Жыраулық Поэзия

1. Бұқар жыраудың тәлім-тәрбиелік  идеялары.

(1668-1781)            

  ХҮІІІ ғасырда Қазақстанда ағартушылық  ой-пікірдің дамуында өзіндік  із қалдырған, ақын-жыраулар поэзиясының  көрнекті өкілі Бұқар-жырау Қалқаманұлы. Батырлар жанұясында дүниеге келген. Қалқаман батыр туралы кезінде еліне, халқына батырлығымен белгілі болған, аты аңызға тұлға екені белгілі. Ол өте сауатты, өз атасын елге ерте танылған және Тәуке ханның маңындағы ең құрметті адамдардың бірі болған.           

  Жоңғар шапқыншылығы кезінде  Бұқар жырау халқымен бірге  халқының басына туған ауыр  қиыншылықты басынан кешірді,  бірақ ол үмітін үзген жоқ,  өз отанын шетел басқыншыларынан  қорғауға халықтан елін, жерін  жанқиярлықпен қорғайтын батырлардың,  ел басқыншылардың шығатынына  сенімін жоғалтқан жоқ. Міне, осындай  үміт артқан, өз кезінде барлық  жандардың ең мықтысы болған  Абылай ханның кеңесшісі, ақылшыларының  бірі болды. Абылайдың ел басқарған  кезеңі әртүрлі өте күрделі  және қарама-қайшылық жағдайлармен  сипатталады. Осы қиын жағдай, Абылай ханның саясатының екіжақтылық  сипаты Бұқар жырау шығармашылығында  өзіндік бейнеленді. Өзінің ұзақ  ғұмырында Бұқар жырау халқының  көрген көптеген қиындықты өз  көзімен көре білді. Сондықтан  да оның шығармашылығында өзекті  тақырыптар ретінде елдің бірлігі,  бейбіт өмірі, өз отанына деген  сүйіспеншілік, сыртқы жаулардан  елін қорғай білу, тәлім-тәрбиелік,  өскелең ұрпақ тәрбиесіне толғауларында  ерекшке мән береді.           

  Бұқар жырау «Тілек» деп аталған толғауларында:  

  Бірінші тілек тілеңіз,           

  Бір аллаға жазбасқа.           

  Екінші тілек тілеңіз           

  Ер шұғыл пасық залымның           

  Тіліне еріп азбасқа, - деп           

  Үшінші тілек тілеңіз,           

  Үшкіліксіз көйлек кимеске.           

  Қазақ даласында бейбіт өмір  болуын, Бұқардың авйтуынша, халық  пен ел билеген хандардың келісімі  мен ел бірлігін сақтауға ақыл-кеңес  береді.           

  Ақын халықтың тыныштығының қымбат  екендігін, көрші елдермен достық  қарым-қатынаста болуды, ханды хандықтың  және халықтың мұддесіне қайшы  келетін жағымсыз іс-әрекеттерден  сақтандырады:           

  Жан біткен еріп соңынан           

  Он сан алаш баласын,            

  Аузыңа құдай қаратып,           

  Жусатып тағы ергізіп,           

  Жұмсап бір тұрсаң қолыңнан, - деп Абылай ханның ел бірлігін  сақтауға, көрші елдермен қарым-қатынас  жасаудағы роліне оң бағасын  береді.           

  Ру арасындағы тартыс жағдайында  Бұқар жырау адамдарды біріктіруге,  ынтымақтыққа шақырудан шаршамайды, «бұрынғы өшпенділікті ұмытып, адамдар  өзара достасудың» қажеттігін, «жау  әруақытта да бізді айналып  өтсін», «сіздер бір туған анадан  қандас бауырларсыңдар»,-деп руларға,  тайпаларға ықпал етуге ұмтылды.            

  Бұқар жырау Абылай ханның  саясатына,  оның қазақ рулары мен көрші елдер мен қарым-қатынасына еркін араласа білді. Бұқар Жырау Абылау туралы өлеңдерінде ең алдымен оның жауларымен қарсы күрестегі ерлік істерін дәріптейді.           

  Бұқар жырау жақсы мен жамандық  туралы, адамгершілік қасиетті, шынайы  достық пен қастықты салыстыра  келіп, жырау жастарды тәлімдік-тәрбиелік  мәні бар қасиеттерді жастардың  бойына сіңіруге ақыл-кеңес береді:            

  Екі жақсы қас болмас,           

  Екі жаман дос болмас.           

  Дос болғанмен хан болмас,           

  Екі жақсы дос болмас,           

  Дос болса, түбі бос болмас, - деп адамгершілік, ізгілік қасиеттерді  жастардың арасында кеңінен насихаттайды.            

  Бұқар жыраудың шығармашылығында  қарама-қайшылықтар мен керітартпа  көзқарастар аз емес. Егер де  ол кейбір жағдайда уақыттың  және халықтың қажеттігіне байланысты  елді бірлікке шақырса, сонымен  қатар кейбір өлеңдерінде хан,  сарай мүддесінен асып кете  алмайды. Ханға берілгендік, оның  мүддесін көздеу, феодалдық талаптарды, ислам дінінің ұстанымдары Бұқар  жырау поэзиясына тарихи шектеушілік  із қалдырады. Кейбір өлеңдерімен  толғауларында ханға, жекеленген  ықпалды феодалдарға табыну, әлсіз  руларды, әлді көпшілік руларға  бағынуды насихаттайды. Мәселен,  Абылайға тәуелді, бағынышты керейлер  сияқты рулардың ханның өктемдігі  мен қысымына шыдай алмай басқа  жаққа көшу туралы шешім  алуына Бұқар жырау ханды жақтап, «Керей қайда барасың?» атты өлеңінде туған жеріңен қайда көшіп барасың, егер де Абылайдың қойған шартын орындамасаңдар мен сендердің  бітіспейтін жауларың болам,- деп хан атынан сөйлейді.           

  Кейбір өлеңдерінде Абылайды  асыра мадақтайды, сонымен қатар  Бұқар жыраудың өлеңдерінің мазмұны  исламның жаттанды қағидаларына  сүйенеді. Оның көзқарасындағы қайшылық  сол кезеңнің, оны қоршаған феодалдық-  патриархалдық салт-дәстүрлермен, хандық  биліктің күшімен байланысты.  Бірақ оның өлеңдері мен толғауларының терең де философиялық-дидактикалық, тәлімдік-тәрбиелік мәні орасан зор.           

  Жыраудың көптеген афоризмдері  мен өрнекті өлең жолдары халықтың  арасында кеңінен тарағаны белгілі,  олар мақал-мәтелдерге айналғанын  аңғару қиын емес. 

Бұқар жыраудың:           

  Жақсының аты өлмейді           

  Ғалымның хаты өлмейді, - деген  аталы нақыл-афоризмге айналған  сөздерінің күні бүгінге дейін  халқымыздың арасында кеңінен  таралғандығы, оның мақал-мәтелдерге  айналғандығын білеміз. Оның нақыл  сөздері мен шешендік өнерін  ұрпақ тәрбиесінде кеңінен қолдануға  болады. 

2. Дулат Бабатайұлының  тәлімдік-ағартушылық

көзқарасы. (1802-1884). 

  Қазақ топырағында ағартушылық  көзқарастың өзіндік ерекшеліктері  бар, негізінде ХҮІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ дамып кеңінен өріс алды. Қазақ елінің ағартушылық көзқарасының дамуының өзіндік ерекшеліктері болды. Сондықтан қазақ жеріндегі ағартушылықты екі бағытта қарастырған жөн. Біріншіден, Қазақстан Ресейге қосылуы нәтижесінде, патшалық Ресейдің қазақ жеріне терең бойлау нәтижесінде қазақтың құнарлы жерлерін билеп-төстеп, қазақтарды шөлшейт жерлерге ығыстырғандығына қарсылық білдіріп, толғану болса, екіншіден, ақшалы-таулар қатынасы күнделікті қазақ өміріне кеулеп кірген сайын, елдің дағдылы дәстүрі бұзылып, жаңа, халыққа тұрпайы қатынастар орнай бастағанын уайымдап, күңіреніп, елдің назарын соған аударып, санасын ояту болды.           

  Өкілдері Дулат Бабатайұлы (1802-1871), Шортанбай Қанайұлы (1818-1881), Мұрат  Мөңкеұлы (1843-1906) болды.            

  Тоталитарлық тәртіп кезінде  оларды патриархалдық өмірді  көксеуші, Ресейге қарсы болған  керітартпа идеология, «Зар заман»  өкілдері деп қарады. «Зар заман»  дегені – Шортанбайдың бір  толғауы солай аталатын. Сондықтан  олардың аттары аталмайтын, толғаулары  тарихтан сызылып тасталған еді.  Байқап қарасақ, олар елді кері  тартпақ болған идеология өкілдері  емес, қайта қазақ жерінің тағдырын  ойлап, елге ұран тастап, А.И.Герценнің  «Колокол» («Қоңырау») газеті  сияқты халықтың санасын оятпақ  болған зиялылар екен. Олар екіжүзділік,  зұлымдық, арамдық сияқты құбылыстар  өмір салтына айналуда деп  қынжылды. Екіншісі – Шоқан, Ыбырай, Абай бастаған ағартушылық қозғалыс. Олар қазақ халқын өнер-білімге,  оқуға шақырды.           

  Дулат Қазақстан жеріне еніп  жатқан тауарлы-ақша қатынастарының  халық мінез құлқына, салт-санасына  тигізген керағар әсерін былай  суреттейді:           

  Қайран қазақ қайтейін,           

  Мынау азған заманда           

  Қарасы-антқыр, ханы-арам,           

  Батыры көксер басы аман,           

  Бәйбіше-тантық, бай сараң           

  Бозбаласы – бошалаң           

  Қырсыға туды қыз балаң           

  Ебі, кеткен ел болды,           

  Енді қайда мен барам?           

  Сонымен Дулат патшалық Ресей  тәртібін әшкерелеумен қатар,  қазақ елінің азғындауын толғана  жырлады. Дәл осындай ой-пікір  Шортанбайда да орын алады.  Ол былай деп толғанды:           

  Мынау ақыр заманда           

  Алуан-алуан жан шықты,           

  Арамза малда, хан шықты           

  Сауып ішер сүті жоқ,           

  Мініп көрер аты жоқ           

  Ақша деген мал шықты.           

  Дулат пен Шортанбай бірінің  ойын бірі осылай толықтырып, жалғастырған болса, дәл осы  қоғамдық ойдың екінші жағын  Мұрат жырау былай толғап, елді  азаттық күреске шақыру дәрежесіне  дейін көтеріледі:           

  Еділді тартып алғаны,           

  Етекке қолды салғаны.           

  Жайықты тартып алғаны,           

  Ойдағысы болғаны.           

  Демек, біз «Зар заман» өкілдерін  прогресске, Ресейге қарсы бағыталған, керітартпа, реакциялық сиппаттағы ақын деп бағалап келдік. Бірақ, мәселенің мәніне үңіліп қарасақ, олар кертартпа емес, халқының болашағына үлкен үмітпен қараған, қазақ халқының болашағына үлкен үмітпен қараған, қазақ халқының санасын оятуға жұмыстанған ақындар еді. Сондықтан да «Зар заман» өкілдері бастамасын ХХғ.басында Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Халел Досмұхамедов жалғастырды.            

  Дулат Бабатайұлы ХІХ ғасырдың  екінші жартысында ұлттық тарихымыз  бен мәдениетіміздің көрнекті  тұлғаларының бірі Қазақстанның  Ресейге қосылу нәтижесінде қазақ  даласында отарлау саясатының  нәтижесінде қалыптасқан жағдайға  ешкімнен қаймықпай сын айтқан  ақындарымыздың бірі болды. Дулат  өзінен бұрынғы ақын-жыраулардың  мұраларынан сусындап өскен, ақындық  өнері ерте қалыптасқан. Өз  шығармашылығының арқауы етіп, өз  халқының көне тарихи мұралары  мен аңыз әңгімелерін, батырлар  жырларын өз толғауларына негіз  етіп алды.           

  Дулат еңбектерінде адамдардың  адамгершілік құндылықтарының жағымды  және жағымсыз жақтарына жан-жақты  сипаттама береді, әсіресе, жақсылық  пен жамандықтың, ізгілік пен  зұлымдықтың, жомарттық пен сараңдықтың,  білімділік пен надандылықтың  арасындағы айырмашылықты ашуға  тырысты.           

  Дулаттың «Сүлейменге» деген толғауында:            

  Батыр деме батырды,           

  Шеп құрған жауға шаппаса,           

  Төре деме төрені,           

  Ел тілегін таппаса, - деп, батырлардың  ел, отан алдындағы борышын ақтау  қажеттігін, елін, жерін қорғаудағы  ролін жоғары бағалай келіп,  төреліктің, би мен бектің міндеті  елін қорғай білу, кездескен қиындықты  жеңе білу туралы Дулат тебірене  суреттейді:           

  Би мен бектің сәні жоқ.           

  Елін қорғай алмаса,           

  Тура жолға салмаса,            

  Ыстығына күймесе,           

  Суығына тоңбаса,           

  Батырлықтың сәні жоқ,-деп ел  билеген билер мен бектердің  ел қорғауда кездескен қиыншылықтарды  жеңе білмесе, «тура жолға салмаса,  ыстығына күймесе, суығына тоңбаса»  батырлықтың сәні болмайтындығын  ерекше ескертеді.           

  Дулат шығармаларында әкенің  балаға аманаты, ақыл-кеңесі ретінде  жақсы бол, жаман қасиеттерден  жирен, адамгершілік сапа-қасиеттерден  жирендіреді:           

  …Балам саған айтқаным:           

  Даңғыланбай шаруа жи,           

  Албырттықты әсерлі           

  Құрбыңа еріп көрме сый,           

  Қолда барың қанағат,           

  Қолда жоққа құмартып,           

  Әуреленбе ләпсің тый.           

  Әкеңнің айтқан аз сөзін           

  Құтысына көңіліңнің           

  Төгіп алма, дәлдеп құй, - 

деп Дулат кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге, тәлімдік-тәрбиелік мәні зор жоғардағы  өлең жолдарымен ақыл-кеңес береді, жас ұрпақтың бойында жағымды  адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеуге  шақырады. 

 
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қай  кезеңде болмасын адамзат тіршілігінің бүткіл болмыс-бітімін, қасіреті мен  қуанышын, ерлігі мен серілігін, азабы  мен ғажабын кейінгі ұрпаққа  жеткізуші құдыретті күш –  әдебиет. Соңғы жылдары қазақ  әдебиеті ғылымында Сыр сүлейлері  салған сара жол әдебиет зерттеушілерінің назарын өзіне аударып отыр. Осы  орайда көптеген ғылыми мақалалар жазылып, соны пікірлер айтылды. Ал жыраулар, ақын-жыршылар төңірегіндегі толыққанды зерттеу  жұмыстары сонау 60-70 жылдардан-ақ бастау алған еді. 
Алайда Сыр сүлейлерінің дәстүрлі мектептері, орындаушылық ерекшеліктері толығымен қамтылып зерттеліп болды деуге әлі ертерек. 
Сыр сүлейлері шығармашылығының қырларын ғылыми түрде дәлелдеуге көптеген ғалымдар қажырлы еңбек етті. Кейбір жыраулардың шығармашылықтары жеке зерттелініп, тиісті бағасын да алды. Бірақ бүгінгі күнде мұнымен қанағаттанып қалуға болмайды. 
Ғасырлар бойы сақ, скиф, оғыз-қыпшақ сияқты көптеген көшпелі тайпалар мекен еткен Сыр өңірінде өзіндік мәдениеттің болмауы мүмкін емес еді. Осы аймақта «Оғызнаме», «Қорқыт ата жырлары», М.Хорезмидің «Махаббатнамасы», Қожа Ахмет Иассауидің «Диуани хикметі», А.Иүгінеки мен С.Бақырғанидің шығармаларының да дүниеге келгені мәлім. 
Сыр бойының ақындық өнерінде ерекше тоқталуға лайық өзіндік көптеген сипаттар бар екенін қазақ әдебиетін көп зерттеген ғалым Есмағанбет Ысмайылов дәл тауып айтқан еді. Оның «Ақындар» атты кітабында Сырдария ақындары мен шайырларының, жыршыларының қымбат мұрасы туралы ғылыми терең байқаулар, тұжырымдар бар. Соның бірі – бұл өлкеде жазбаша шайырлық пен ауызша ақындықтың жыршы, термешіліктің қатар дамығандығын атап көрсетуі. Бір тақырыпқа бірнеше ақынның қатарласа, жарыса жазып, өнер бәйгісіне түсуі, шығыс аңыздарын заманға, халық өміріне лайықтап жаңартып жырлауы, хат арқылы айтысулар, жұмбақ шешісулер, өмірдің философиясын жан-жақты толғайтын ғибрат өлең, тағы басқа ерекшеліктер бұл атырап ақындарының шығармашылығына хас белгілер болатын. 
Тақырыптың өзектілігі. Сыр сүлейлерін сөз еткенде, олардың олардың әдеби мұраларына тоқталғанмен, орындаушылық дәстүріндегі ерекшеліктерге жете мән беріле бермейді. Біздің жұмысымызда осы өңірдегі өнерпаздарға тән мақам үлгілерінің өзгешелігі, жыраулық мектептердің ерекшеліктері туралы арнайы қарастырылды. Өйткені сүлейлер шығармашылығын оның қалыптасқан мектебінен, орындаушылық дәстүрінен бөліп қарау мүмкін емес.  
Жеке ақындардың шығармашық қалыптасуы сол тұлғаның туып-өскен мекендегі ықпалды дәстүрлі мектептердің ұлағатына тығыз байланысты. Мысалы, XIX ғасырдың бірінші жартысында Сырдария өзенінің орта және төменгі ағысы жағалау алқаптарындағы қазақ ақындары кеңістігінде «Сыр сүлейлері» деген атаумен танымал болған дәстүрлі ақындық ортаның ақындық-жыраулық мектебі болды. 
«Сыр сүлейлері» атты ақын-жыраулардың ұлттық сөз өнеріне қосқан үлестері даралана көрінеді. Олар қазақтың фольклоры мен ауызша ақындық поэзиясын Шығыстың классикалық әдебиеті дәстүрлермен тоғыстыра дамытты. Профессор Е.Ысмайылов Сыр сүлейлері шығармашылығындағы дастандарға байланысты былай дейді: «Қармақшы, Тереңөзек аудандарының жерінде болып өткен ақындардың репертуарында «Ер Қосай», «Қарабек» жырларымен қатар «Лұқпан әкім» «Жүсіп Ахметбек», «Ләйлі-Мәжнүн», «Таһир-Зуһра» дастандары және «Мың бір түн», «Шаһнама», «Тотынама» сюжеттерінің жеке тараулары айтылады» [1, 236]. Тұтастай алғанда, Сыр бойы ақын-жыраулары шығармашылығының ұлттық және әлемдік әдеби сабақтастығын танытатындығын зерделеу тақырыптың өзектілігін танытады. 
Сүлейлер сымбатының дараланған тұлғалары олардың өздеріне дейінгі және тұтас ақын-жырауларға арналған арнау өлеңдері арқылы айрықша байқалады. Бұл өлеңдер сол кезең үшін әдебиет сынының қызметін де атқарған. Себебі, қазақ поэзиясының арғы-бергі тарихындағы көрнекті ақын-жыраулардың шығармашылық тұлғаларына поэтикалық көзқараспен шынайы баға беру – әдебиетшілердің үлесіндегі жұмыс. 
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Бұл жұмыстың негізгі мақсаты – Сыр сүлейлерінің жыршылық, жыраулық ерекшеліктерін сипаттау, олардың поэзиясының жанрларына кеңірек тоқталу, шайырлардың жазба айтыс дәстүрін байыптау және орындаушылық дәстүріндегі ерекшеліктерді анықтау. 
Жұмыста қолданылған әдістер: Диплом жұмысында баяндау, жинақтау, тарихи-салыстырмалы талдау, қорыту әдістері пайдаланылды. 
Пайдаланылған дерек көздер: Ғылыми-теориялық әдебиеттер, Сыр шайырларының жинақтары, тарихи дерек көздер, баспасөз беттері. 
Диплом жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі соңынан беріледі.