Дулат Бабатайұлы (1802-1871)

Дулат Бабатайұлы (1802-1871)

 

Шығыс Қазақстан облысы, Аякөз ауданы, Сандықтас қонысында дүниеге келген көрнекті, ойшыл ақын.Өлеңдері ел ішінде көптеп тараған. Дулат шығармалары негізінен дидактикалық негізде жазылған. 1880 жылы Қазанда жарық керген «Өсиетнама» деген жинағына ақынның замана туралы толғаулары енген.Орта жүз құрамындағы найман тайпасынан шыққан. Өмірі туралы деректер толық зерттелмеген. Өлеңдері ел ішіне ауызша және қолжазба түрінде таралған. Кейбір өлеңдері Қазан қаласынан 1880 жылы алғаш рет “Өсиетнама” деген атпен жеке кітап болып жарық көрген. Жинаққа ақынның сол кезеңдегі қазақ елінің саяси-әлеуметтік өмірін шыншылдықпен жырлаған ой-толғаныстары енген. Ақынның кейбір өлеңдері кеңес дәуірінде әр түрлі хрестоматияларда “XVІІІ — XІX ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары” (Қазақ ССР ұылым академиясының баспасы, А., 1962) деген жинақта, кейін “Үш ғасыр жырлайды” (Революцияға дейінгі қазақ ақындарының шығармалары. А., 1965) жинағында басылып шықты. Ал, “Еспембет” поэмасы алғаш рет 1957 жылы “Жұлдыз” журналының 5-нөмірінде жарияланды. Дулат шығармаларын барынша зерттеп, жинап баспаға әзірлеген Қ.Өмірәлиев болды. Ақынның жеке жыр жинағы “Замана сазы” деген атпен 1991 жылы жарық көрді. Дулаттың өлең-жырларының басты сарыны — 19 ғасырдың алғашқы жартысындағы отаршылдық әрекеттерге рухани қарсылық көрсету. Ақын “Тегімді менің сұрасаң”, “О, Сарыарқа, Сарыарқа”, “Асқар таудың сәні жоқ”, т.б. жырлары мен жеке кісілерге айтқан “Сүлейменге”, “Бараққа”, “Кеңесбайға”, т.б. арнау өлеңдерінде қазақ жерінің отарлануын, ел билеушілердің отаршыл саясаттың шылауында кетуін “Сауыр жерден айрылып, Қазақ елі жұқарды..., Орыстың көрсе ұлығын, Қыздан дағы қылықты..., Майырдың алса бұйрығын, Борбайға қысып құйрығын, Ел пысығы жортады”, — деп, кекті де отты жыр жолдарына айналдырған. Д-тың ақындық өнері, негізінен, 19 ғасырдың алғашқы жартысында қалыптасты. Осы кезеңнің өмір шындығы Дулат шығармаларына арқау боп өрілді. Қазақ даласындағы дәстүрлі хандық басқару жүйесін жою саясатын орнықтырған Ресей империясының 1822 — 24 жылдары шығарған Қазақ даласын басқару жөніндегі ережелеріне қарсылық Дулат шығармаларының тақырыптық, стильдік, жанрлық ерекшелігін айқындады. Дулаттың уытты, шыншыл сөздерінің кімдерге арналғанын оның: “Халыққа емес сыйымды, Парақор баспақ биіңді, Ел бүлдіргіш бегіңді, Улы тілмен улаттым”, — деген өлең жолдары көрсетіп тұр. Туған халқының екі жақты езгіге түсіп, көз жасының көл боп ағуы, қайғысы мен мұңы ақынның жан сыры ретінде жыр болып төгілді. Дулаттың образ жасау, өлең өрнегін жетілдіру, замана сазына қарай ақындық өнерде жанрлық, стильдік, сонылық таныту ерекшелігі кейін Абай шығармаларында дамытылып, жалғастық тапқан. Дулат ендірген қазақ өлеңі құрылысындағы жаңалықты, яғни “а а а б” түріндегі желілі ұйқасты Абай ақындық дәстүр ретінде қабылдап, “Келдік талай жерге енді” өлеңінде одан әрі дамытты. 19 ғасырдың 1-жартысында ертеректе туған батырлық және лиро-эпос жырлары сияқты фольклорлық туындылар немесе тарихи жырлар болмаса, қазақ топырағында көне тақырыпты алып, ойдан сюжет құрып, поэма жанры үлгісінде шығарма жазу дәстүрге енбеген еді. Дулат өзінің “елге қорған ер туса” деген идеясын халыққа жеткізу үшін, қазақ-қалмақ соғысы тұсындағы сюжетті алып, “Еспембет” поэмасын жазған. “Еспембет” жанрлық ерекшелігі жағынан батырлық эпосқа жақын. Елдік, елдің батыр ұлдары туралы идея “Еспембеттей ер қайда?, Ер күтетін ел қайда”, — деп басталатын ірі туындыда айқын көрініс тапқан. Дулаттың бұдан басқа “Шаштараз”, “Тымсал өлең” атты ірі шығармалары бар.М.Әуезов Дулатты ғылыми зерттеулерінде, “Абай” романында жоғары бағалайды. 1947 жылғы ҚКП ОК-нің әдебиет, өнер жөніндегі қаулысындағы Дулатты діншіл, хандық дәуірді, ескілікті аңсаушы кертартпа ақын деген теріс бағадан кейін, 1959 жылы өткен қазақ әдебиетінің негізгі проблемаларына арналған ғылыми конференцияның ұсыныстарында Дулат жөнінде “... творчествосын орта мектепте оқыту қажетсіз деп саналсын”, — деген саяси қорытынды берілді. Сол себепті “Абай” романында өз атымен берілген Дулат “Абай жолында” Барлас атанып кете берді. Әйтсе де, Дулат шығармалары хрестоматиялық оқулықтарда, кейбір жинақтарда жарияланып келді. Дулат мұрасы қазақ әдебиеті тарихында әр қилы таным тұрғысынан бағаланып, 1940 — 50 жылдары қызу пікірталас нысанына айналды. Дулат мұрасы жөніндегі ғылыми таным мен дұрыс баға талантты ғалым Қ.Өмірәлиевтің “Қазақ поэзиясының жанры мен стилі” деп аталатын көлемді ғылым монографиясының басылым көруіне байланысты тұрақтана бастады

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Д.Бабатайұлының айтқан нақыл  сөздеріне тоқтала кететін болсақ...

 

Иман-жанның сапасы. Дін, иман туралы    Ата-ананың ақылы - қазылған қара жолмен тең, Ағайының көп болса - ұлы шерік қолмен тең Ақыл-ой туралы    Жақсылардың ақылы - гәуһар шырақ шаммен тең, Жақсының көрген жарығы - анық атқан таңмен тең. Жақсы мен жаман туралы    Кей жаманның тілі бар - ащылығы умен тең, Айтқан сөзі ақымақтың - адам ішпес сумен тең. Жақсы мен жаман туралы    Жамандар сөйлей білмейді, жөніне тыныш жүрмейді. Жақсы мен жаман туралы    Екі жаман кез болса - құтырған иттей таласар. Білгенін түзу кім етсе - қара басы бимен тең. Жақсы мен жаман туралы    Бір үйде өскен балалар бірлік қылса азар ма?! Ынтымақ-бірлік, татулық туралы    Жаман болса ұлығың - аш-арығы оңалмас. Жақсы мен жаман туралы    Мал - дүниенің опасы. Төрт түлік мал туралы    Бұл заманның жақсысы: бірін-бірі көре алмас, жұртына пайда бере алмас. Күншілдік, қызғаныш туралы    Көп жаманның ішінде бір жақсысы болмаса - серкесі жоқ қоймен тең, жақсы ішінде бір жаман - өлі жүнді таймен тең. Жақсы мен жаман туралы    Талқаныңды жеп қойса - туысқаның жатпен тең. Ағайын-туыс туралы    Жақсыдан ақылың - қызыл алтын бұл болар, Ұяты жоқ адамға - өтірік сөзің шын болар. Ар-намыс, ұят туралы    Орнын білмес жаманға - есік те болса төрмен тең, Жақсының жары сұм болса - қазып қойған көрмен тең. Жақсы мен жаман туралы    Баяны жоқ дүниені бір күндік демей не дейміз. Дүние туралы     Рас жаман өзін - өзгені қор көрген адам. Жақсы мен жаман туралы    Имансызға - пейіш жоқ, имандының - көңілі тоқ. Дін, иман туралы    Уәдесінде тұрмаса - жақсыға өлім сол болар. Тәлім-тәрбие, өсиет, тағлым туралы    Сыйласпаған ағайын жатыңменен пара-пар. Ағайын-туыс туралы    Жақсысы кеткен ауылға мейман келіп қона алмас. Жақсы мен жаман туралы    Кей жақсының мінезі - Еділ менен Жайықтай, Жақсылар топта сөйлейді - дарияда жүзген қайықтай. Жақсы мен жаман туралы    Парақор болған төрелер - қуаңнан шыққан жұтпен тең, Шежіре қуған адамның - көкірегі сызған хатпен тең. Парақорлық туралы    Жаттан рақым не күтсін - бастан жаны кеткен ер, Шуылдаған қарғадай - көшбасшысы өткен ел. Қоғам, мемлекет, заман туралы