Грамадзянская
вайна 1918-1920 гг. на тэрыторыі былой
Расійскай імперыі засталася
адной з найбольш трагічных
старонак гісторыі чалавецтва. Дваранска-буржуазны
блок пацярпеў паражэнне, расійскае грамадства
пазбавілася былой палітычнай, эканамічнай
і інтэлектуальнай эліты. Прайграў вайну
і нацыянальна-дэмакратычны рух. Чырвоная
Армія знішчыла Украінскую Народную Рэспубліку,
нацыянальна-дзяржаўныя ўтварэнні ў Грузіі,
Арменіі, Азербайджане. У гэтых краінах,
як і на Беларусі, была абвешчана савецкая
ўлада, што на практыцы азначыла ўсталяванне
дыктатуры бальшавіцкай партыі, яе рэгіянальных
камітэтаў.
Але далейшае развіццё міжнацыянальных
адносін, аднаўленне народнай
гаспадаркі, ліквідацыя эканамічнай
і культурнай адсталасці народаў,
якія раней уваходзілі ў склад
Расійскай імперыі, не магло
быць вырашана ў рамках так
званага ваенна-палітычнага саюза
савецкіх рэспублік. Фармальна
рэспублікі былі незалежныя, як
роўныя заключалі дагаворы з
РСФСР, на самой жа справе
паўнамоцтвы РСФСР перавышалі
паўнамоцтвы іншых савецкіх рэспублік.
І гэта пры тым, што фактычная
ўлада канцэнтравалася ў руках
кіраўніцтва бальшавіцкай партыі.
У ходзе спрэчак у 1922 г. пра
тое, якім быць новаму Саюзу,
выявіліся два пункты погляду.
Першы: прапанова І. Сталіна
ажыццявіць "аўтанамізацыю" савецкіх
рэспублік, г.зн. уключыць іх у
склад РСФСР. Другі: ідэя У.
Леніна ўтварыць новае дзяржаўнае
аб'яднанне - Саюз Савецкіх Сацыялістычных
Рэспублік, у які ўваходзілі
б на роўных правах усе савецкія
рэспублікі. Адны партыйныя дзеячы
бачылі ў ленінскім плане ідэі
канфедэрацыі, іншыя ж прапаноўвалі
наогул скасаваць самастойнасць
рэспублік. Але ў любым варыянце
дзяржаўная ўлада павінна была
належаць камуністычнай партыі,
якая будавалася паводле прынцыпу
дэмакратычнага цэнтралізму і
забеспечвала ўсебаковы кантроль
за ўсімі сферамі грамадскага
жыцця. Паколькі аўтарытэт Леніна
быў бясспрэчным, пераважная большасць
партыйных і савецкіх дзеячаў
выказалася за ленінскі план.
16
верасня 1922 г. Цэнтральнае Бюро
КП(б)Б пастанавіла "лічыць
мэтазгодным устанаўленне адносін
паміж камісарыятамі Беларусі
і камісарыятамі РСФСР аналагічныя
з адносінамі, устаноўленамі паміж
РСФСР і Украінай". Улічваючы,
што адносіны РСФСР з УССР
будаваліся як адносіны дзвюх
роўных і незалежных рэспублік,
гэта фактычна азначала, што ЦБ
КП(б)Б было супраць сталінскага
плана "аўтанамізацыі".
На Беларусі ідэя стварэння
СССР была падтрымана на павятовых
партыйных канферэнцыях, 6 павятовых
і 116 валасных з'ездах Саветаў,
шматлікіх сходах працоўных. З'езды
Саветаў УССР, БССР, ЗСФСР і Х
Усерасійскі з'езд Саветаў (снежань
1922 г.) прызналі аб'яднанне савецкіх
рэспублік у адзінай дзяржаве
своечасовым. 30 снежня 1922 г. І з'езд
Саветаў СССР зацвердзіў Дэкларацыю
аб утварэнні СССР, у якой былі
сфармуляваны асноўныя прынцыпы
аб'яднання рэспублік: раўнапраўе
і добраахвотнасць уваходжання
іх у Саюз ССР, права свабоднага
выхаду з Саюза і доступ
у яго новым савецкім сацыялістычным
рэспублікам. З'езд зацвердзіў
Дагавор аб утварэнні СССР, які
прадугледжваў арганізацыю 10 саюзных
наркаматаў, Вярхоўнага суда і
Аб'яднанага дзяржаўнага палітычнага
ўпраўлення, вызначаў асновы ўзаемаадносін
паміж вышэйшымі органамі ўлады
СССР і саюзных рэспублік.
Быў абраны вярхоўны орган
улады Саюза ССР - Цэнтральны
Выканаўчы Камітэт (ЦВК). Старшынямі
ЦВК былі выбраны старшыні
ЦВК рэспублік, а кіраўніком
урада (СНК) - У. Ленін, які ўжо
быў цяжка хворы і практычнай
дзейнасцю не займаўся. У снежні
1922 г. у СССР увайшлі РСФСР,
УССР, БССР, Закаўказская СФСР (у
складзе Азербайджанскай ССР,
Армянскай ССР, Грузінскай ССР).
Першая Канстытуцыя СССР (студзень
1924 г.) дэкларавала працоўным краіны
шырокія дэмакратычныя правы
і свабоды, актыўны ўдзел у
кіраванні дзяржавай.
У сакавіку 1924 г. па прапановах
і хадайніцтвах беларускага кіраўніцтва
Прэзідыум ЦВК СССР прыняў
рашэнне аб вяртанні Беларускай
ССР 16 паветаў Віцебскай, Смаленскай
і Гомельскай губерняў. У снежні
1926 г. вернуты яшчэ два паветы:
Гомельскі і Рэчыцкі. Вяртанне
Савецкай Беларусі тэрыторый
на ўсходзе значна ўзмацніла
яе эканамічны і культурны
патэнцыял, было актам гістарычнай
справядлівасці.
Стварэнне СССР адкрывала магчымасць
аб'яднаць намаганні гістарычна
звязаных паміж сабой народаў,
спрыяць іх хуткаму эканамічнаму,
сацыяльнаму і культурнаму развіццю.
Аднак з канца 20-х гг. у СССР
перавага ўсё больш стала надавацца
цэнтралізму, скараціліся правы
і магчымасці рэспублік. Фактычна
пачала здзяйсняцца сталінская
ідэя "аўтанамізацыі". БССР у
складзе СССР фактычна карысталася
толькі правамі нацыянальна-культурнай
аўтаноміі і тэрытарыяльным самакіраваннем.