Желтоқсан көтерілісі
Октябрь 22, 2011 · Қазақстан
тарихы
Желтоқсан көтерілісі — 1986
жылы 17 — 19 желтоқсан аралығында Алматыда
болған қазақ жастарының КСРО үкіметінің
отаршылдық, әміршіл-әкімшіл жүйесіне
қарсы наразылық қимылдары.
Мазмұны
1 Себептер
2 Көтеріліс хронологиясы
3 Куәгерлердің естеліктері
4 Тарихи маңызы
5 Желтоқсан көтерілісі
туралы
6 Дереккөздер
7 Сыртқы сілтемелер
8 Тағы қараңыз
Себептер
Желтоқсан оқиғаларына
арналған Қазақстан Республикасының
Тәуелсіздік монументы
Көтерілістің басталуына
Мәскеудегі орталықтың республика
халқының пікірімен санаспастан
Ресейдің Ульянов облысы партия
коммитетінің 1-хатшысы Г.В. Колбинді
ҚКОК-нің 1-хатшысы етіп тағайындауы
түрткі болды.
Қазақстан тәуелсіздігін
алған соң Желтоқсан көтерілісі
туралы шындық қалпына келтіріліп,
бұл жөнінде “Желтоқсан. 1986. Алматы.”
(құрастырылған Т.Өтегенов, Т.Зейнәбілов),
“Желтоқсан құрбандарын жоқтау”,
“Ер намысы — ел намысы”
жинақтары, К.Тәбейдің “Мұзда
жанған алау”, Т.Бейісқұловтың
“Желтоқсан ызғары” кітаптары
мен “Желтоқсан” (бас редакторы
Х.Қожа-Ахмет) газеті жарық көрді,
“Аллажар” (1991, реж. Т.Теменов), “Қызғыш
құс” кинофильмдері түсірілді.
Оқиғаға қатысқандарды
саяси тұрғыдан қуғындау басталды.
99 адам сотталды, 264 студент оқудан
шығарылды. 1987 ж. жазда КОКП Ок
қаулысы шығып, желтоқсан оқиғасы қазақ
ұлтшылдығының көрінісі ретінде бағаланды.
Желтоқсан оқиғасы қоғамның саяси өмірін
демократияландыруға серпін берді.
Осы күнге дейін
мемлекет желтоқсан көтерілісінің
тарихи маңызын түсіруге зор
үлес қосып келеді. Көтерілісінің
құпиялары толығымен ашылған
жоқ.
Көтеріліс хронологиясы
17 желтоқсан күні таңертеңгі
сағат 8-де қаладағы Л.И.Брежнев
атындағы алаңға (қазіргі Республика
алаңы) саяси тәуелсіздікті талап
еткен ұрандармен алғашында 300-дей
адам жиналып, кешкісін көтерілісшілер
саны 20 мыңға жетті. Бірақ көтерілісшілердің
қойған талап-тілектері аяқ асты
етіліп, “бұзақыларды” күшпен тарату
мақсатында алаңға құқық қорғау
органдарының қызметкерлері мен
арнайы әскери күштер тобы
жеткізілді. КСРО ІІМ-нің бұйрығы
негізінде дайындалған “Құйын
— 86” операциясы бойынша көтеріліс
қатыгездікпен басып жаншылды.
18 желтоқсан күні алаңға
қайта жиналмақ болған көтерілісшілерге
қарсы әскер күші қолданылды.
Көтерілісшілердің қалған топтарын
ығыстыру үшін жедел отряд,
милиция мен жасақшылардан арнайы
топтар құрылып, қала көшелеріне
аттандырылды.
Осы әскери күштер
19 желтоқсан күні қаланың әр
тұсында қайтадан шеруге шықпақ
болған 6 топты басып, таратты.
Алаңдағы көтерілісшілер таратылған
соң ішкі істер бөлімдеріне
2401 адам жеткізілген (Алматы түрмесіне
сыймағандықтан, қала сыртына апарып
тасталғандарды қосып есептегенде
барлығы 8,5 мың адам ұсталған).
Желтоқсан көтерілісі құрбандарының
қатарында Е.Сыпатаев, С.Мұхаметжанова,
К.Молданазарова, Қ.Рысқұлбеков,
М.Әбдіқұлов, Л.Асанова сынды ержүрек
қазақ жастары бар.
Желтоқсанның 19 — 23 аралығында
халықтың наразылық шерулері
мен митингілер Қазақстанның
Жезқазған, Талдықорған, Көкшетау,
Қарағанды, Арқалық, Павлодар, Жамбыл,
Талғар, Сарқан, т.б. қалалары мен
Сарыөзек, Шамалған, Шелек елді мекендерінде
жалғасты.
Куәгерлердің естеліктері
Тарихи маңызы
Желтоқсан көтерілісіне
КОКП ОК-нің қаулысымен “қазақ
ұлтшылдығының көрінісі” деген
баға беріліп, көтеріліске қатысқан
азаматтар қуғын-сүргінге ұшырады.
КСРО-ның тоталитарлық, отаршыл саясатына
қарсы қазақ жастарының азаттық күресі
тарихи маңызы бар үлкен оқиға болды.
Желтоқсан көтерілісі
туралы
Кино:
«Аллажар», Желтоқсан
көтерілісінің бар көрінісін
Қаллдыбай Әбеновтың осы фильмінде
керемет баяндалады.
Қаллдыбай Әбенов
1988-89 жылы фильмді бастағанда
«маған ешкім кедергі жасамағанда,
әлі де болса көптеген ақиқатты
жарыққа шығарар ма едім?» деп
ойлаймын кейде. Алаңда, алаңнан
тыс жерлерде 2000-нан астам шейіт
болған жастарымыздың денелерін
толық еркіндігіміз болғанда, бәлкім,
біз табар ма едік. Ақиқаттың
көбі оқиғадан кейін-ақ жойылды.
Мен фильмді Желтоқсан оқиғасына
қатысқан, түрменің азабын шегіп
келген уыздай жастарымыздың
айтқан әңгімелері, бойынша түсірдім.
Қазақтың ұл-қыздарын шырылдата
сабап жатқан жерлерін өздерінің
айтуларымен жасадым. Толқуды
да оқиғаның бел ортасында
болған балалардың әңгімесінен алдым.