1911 жылы Орынбор қаласында «Маса»
жинағы жарыққа шығады. Мұнда
Ахметтің өз басынан кешкен қиын-қыстау күндер, ауыр жолдар,
қуғын-сүргін, жетімдік-жоқтық бір талай
өлеңдерге арқау болады. Ел тағдыры, халық
қамы, бостандық арманы басты сарын.
«Маса» кітабына енген өлеңдерде
жеке бастың мұң-шері, тұрмыс-салт
суреті емес, негізінен әлеуметтік, қоғамдық ойлар, азаматтық идеялар
айтылады. Өзін-өзі күйттеген, байлық үшін,
мансап үшін ар-абыройын сатқан, «жақсылығы
өз басынан артылмаған», «бос белбеу, босаң
туған боз бала», «бір тойғанын ар қылмаған
шалдар», «қайырсыз кеще сараң байлар»
сыналады. «Туысыма», «Досыма хат», «Қазақ
қалпы», «Жұртыма» өлеңдерінде ұлы Абай
сатирасын еске түсіретін сарындар, ойлар,
образдар бар. «Анама хат», «Жауға түскен
жөн сөзі» - қорлық-зорлыққа мойымаған,
бостандық, еркіндік жолында бәріне көнген
қайратты ерлер тұлғасын мүсіндеген жырлар.
Қарқаралы тұтқынынан Семейге айдалған
А.Байтұрсынұлы «Қарқаралы қаласына»
деген өлеңін жазады: Қош, сау бол, Қарқаралы,
жуылмаған, Айдай бер қалса адамың қуылмаған.
Әдепті, сыпайы елдің қалпында жоқ, Жасырын
дыбыс шықты шуылдаған. Бүркеніп арсыздардың
шайнауына, Жем тапты пісірмеген, қуырмаған.
Шыққан соң талғамайтын доңыздардың Қасыңа
қиын болар жуу маған.
Екі жинақ – «Қырық мысал»,
«Маса» қазақ әдебиетін жаңа
тақырыптармен, идеялармен, ойлармен
өрнектеп байытты. Абайдың ақындық дәстүрі ілгері жалғасты заман талабына
сай жігерлі поэзия туды.
А.Байтұрсынұлының қазақша әліппе
жасауы,араб жазуына кіргізген
реформасы, қазақ тілі білімнің
негізгі терминдерін жұртымыздың
образды ойлау мүмкіндігімен
сабақтастырып, өз топырағымыздан
тауып, оларға тұңғыш анықтама бергені,
дыбыс жүйесін (фонетика), сөз жүйесін
(морфология), сөйлем жүйесін (грамматика)
қалыптастырып шығарған ұлы еңбегі өз
кезінде де айтылған болатын. «Ахметтің
Қазан төңкерісіне шейін қазақ халқын
ояту ретінде көп еңбегі сіңді. Қазақ мектебі,
қазақ тілі сықылды орындарда оның еңбегі
мол... Әр тілдің айдауында жүрген қазақ
балаларына қазақ тілінен кітап жазған,
қазақ тілінің негізін жасап, қазақ мектебінің
іргесін қалаған алғашқы адам – Ахмет.
Ахметтің бұл тарихи еңбегі бағаланбай
қалмақ емес. Мұны пролетариат та бағалайды»,
- деп жазды Сәбит Мұқанов. Хаббас Тоғжанов
пікірі де осымен сабақтас: «Бір кезде
сары маса боп ызыңдап оятқан Ахметті
қазақ еңбекшілері де қадірлей біледі,
сөзін оқып сүйсінеді».
Ірі ғалым-тілші, әдебиет зерттеуші, тюрколог, дарынды ақын-аудармашы
Ахмет Байтұрсынұлының есімі бүгінгі
таңда әр жас ұрпақ жүрегінде жатталып,
мәңгі есте қалары хақ.
Шығармалары
Байтұрсынұлы шығармашылық
жұмысын өлең жазудан бастаған.
Онда ол еңбекші халықтың ауыр
халін, арман-тілегін, мұң-мұқтажын көрсетіп, жұртшылықты
оқуға, білім-ғылымға, рухани биіктікке,
адамгершілікке, мәдениетті көтеруге,
еңбек етуге шақырады. Патшалық Ресейдің
қанаушылық-отаршылдық саясатын, шенді-шекпендінің
алдында құлдық ұрған шенеуніктердің
опасыздығын сынады.[6]
Ақынның алғашқы өлеңдері
«Қырық мысал» атты аударма
жинағында 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық
көрді. Бұл кітабы арқылы қалың
ұйқыда жатқан қараңғы елге
жар салып, олардың ой-санасын
оятуға бар жігер-қайратын, білімін
жұмсайды. Ақын әрбір аудармасының соңына өзінің негізгі
ойын, айтайын деген түйінді мәселесін
халқымыздың сол кездегі тұрмыс-тіршілігіне,
мінезіне, психологиясына сәйкес қосып
отырған.
Байтұрсынұлының екінші кітабы
— «Маса» (1911). Бұл кітапқа енген
өлеңдерінде ақын қараңғылық, надандық, шаруаға енжарлық, кәсіпке
марғаулық сияқты кемшіліктерді сынады.
Көптеген өлеңдері сол кездегі ағартушылық
бағытпен үндес болды. Ол Шоқан, Абай, Ыбырай
қалыптастырған дәстүрлерді, гуманистік,
демократиялық бағыттағы өрісті ойларды
өзінше жалғастырушы ретінде көрінді.
Қоршаған ортаға ойлана, сын көзімен қарайды,
қоғам қалпына көңілі толмайды. «Қазақ
салты», «Қазақ, қалпы», «Досыма хат», «Жиған-терген»,
«Тілек батам», «Жауға түскен жан сөзі»,
«Бақ» т.б. өлеңдерінің мазмұны осыны танытады.
Кітаптың ішкі сазы мен ой өрнек, сөз орамы
қазақ поэзиясына тән өзіндік жаңалық,
ерекше өзгеріс әкелді.
Қазақ тіл білімінің негізін
қалаушы
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ
әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын
жазуды 1910 жылдардан бастап қолға
алады. Онымен қоса қазақ графикасын жасауға кіріседі. Қазақ
графикасының негізіне қазақтың мәдени
дүниесінде көп ғасырлық дәстүрі бар,
өзге түркі халықтарды да пайдаланып отырғандықтан,
туыстық, жақындық сипаты бар араб таңбаларын
алады. Оны қазақ фонетикасына икемдейді,
ол үшін қазақ дыбыстары жоқ таңбаларды
алфавиттен шығарады, арабша таңбасы жоқ
дыбыстарына таңба қосады, қазақ тілінің
жуанды- жіңішкелі үндестік зааңына сай
жазуға ыңғайлы дәйекші белгі жасайды.
Сөйтіп, 24 таңбадан тұратын өзі «қазақ
жазуы» деп, өзгелер «Байтұрсынов жазуы»
деп атаған қазақтың ұлттық графикасын
түзеді. Одан осы жазуды үйрететін әліппе
жазады. Сөйтіп, оқу- ағарту идеясына сол
кезіндегі интелегенциясы жаппай мойын
бұрды. Әрбір зиялы азамат халқына қара
танытып, сауатын ашуды, ол әрекетті «Әліппе»
құралдарын жазудан бастауды мақсат етті.
Сол 1911-1912 жылдары жасалып, Уфа, Орынбор
қалаларының баспаха- наларында жарық
көрген. Ахмет Байтұрсынұлының [7]әліппесі
«Оқу құралы» деген атпен 1912-1925 жылдары
арасында 7 рет қайта басылып, оқыту ісінде
ұзақ әрі кең пайдаланылды. 1926 жылы ғалым
«Әліп-бидің» жаңа түрін жазды. Ахмет Байтұрсынұлының
қазақ тілінің табиғатын, құрылымын танып-танытудағы
қызметі енді мектепте қазақ тілін пән
ретінде үйрететін оқулықтар жазумен
ұласады. Осы тұста оның атақты «Тіл –
құрал» атты үш бөлімнен тұратын, үш шағын
кітап болып жарияланған оқулықтар жазылды.
«Тіл-құрал» тек мектеп оқулықтарының
басы емес, қазақ тілін ана тілімізде танудың
басы болды, қазіргі қазақ тілі атты ғылым
саласының, іргетасы болып қаланды. Жалпы
қазақ тіл білімін қалыптастырып, зерттеп,
танып-білу тарихымызда Ахмет Байтұрсынұлының
«Оқу құралы» мен «Тіл құралдарының» орны
айрықша. Қазақ тіл білімінің ана тіліміздегі
іргетас қалаудағы Ахметтің тағы бір зор
еңбегі - ғылымының осы саласының терминдерін
жасауы. Ғалым қазақ тілі грамматикасына
қатысты категориялардың әрқайсысына
қазақша атау ұсынды. Осы күні қолданылып
жүрген зат есім, сын есім, етістік, есімдік,
одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш,
жай сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз
деген сияқты сан алуан лингвистикалық
атаулардың баршасы Ахмет Байтұрсынұлынікі.
Бұлар не бұрынғы қарапайым сөздің мағынасын
жанғырту арқылы, не жаңа тұлғадағы сөз
жасау арқылы дүниеге келген соны сөздер,
сәтті шыққан атаулар екенің олардың күні
бүгінге дейін қолданылып келе жатқандығы.
Әдебиеттану
Халық ауыз әдебиетінің үлгілерін
жинап жарыққа шығаруда Байтұрсынұлы
зор еңбек сіңірді. Әдебиет саласындағы
алғашқы зерттеуі деп оның
«Қазақ» газетінің 1913 жылғы үш
санында шыққан «Қазақтың бас
ақыны» деген көлемді мақаласын атауға болады. Онда қазақ халқының
рухани өмірінде Абайдың аса ірі тұлға
екені, өмірбаяны, шығармаларының мазмұн
тереңдігі, ақындық шеберлігі, поэтикасы,
орыс әдебиеттерімен байланысы туралы
ойлы пікірлер айтылған, ақын мұрасының
эстетикалық қадір-қасиеттері ашылған.
Қазақтың эпостық жыры «Ер Сайында» алғы
сөз бен түсініктемелер жазып, оны 1923 ж.
Москвада шығарды.
Қазақ ауыз әдебиетінде молынан
сақталған жоқтау-жырларын арнайы
жүйелеп, сұрыптап, 1926 ж. «23 жоқтау»
деген атпен жеке кітап етіп
жариялады. Байтұрсынұлының қазақ әдебиеттану
ғылымы мен әдебиет тарихы жөніндегі тұңғыш
көлемді еңбегі — «Әдебиет танытқыш»
(1926). Мұнда көркем сөз өнерінің табиғаты,
сыры, мазмұны, ерекшеліктері, жанрлары,
жаңа терминдер, ұғымдар жайлы жан-жақты
зерттеулер, тұжырымдар сөз болды. Бұл
еңбегінде Байтұрсынұлы ауыз әдебиеті
мен жазба әдебиетінің әлеуметтік, қоғамдық
мән-маңызын ашудан гөрі адамгершілік,
эстетикалық әсемдік әуенін талдауға
көбірек көңіл бөлген. Сондай-ақ мұнда
жазба әдебиеттегі ағымдар, әдістер туралы
ой-түйіндер айтылған. Кітаптың бірінші
бөлімі «Сөз өнерінің ғылымы» деп аталады
да, онда көркем сөздің толып жатқан қыры
мен сыры, тараулар мен тармақтар, тіл
әуезділігінің қыруар шарттары, «сөздің
өлең болатын мәнісі», өлең айшықтары,
«шумақ түрлері», «тармақ тұлғалары»,
«бунақ буындары», «ұйқастығы» т.б. сөз
етіледі.
Екінші бөлімі «Қара сөз
бен дарынды сөз жүйесі» деп
аталады да, көркем қара сөз
табиғаты, оның тараулары — шежіре,
заман хат, өмірбаян, «мінездеме», тарихи
әңгіме, «әліптеме, әліптеу тәртібі — мәнді әліптеме, сәнді әліптеме, жол
әліптемесі, байымдама, байымдау әдістері,
түрлері — пән, сын, шешен сөз, оның түрлері,
саясат шешен сөзі, білімді шешен сөзі,
уағыз көркем сөз» деп жүйелеп келіп, әңгіме,
романға сипаттама береді. Еңбектің «сындар
дәуірі, онда шығарма түрлері» атты тарауы
өте маныз-ды. Онда сыншыл реализм туралы
алғашқы пікірлер нышанын кездестіруге
болады.
Байтұрсынұлы Еуропа жұртындағы
сындар әдебиетінің бай тәжірибесін
меңгеруге бет алушылық, қазақ
көркем сөз ізденістерінде сәйкестік, үйлесімділік тапқанын айтады.
Байтұрсынұлы әдебиет зерттеушісі ретінде
қазақ әдебиетінің даму процесін жеке
дара бөліп қарамай, барлық халықтар әдебиетіне
ортақ сипаттармен ұштастыра талдауға
тырысады.
Байтұрсынұлының жыраулардың
мұрасын жетік білетінін осы еңбегінен айқын көреміз. Сөз
өнерінің көне дәуірдегі үлгілері, 15-17
ғ-лардағы жыраулар поэзиясының біразы
ақын назарына іліккен. Асан Қайғы, Нысанбай
жырау, Бұдабай ақын, Наурызбай би, Құбыла
ақын, Жарылғап ақын, Алтыбас, Ақмолда,
Әбубәкір, Шортанбай, Байтоқ, Сүгір ақын,
Мұрат, Досжан, Орынбай, Шернияз т, б. ақын-жазушылар
шығармаларынан үзінділер бар.
Аудармалары
Байтұрсынұлы қалдырған бай
мұраның тағы бір саласы —
көркем аударма. Ол орыс классиктерінің
шығармаларын қазақ тіліне аударып,
көркем қазынаның бұл саласын байытуға
мол үлес қосты. И.А. Крылов мысалдарының
бір тобын қазақ тіліне аударып, «Қырық
мысал» деген атпен жеке жинақ қылып бастырды.
И.И. Хемницердің «Атпен есек»,А. Пушкиннің
«Балықшы мен балық», «Алтын әтеш», «Ат»,
«Данышпан Аликтің ажалы» шығармаларын,
орыстың белгілі лирик ақыны С.Я. Надсонның
өлеңін қазақ тіліне аударды.
Түркітану
Байтұрсынұлы тілші-ғалым ретінде
қазақ тілінің табиғаты, өзгешеліктері,
араб әліпбиінің жайы, терминдер,
қазақ тілін оқыту әдістемесі
туралы мақалалар жазды.
1926 ж, Бакуде болған түркітанушылардың
Бүкілодақтық 1-съезіне қатысып, «Түркі
тілдеріндегі терминология жайлы»
деген тақырыпта баяндама жасады.
Байтұрсынұлы қазақ балаларының
ана тілінде сауатын ашуына
көп күш жұмсады. Осы мақсатта
«Оқу құралы» (1912), «Тіл құралы» (1914); ересектердің
сауатын ашуға арнап «Әліпби» (1924), «Жаңа
әліпби» (1926) атты оқулықтар мен тың еңбектер
ұсынды. Қазақ грамматикасына қатысты
категориялардың әрқайсысына қазақша
ғылыми термин жасап, морфологиялық тұлға-тәсілдерді
жаңаша талдау, жаңаша анықтамалар берді.
Қазақ фонетикасы мен грамматикасын талдауда
тілдің типологиялық ерекшеліктері мен
өзіндік даму барысын ескеру принципін
ұстады.
Байтұрсынұлы қазақ тілі
білімін 20 ғасырдың бас кезінде
қалыптастырып, оның ірге тасын қалады. Араб графикасына
негізделген қазақ жазуының реформаторы
болды.[8][9]
Фильмдер
1994 — «Алаш туралы сөз» Алашорда
режиссері: Қ.Умаров
Жанры: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақтелефильм”
2009 — «Алашорда» Алашорда режиссері:
Қ.Умаров
Жанры: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақфильм”
Шәкен Айманов атындағы
Хронология
Туған жері — бұрынғы Торғай
уезінің Тосын болысы (қазіргі
Қостанай облысының Жангелдин
ауданындағы Ақкөл ауылы).
1882—1884 жж. ауыл мектебінде оқыды.
1890 ж. Торғайдағы екі кластық, орыс-қазақ училищесін, 1895 ж. Орынбордағы
мұғалімдер мектебін бітірген.
1895—1909 ж. Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы
уездеріндегі мектептер мен орыс-қазақ
училищелерінде мұғалімдік қызмет
атқарады.
1909 ж. патша үкіметінің саясатына
наразылық білдіргені үшін Семей түрмесіне
жабылып, 1910 ж. жер аударылды.
1913 ж. Орынборда «Қазақ» газетін
ұйымдастырып, 1917 жылдың аяғына дейін
оның редакторы болды. Патша үкіметі
құлатылғаннан кейін ұлт-азаттық
қозғалыс күшейеді.
1918-19 жж. Алаш Орда қатарында
болады.
1919 ж. маусымның 24 Қазақ өлкесін басқаратын
Әскери-революциялық комитеттің мүшелігіне
тағайындалады.
1922-25 жж. Қазақстан Халық ағарту
комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби
комиссияның төрағасы, Халық ағарту
комиссары, Бүкілресейлік ОАК-ның, ҚР
ОАК-нің мүшесі, Түркістан Компартиясы
ОК-нің органы «Ақ жол» газетінде қызметкер.
1925-29 ж. Қазақ халық ағарту институтында
(Ташкент) және ҚазПИ-де оқытушы
болды.
1929 ж. маусымында қамауға алынып
өзі Архангельск облысына жер
аударылған, ал жұбайы мен қызы
Томскіге жіберілген. 1934 ж. Қызыл Крест
комиссиясында қызмет еткен Е. Пешкованың
(Максим Горькийдің зайыбы) қолдаухатымен
Ахмет Байтұрсынұлы босатылған. Сол кезде
ол жанұясымен бірге Алматыға қайта оралған.
1937 ж. қазан айында Ахмет Байтұрсынұлы
тағы да қамауға алынған, екі айдан соң,
желтоқсанның 8 «халық жауы» есебінде
атылған.
Пайдаланылған әдебиет
“Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық.
- Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.
«Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа
орталығы, 2007
«Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы,
Алматы, 2002;
Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік
басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен
көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев
Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап
баспасы”, 2009
Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан
Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық
сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты,
1998 ж., 509 бет.
Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы:
Қамшыгер Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы:
“Аң арыс” баспасы, 2009
“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас
редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ
энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы
білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған
окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын
басқарған тарих ғылымының докторы, профессор
Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009.