім.
- Малшылар мен егіншілерді «сегізаяқты» деп атаған.
- Сақ жауынгерлерінің киімі – қызыл, сары қызыл.
- Абыздардың киімі –Ақ.
- Малшылар мен егіншілердің – Сары,Көк.
- Сақтардың патшасы – Томирис.
- Сақтарды аса құрметтеп, әлемдегі ең әділ, ең шыншыл деп есептегн –Гректер.
- Грек геграфы Страбонның айтуынша Сақтар садақ пен қылышпен, қола балталармен қаруланған.
- Геродот сақтар туралы /Киімі мен өмір сүру дағдысы скифтерге ұқсас/деп жазды.
- Гердоттың айтуынша /Сақтар қыс кезінде ағаштан жасаған үйлерде тұрды/.
- Шірік –Рабат-б.з.б IV-б.з XIIғ жататын ежелгі қалашық.
- Ертеде темір қарапайым тәсілмен пеш- көрікпен өндірілген.
- Страбон сақтар туралы /Олар құдай деп күнді есептейді ж/е жылқыны құрбандыққа шалады./
- Б.з.б
530 жыл сақ жерінде Кир бастған парсы әскері басып кірді.
- Томирис туралы /Әйел де болса, жаудың шапқыншылығынан қорыққан жоқ/.-деп жазды рим тарихшысы Помпей Торг.
- Геродот: /Шайқаста парсы жауынгерлері қырылып, Кир өлтірілді/-деп жазды.
- Б.з.б
519 жылы сақтарға парсылардың шабулын Дарии басқарды.
- Грек тарихшысы Полиэн Шырақтың ерлігі туралы жазды.
- Б.з.б
490 жылы Марафон шайқасында сақтар парсылармен одақтасып, гректерге қарсы соғысты.
- Томирис патша Б.з.б 570-520 ж.
- Грек тарихшысы Арииан А. Македонскийдің сақтарға шабуылы туралы жазды.
- Македонскийге қарсы шайқаста сақтарды Спитамен басқарды .
- Б.з.б VII ғасырдан бастап далалы аймақтарда аңдық сала пайда болды
- Аң стилі дәстүрімен сақтар алдыңғы Азия мен Иран жағасынан жорықтарында танысты.
- Бұл жерден сақтарға /Өмір ағашы / дейтін арыстан бейнесі тарады.
- Бесшатыр қорымы Іле өзенінің бойындағы Желшалғыр тауының етегінде орналасқан.
- Бесшатыр қорымы Б.з.б V-IV ғ жатады.
- Есік обасынан табылған бұйымдардың саны – 4000-нан астам.
- 26 таңбадан тұратын күміс табанының жазуын Ақышев /Сақтардың өзінің жазуы болған/ дейді.
- Сақтар бөренелерді бір-біріне тығыз орналастырып, саркофаг табын жасаған.
- Оба іргесінен сағанаға дейін жер астымен келетін арба жол дромос жасалды.
- Сол Қаз/дағы сақ заманының ескерткіштері Бірлік, Алыпқаш
- Сол Қаз/ғы сақ дәуірің ерте кезеңге жататын қоныстар Бөркі, Кеңөткей
ҮЙСІНДЕР
- Б.з.б III – Б.з IV аралығында өмір сүрген.
- Мекендеген жері – Жетісу.
- Үйсін атауы Қытай жазбаларында Б.з.б
II ғ бастап кездеседі.
- Қытай жазбаларында /үйсіндер ат жақты, ақ құбаша, сары шашты /деп бейнелейді.
- Үйсіндердің ордасы – Қызылаңғар қаласы.
- Қытай тарихшысы Сыма –Иянь үйсіндердің шығу тарихы туралы мәлімет қалдырған.
- Үйсіндер Қытаймен саяси –сауда қатынасын жасаған.
- Үйсіндер солтүстік батысында қаңлымен көрші тұрған.
- Үйсін халқы 630мың адамнан тұрады.
- Үйсін басшысы Гуньмо деп аталады.
- Гуньмоға бек деп аталатын тайпа көсемдері мен ру басшылары бағынған.
- Қарапайым адамдар балшық және тас мөрлерді қолданған.
- Дәулетті адамдардың киімдері жібектен тігілді.
- Үйсіндерде жеке меншік, мүлік теңсіздігі болғандығын жерлеген зираттары дәлелдейді.
- Үйсін гуньмосының Қытай патшайымына үйлену оқиғасы б.з.б.
107 жылы болған.
- Үйсіндерде егіншілік болғанына Ақтас қонысы дәлел.
- Үйсін қолөнершілері сұйық тағамға арналған ыдыстарды былғарыдан
(теріден) жасаған.
- Жетісу үйсіндері мәйітті басын батысқа қаратып, шалқасынан жатқызған.
- Ертедегі үйсіндер жаратушы күшке сенген.
- Үйсіндерді қыш заттары мен ыдыстарына күннің суреті салынған.
ҚАҢЛЫЛАР
- Б.з.б ІІІ-ІІ ғ – б.з. V ғ. аралығында өмір сүрген.
- Иранның Авеста кітабында «Весаканың ержүрек ұлдары» деп қаңлылар туралы жазады.
- Қытайдың «Цянь-Ханьшу» дерегінде қаңлылардың қайда болу тарихы туралы жазады.
- Б.з.б
46-36ж қаңлылар қытайлықтарға қарсы күресіп, ғұндарға көмектеседі.
- Қаңлылар 600 мың адамнан тұрады.
- Астанасы – Битьян. Билеушісі – хан.
- Ханның үш орынбасары – уәзірі болған.
- Қаңлы елі 5 иелікке бөлінеді.
- Әр иелікті кіші хандар басқарған.
- Қаңлылардың Қауыншы мәдениеті Ташкент аймағында.
- Отырар-Қаратау мәдениеті Сырдарияның Қаратау беткейінде Талас өзеніне дейін созылып жатыр.
- Жетіасар мәдениеті Қуаңдария мен Жаңадария аумағында орналасқан.
- Қаңлылардың Арыс өзенінің жағасында Көк-Мардан қала орталығы болған.
- Пұшық – Мардан қаласының маңында қаңлылардың Қостөбе қонысы зерттелді.
- Металл өндірісінің орталығы – Шаш-Илақ аймағы.
- Шыршық өзенінің оң жағалауында ұзындығы 20 шақырым Зах каналы қазылды.
- Дәнді және бау-бақша дақылдары Сырдария аңғарында өсірілді.
- Қаңлылар жерінен б.з ІІІ-ІV ғ. соғылған 1300-дей теңге табылды.
- Отырар алқабындағы Мардан қорымынан Қытай те<span
clas