Қазақстан жастары әлеуметтік өзгерістің субъектісі

ҚАЗАҚСТАН ЖАСТАРЫ ӘЛЕУМЕТТІК ӨЗГЕРІСТІҢ СУБЪЕКТІСІ

ҚР «Мемлекеттік жастар саясаты  туралы» Заңына сәйкес 14 жастан 29 жасқа  дейінгі адамдарды жастар деп  атау қабылданған. Бұл жастағы адамдар тобы еліміздегі тұрғындар санының 27,4% (4 510 435 адам) құрайды және өте маңызды болып табылады, тіпті оларды қоғамдағы ең шешуші звено деп айтуға болады  Жастар кез келген мемлекеттiң кешендi дамуы үшiн стратегиялық ресурс болып табылады. Жастар халықтың қоғамдық белсенді бөлігі және егемен еліміздің перспективалық дамуы үшін стратегиялық ресурсы болып табылады. Жастар саясаты мемлекет мүддесі мен мемлекеттің болашақта дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндіктері бар интеллектуалды және рухани-саналы тұлғаның қалыптасу қажеттілігі аясында айқындалады.

 Қазақстан Республикасындағы  мемлекеттiк жастар саясаты жеткiлiктi нормативтік–құқықтық базамен қамтамасыз  етілген. Қазақстан Республикасында  мемлекеттік жастар саясатының  тұжырымдамасы бекітіліп, 2004 жылы  «Мемлекеттiк жастар саясаты туралы»  Заң қабылданды. Білім беруді  дамытудың 2020 жылға дейінгі мемлекеттік  бағдарламасында, Қазақстан Республикасын  дамытудың 2020 жылға дейінгі даму  стратегиясында, басқа да маңызды  стратегиялық құжаттарда жастар  саясатына арнайы бөлім арналған. Бiлiм және ғылым министрлігінің  құрылымында, аталған саладағы  бейіндік мемлекеттік орган болып  табылатын Жастар саясаты департаменті  жұмыс iстеуде.

Жастардың әлеуметтiк-экономикалық жағдайы  статистикалық көрсеткiштер қатарынан  көрінеді және әрбір жас азаматтың  қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Жастық шақ кезеңіне адам өмірінің басты әлеуметтік және демографиялық  құбылыстары: жалпы орта білімді  аяқтау, мамандық таңдау және кәсіби білім  алу, еңбек жолының бастау алуы, отбасын  құруы, балалы болуы енеді.

Жастар мемлекеттің қоғамдық-саяси  өміріне белсенді қатысушылардың бірі және қоғамның маңызды құрамдас бөлігі болып табылады.

 ҚР-да 2009 жылғы халық санағының  қорытындысы бойынша 14-пен 29 жас  аралығындағы жастардың саны 4 510 435 адамды, яғни жалпы халық санынан  алғанда 27,4%-ды құрады. 1999 жылғы  санақ қорытындысы бойынша, жастардың  саны 3 872 566 адамды құрағандығын атап  өту керек, яғни 10 жыл ішінде, жастардың  абсолюттi санының өсуi 600 мың адамды  құрады. Еркектердiң саны (еркектер - 2 256 228, әйелдер - 2 254 207) әйелдердiң  санынан аздап қана асады. Тұрғылықты  мекен-жайы бойынша қалалық жастар - 55,1%, ауыл жастары - 44, 8% құрайды.  Қазіргі таңда 18 жасқа дейінгі  жастардың саны 4728543 (еліміздегі  халық санының 29,5% ), 18-19 жас аралығында  – 595906 (3,7%), 20-24 жаста - 1584654 (9,9%), 25-29 жаста – 1358846 (8,5%). Оңтүстік Қазақстан,  Алматы, Қарағанды облыстары мен  Алматы қаласы жастар санының  көп шоғырланған өңірлер болып  табылады.Республикалық және өңірлік  деңгейде жастар саясатын іске  асыруда соңғы үш жыл ішінде  республикалық және жергілікті  бюджет есебінен бұл мақсаттарға 4,5 млрд. теңгеден астам қаражат бөлінді. Әлеуметтік маңызы бар жобаларды іске асыратын жастар ұйымдарын қаржыландыру көлемі үйлесімді кезеңде 1,4 млрд. теңгеге жетті. Жастар саясатын іске асыруына республикалық бюджеттен 2009 жылы 698,5 млн.теңге, 2010 жылы 717,8 млн.теңге (немесе 2009 жылға қарағанда 2,8% артық) бөлінді. Сонымен қатар, “Жасыл ел” бағдарламасын қаржыландыру 2010 жылы 308 млн.теңгені құрады .

ҚР қазіргі таңда жастардың көп бөлігі ауылшаруашылық(16,7%), сауда (14,3%), білім беру және денсаулық сақтау салаларында (12,3%) жұмыспен қамтылған.

 Жастар арасындағы жұмысыздық - 5,2% деңгейінде .Дегенмен жастар арасында жұмыспен қамтуда өз-өздерін қамтамасыз ету мен арзан табыс көзі бар жұмыс көзіне тәуелділіктерін ескеруіміз қажет. Қазақстандық жастардың жеке кірісінің деңгейiне келер болсақ, мүлдем тұрақты кірісі жоқ жас азаматтардың үлесі-24,9%,  табысы 15 мың теңге -16,4%, табысы 15-30 мың теңге-16,2%, табысы 30-60 мың теңге -21,4%, табысы 60-100 мың теңге -6,2%, 100 мың теңгеден жоғары тұрақты кірісі бар азаматтар -2,5 %.Әлеуметтік зерттеулердің нәтижесі бойынша 50%-дан астам жастардың дербес  кірісі 30 000 теңгеден төмен. Ауылдық жерлерде бұл көрсеткіш елеулі төмен. Бұл жастардың қажетті тәжірибесінің болмауы салдарынан тұрақты жұмыс пен жалақысы жоғары жұмыс табуының қиындығымен байланысты. Бұған қоса, жастардың бір бөлігі орта және жоғары оқу орындарында оқып жүргендіктен, тұрақты кірістері жоқ. Жастар дамушы әлеуметтік-демографиялық топ ретінде репродуктивті жаста бола отырып, сонымен бірге тұрғын үймен аз қамтылғандар қатарында.  Әлеуметтік зерттеулердің нәтижесіне сүйенер болсақ, респонденттердің 21,7%-жекеменшік үйім бар, 18,3%-үйді жалға алудамын, 52,7%-ата-ана, туысқандарыммен тұрамын, 6,9%- жатақханада тұрамын, 0,3%-жауап беруге қиналамын деген жауаптарды көрсеткен .Проценттік көрсеткіштерден көретініміздей жастардың басым көпшілігі жеке баспанамен қамтамасыз етілмегендіктен ата-ана, туысқандарымен тұрады.

 ҚР жастары арасында некеге тұрудың орта  жасы ЕО мемлекетерімен (27,3 жас) шамалас, яғни 1999  жылы 25,9 жас болса, 2009 жылы 26,8 жасты құраған .

 Бұл мәселені біріншіден, жастар  арасындағы құндылықтардың батыстық  сипатта өзгеруімен, екіншіден әлеуметтік-экономикалық  себептермен түсіндіруге болады. Бүгінгі таңда жастардың еңбекпен  қамтамасыз етілуі 93% жуықтап (60% жуығы өзін-өзі жұмыспен қамтушылар), жұмыссыздық деңгейі 5,2% құрағанымен  кедей халықтың 26,9% 15-29 жас аралығындағы  жастар құрайды. Қылмыстық жауапкершілікке тартылғандардың (сотты болғандар) құрамы бойынша 14-29 жас аралығындағылардың үлес салмағы-45,4% құрайды

Әлеуметтік зерттеулердің нәтижесіне сүйенер болсақ, мемлекеттік органдарға жастардың өтініш жасауы жоғарғы деңгейде емес. Білім алуға мұқтаж және қайта даярлаудан өтуді қажетсінетін респонденттердің 70,6 % мемлекеттік органдарға өтініш жасамағандығын, тек 21,3% ғана өтініш білдіретіндігін, 8,2% жауап беруге қиналатындығын көрсеткен .Осы орайда жастардың құқықтық сауаттылық деңгейін арттыру жұмыстары қажеттілігі көрінеді.

Сауалнаманы талдау бойынша жастардың қоғамдық-саяси өмірге, жастар ұйымдарының қызметіне 51,5% қатыспайтындықтары, 40% жуығы қатысатындықтары (16,2% ғана белсенді), 7,4% –жауап беруге қиналғандығы анықталған. Жастар ЖІК, студенттік өзін-өзі басқару ұйымдары, дебат клубтары, «Жас Отан» сияқты саяси ұйымдар және т. б. оқу орындарының жанындағы жастардың көптеген бірлестіктері арқылы қоғамдық-саяси өмірге қатысады. Табысты жастар ұйымдарының қатарына «Жас Отан» ЖҚ (40,6%) және «Жасыл ел» (27,8%) енген. Бұл бірінші кезекте аталған ұйымдардың қаржылану көлемімен, олардың жұмысының форматымен және қызметтерінің БАҚ-та кеңінен насихатталуымен байланысты. Сауалнама парағында оппозициялық саяси жастар ұйымдары: «Рух пен тіл», Қазақстанның жас профессионалдарының қоғамы, «За свободный интернет» қозғалысы болғанымен, олардың ешбіреуі ең төменгі көрсеткіш 1% жинай алмаған

 Жастар ортасында жүргізіліп отырған іс-шаралар Қазақстан жастарының қажетті қоғамдық-саяси ұстанымын қалыптастыруға бағытталған.«Мемлекеттік жастар саясаты туралы» Заңның барлық нормалары толығымен іске аспай, жастарды кешенді қолдау жөніндегі жұмыстар жеткілікті түрде тиімді орындалмауда. Қылмыстың, нашақорлықтың өсуі тіркеліп өзекті проблемалардың бірі жастар ортасында суицидтердің өсуі тіркелуде. Жастар өмірінде интернет қызметтері: блогтар, форумдар, мессенджерлер, әлеуметтік желілер әлі де үлкен рөл атқарады. Интернет жастар санасына әсер етудің анағұрлым тиімді құралдарының бірі ретінде маңызы артуда. Мемлекет жастарға әр түрлі сипаттағы құрылымдық ұйымдардың әсер етуіне жол бермеу мақсатында инновациялық it-технологиялары арқылы жастармен жұмыс істеуге белсенді кірісуі қажет. Осыған байланысты жастарды дамытудың қазіргі заманғы үрдістерін қанағаттандыратын жаңа нормативтік құқықтық құжатты әзірлеу арқылы мемлекеттік жастар саясатын іске асырудың нормативтік құқықтық негізін күшейту керек.

Тәрбиелік жұмыстар жастар саясатының маңызды аспектісі болып табылады. Жастармен жүргізілетін жұмыстардың әлеуметтік аспектісіне және жастарды кешенді дамытуға, қылмыстардың алдын алуға, тұрақты моральдық-этикалық құндылықтарды қалыптастыруға, тәрбие беру жұмыстарына көп көңіл бөлген жөн. Себебі әлеуметтік-экономикалық, жаһандану процесі жастар құндылықтарының өзгеруіне ықпал ететін негізгі факторлар. Полиэтникалық болып табылатын ҚР үшін қоғамдық-саяси тұрақтылықты сақтауда жастар ортасындағы этносаралық және конфессияаралық өзара қарым-қатынас әлеуметтік-экономикалық фактор секілді маңызға ие. Сол себепті жастар ұйымдарының қызметін оларды жаңа тиімді жұмыс орындарына тарту арқылы жандандыру, жастарды әлеуметтендірудегі және оларды тұтас экономикалық, саяси және социомәдени кеңістікке біріктірудегі елдің шығындары мен жоғалтуларын шамалау (минимизация) мақсатында әртүрлі жастар ұйымдарының қызметін мемлекет тарапынан үйлестіру қажет.Қазақстан жастары әлеуметтік өзгерістің субъектісі болып табылады.

 Әлеуметтік өзгеріс - Әлеуметтік өзгеріс барысында әлеуметтік жүйе, олардың ішкі құрамдас бөліктері мен құрылымдары, байланыстары мен карым-қатынастары бір күйден екінші күйге ауьісу, не кейбіреуі жаңадан пайда болу, немесе жоғалып кетуахуалын бастан өткереді. Әлеуметтік өзгеріс, негізінен, екі деңгейде: микродеңгейде және макродеңгейде өрбиді. Әлеуметтік өзгеріс "әлеуметттік даму" ұғымымен шатастыруға болмайды. Өйткені, қоғам өміріндегі өзгерістер мен әлеуметтік қозғалыстардың барлығы бірдей оның сапалықдаму Деңгейін бейнелей алмайды; кейде олар әлеуметтік даму процесің тежеп, оның құрылымдарын тоқырата түсуі мүмкін. Сондықтан да әлеуметтану ғылымында Әлеуметтік өзгеріс және "Әлеуметтік қозғалыс" ұғымдары "әлеуметтік даму" ұғымымен салыстырғанда кең мағынада қарастырылады. Ал әлеуметтік даму дегеніміз - жаңа қоғамдық карым-қатынастардың, институттардың, нормалар мен құндылықтардың пайда болуына жетелейтін күрделі құрылымдық процесс. Әлеуметтік дамуды бағалаудың әртүрлі: экономикалық, құқықтық, мәдени, рухани, т.б. өлшемдері калыптаскан. Оның мән-мазмұнын жете, толыққанды түсіну үшін нақты әлеуметтік ортаны зерттейтін ғылым салаларының, әсіресе, әлеуметтік философияның жетістіктері пайдаланылады. Жалпы қоғамды, оның құрылымдық элементтерін дамытатын немесе тоқырататын Әлеуметтік өзгерістердің негізгі себептері мен факторлары туралы әлеуметтанушылар әлі ортақ бір пікірге келген жоқ Әлеуметтанулық ғылымында әлеуметтік жанжал деген ұғымның өзіне қатысты әр алуан пікір калыптасқан. Кей ғалымдар оны әлеуметтік қарама-қарсылықтар немесе белсенді адамдар мен топтар арасыңдағы шынайы күрес регіңде, ал басқа әлеуметтанушылар оны қоғамдағы қарама-қарсылықтың пісіп жетілуі мен дамуының жоғары сатысы ретінде түсіңдірді. Шын мәніңде, әлеуметгік қарама-қайшылық пен әлеуметтік жанжал бір-біріне астасып жататын ұқсас ұғымдар емес. Әлеуметтік қарамақарсылық бір-біріне қарсы тараптар күресі ашық та айқын сипат иеленіп, әлеуметтік шиеленіс әбден асқыну деңгейіне өткен кезде ғана әлеуметтік жанжалға ұласады. Ал, Т.Парсонс сияқты функционалдық бағыттағы ғалымдар Әлеуметтік өзгерістерді "қозғалмалы тепе-теңдік" ретінде карастырып, оны қоғамның әлдебір бөлігіне, не бүгіндей әлеуметтік жүйеге телиді. Адамзат қоғамы тарихыңда Әлеуметтік өзгерістердің, негізінен, эволюциялық жөне революциялық екі пішімі кеңінен мәлім. Жалпы кез келген әлеуметгік жүйедегі оң қабылдаған өзгерістер ретсіз, бейберекет түрде емес, белгілі бір бағдарлылықпен, қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға қарай, яки прогрессивті, жүйелі түрде жүріп жатады. 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 

1. ҚР Статистика агенттігі www.stat.kz
2. Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк жастар саясатының тұжырымдамасы.
3. Молодежь России: тенденции, перспективы. М, Молодая гвардия, 1993,-224б, Б.112.
4. ҚР БҒМ Жастар саясаты департаменті. 2010 жылғы Қазақстан жастары Ұлттық есебі.
5. Аналитическая записка Социально-демаграфическое положение молодежи в Республике Казахстан (Подготовлено по заказу Агентства РК по статистикеЦентром Исследований «САНДЖ») 2008, Б.30-31
6. Уровень удовлетворенности потребностей казахстанской молодежи. Социологическое исследование. Корпоративный фонд «Центр анализа и прогнозирования молодежной политики», Астана, 2009.
7. «Қазақстандық жастардың электоральдық әлеуеті», Аналитикалық есеп, Астана, 2010.
8. Nagel. J.N. Participation. N. Υ., 1976.Ρ. 1-3
9. Краткий психологический словарь/ Сост. Л.А. Карпенко; Под общ. Ред. А.В. Петровского, М.Г. Ярошевского.// М.: Политиздат, 1985.
10. Кон И.С. Психология ранней юности / И.С Кон //.- М.: Просвещение, 1989
11. Психологический словарь/ Под ред. В.В. Довыдова; А.В. Запорожца, Б.Ф. Ломова и других. Науч - иссоед. Ин-т общей и педагогич. Психологии. Акад. Пед наук СССР//- М.: Педагогика 1983.