Уәлиханов Шоқан Шыңғысұлы

Уәлиханов Шоқан Шыңғысұлы

Шоқан Шығысұлы Уәлиханов қазақтың ұлы ғалымы, ориенталист, тарихшы, этнограф, фольклорист, ағартушы, демократ. Ол қазіргі Қостанай облысының Құсмұрын бекетінде 1835 жылы туған. Балалық шағы ата қонысы Сырымбет тауының (Кқкшетай облысы) баурында өткен. Өз әкесі – Шыңғыс, ұлы атасы Уәлихан. Арғы атасы Абылай.

Шоқан Сырымбетте халықтың қайнаған ортасында болды. Ол жас күнінен тарихи өлен, жыр, аңыз, әңгімелерді қызыға тыңдап, құлақ түріп өскен. Тіпті Құсмұрындағы шағының өзінде «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» жырын жазып алыпты. Сырымбетте аңыз, жырлар сюжетіне сурет салатын болған. Шоқан табиғатынан зерек, алғыр болған. Ш.Уәлиханов әуелі Құсмұрында қазақ мектебінде оқып арабша хат таниды. Дәстүр бойынша «жеті жұрттың тілін білуге» тиісті хан баласы Шығыс тілдерінен араб, парсы, шағатай тілін жасынан жақсы үйренген; кейін Орта Азияның түркі тілдерін меңгерген.

1847 жылы ол Омбыдағы кадет корпусына оқуға түседі. Сібірдегі ең таңдаулы оқу орны болып есептплптін бұл корпус, декабрист А.Завалишиннің сөзімен айтқанда, «ағартушылық пен патриотизмнің өркен жайған жері» болатын.

Корпутса ой-өрісі, білімі жағынан «Шоқан тез өсті, орыс жолдастарын басып озып отырды. Екі-үш жылдан кейін-ақ Шокан өз класындағылардан ғана емес, өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да идея жағынан басып озды», - дейді бірге оқыған досы Г.Н.Потанин.

Шоқанның рухани өсуіне орыс әдебиетінің мұғалімі ориенталист Н.Ф.Костылецкий, мәдениет тарихы курсын жүргізген айдаудағы  ғалым Гонсевский, әдебиетші В.Т.Лободовский (Н.Г.Чернышевскийдің жас кезіндегі досы, кейін идеялас әріптесі) елеулі ықпал еткен.

Костылецкий арқалы 1852 жылы Шоқан мен И.Н.Березин арасындағы тікелей достық қатынас басталады. Березиннің тапсырмасы бойынша Шоқан Тоқтамыстың «Хан жарлығына» талдау жасайды. Бұл оның алғашқы ғылыми жұмысы. 14-15 жасар Шоқанға мұғалімдері болашақ ғалым, зерттеуші деп қарайтын еді дейді Потанин.

Жас Шоқанның білімдарлығын, әсіресе Шығыс әдебиетін жақсы білетіндігін С.Ф.Дуров, Семенов-Тян-Шанский, Потанин; Н.М.Ядринцев жоғары бағалаған. «...жалпы жолдастарына, соның ішінде маған, ол еріксіз, «Европаға ашқан терезе сықылды болды», - дейді Г.Н.Потанин.

1853 жылы Уәлиханов кадет корпусын 18 жасында бітіреді. Ол Омбыда әскери қызметқе қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік-батыс аймағын басқаратын генерал-губернатор Г.Х.Гасфорттың адъютанты болып тағайындалады. Екінші жағынан Батыс-Сібір өлкесінің Бас басқармасы оны айрықша тапсырмаларды орындайтын офицер етіп ұстайды. Қызметте Шоқан бюрократтық...мансапқор чиновниктері мен патша өкіметінің отаршылдық саясаты туғызған әділетсіздікке қарсы күресіп, олардан қысым көреді. Бұл туралы достарына – М.Ф.Достоевский, А.Н.Майков, В.Курочкин, К.К.Гутковскийге жазған хаттарында Омбыдан кетуді, тұған халқына пайдасы тиетін қызмет істеуді армандайтыны айтылған.

Ш.Уәлиханов адъютанттық қызмет атқара жүріп Орта Азия  халықтарының тарихын, этнографиясын, географиясын зерттеуге белсене араласады.

1855 жылы Шоқан Орталық Қазақстанды, Жетісу мен Тарбағатайды аралайды. Қазақ халқының тарихы мен әдет-ғұрпы, діни ұғымдары жайында материал жинап қайтады.

1856 жылы Шоқан қырғыз елін зерттеу экспедициясына қатысады. Қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтарының тарихы, этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды, фольклор нұсқаларын жазып алады. Бұдан кейін Құлжа қаласында болып, Жоңғария тарихымен шұғылданады.

1857 жылы тағы қырғыз еліне барады. Осы сапарында жинаған материалдарын ол «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы», «Ыстыққөл сапарының күнделіктері», «Қытай империясының батыс империясы және Құлжа қаласы» атты еңбектерінде пайдаланады. Бұл еңбектерді орыс ғалымдары аса зор бағалаған. Оларда жергілікті халықтардың тарихы, мәдениеті, әдебиеті, әдет-ғұрпы зерттеледі. Шоқан табиғатты және ел тұрмысын жазушылық шеберлікпен суреттеген. Орыс достары оны «Қазақтар туралы жазатын орыс әдебиетшісі» деп атаған.

Шоқан қырғыз халқының «Манас», «Семетей» туралы дастандарын аса құнды туындылар ретінде бағалаған. Шоқан «Манасты» даланың «Иллиадасы» тәрізді десе, «Семетей» жырын «Манастың» жалғасы. Бұл – қырғыздың «Одиссеясы» деген. «Манасты» бірінші рет баспаға ұсынып, орыс ғалымдарына таныстырған да Шоқан.

П.П.Семенов-Тян-Шанский өзінің Жетісу бойындағы зерттеулерін жүргізгенде  Шоқанмен ақылдасып отырған. Семенов-Тян-Шанскийдің ұсынуымен 1857 жылы Шоқан орыс географиялық қоғамының толық мүшелігіне сайланды.

1858-1859 жылдары Шоқан өзінің Қашқарияға барған атақты саяхатын жасайды. Қашқария мәліметтері Шоқанның дүние жүзілік география ғылымына қосқан зор жаңалығы болды.

Шоқан өмірімен ғылыми творчестволық қызметінің аса елеулі кезеңі – оның 1859 жылдың аяғында Петербургте болуы еді. Петербургте ол идеялық жағынан көп өсіп, әлеуметтік жағынан толысып қайтты. Денсаулығы нашарлап ол еліне қайтады. Шоқан 1865 жылы қайтыс болады. Оның сүйегі Алтынемел тауының баурайындағы Қөшен – Тоған деген жерге қойылады.

Шоқан өлімі оның сүйген қазақ халқына және орыс достарына өте ауыр тиді. Шоқан басына ескерткіш орнатуды ұйымдастыруда және оның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі зор. Орыстың географиялық қоғамы басып шағарған (1904) Шоқан шығармаларына жазған алғы сөзінде академик Н.И.Веселовский: «Шоқан Уәлиханов шығыстану әлемінде құйрықты жұлдыздай жарқ етіп шыға келгенде, орыстын шығысты зерттеуші ғалымдары оны таңғажайып құбылыс деп түгел мойындап, түркі халқының тағдыры  туралы онан маңызы зор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті», - деп жазды.

1958 жылы Уәлихановтың Алтынмелдегі қабірі басына биік обелиск орнатылады. Кауфман қойғызған мәрмәр тас соның қабырғасына өріліп жымдастырылады

 

Шокан (Муххамед-Ханафия)

Шынгисович Уалиханов родился в ноябре 1835 года в крепости Кушмурун, находящейся на территории Кокчетавской области, в семье влиятельного и богатого казахского султана Шынгиса Уалиханова, внука Абылая.

Детские годы Ш. Уалиханова прошли в ауле, где в частной казахской школе он получил начальное образование, овладел основами арабского письма и научился рисовать.

Шокан Уалиханов был весьма образованным человеком своего времени. Он окончил Омское войсковое училище, дослужился до чина полковника русской армии и пользовался большим авторитетом как среди своих соотечественников, так и среди русских офицеров и чиновников.

Осенью 1847 гсда 12-летний Шокан был определен на учебу в Омский кадетский корпус, считавшийся тогда лучшим учебным заведением Сибири. До 1847 года Шокан не знал ни слова по-русски, а через несколько лет, проведенных в стенах Омского кадетского корпуса, не только в совершенстве владел русским языком, но и располагал знаниями, удивительными для хрупкого подростка. Здесь он получил обширные знания по истории, этнографии, истории литературы, основательно изучил произведения русских классиков.

Когда Шокану исполнилось четырнадцать лет, ему предрекали будущность ученого. Уже тогда он писал заметки о жизни родной степи, об обычаях казахского народа. Года через два вместе со своим отцом он записал замечательную поэму казахского народа «Козы Корпеш и Баян сулу». Кушмурунский список поэмы лежал в библиотеке юного Шокана рядом с номерами «Современника» - его любимого журнала.

В 1858 году Шокан по окончании кадетского корпуса был выпущен корнетом «по армейской кавалерии» и назначен на службу при особе генерал-губернатора Западной Сибири.

Сразу же после окончания учебы начинается общественная и литературная деятельность Ш. Уалиханова. В 1854-1857 годах он принимает активное участие в экспедициях по Южному Казахстану и Киргизии. Одновременно он начинает усиленно изучать географию, историю, обычаи, народную казахскую и киргизскую поэзию. Шокан исследует первоисточники по истории Средней Азии. Казахстана, Сибири, Западного Китая. Его волнуют судьбы древних народов -юэчжей, хун-ну, тукиу, жужаней, хягасов, усуней. Уже тогда у него зародилась мечта проникнуть в недоступный европейским путешественникам Восточный Туркестан.

В 1855 году Ш. Уалиханов принял участие в поездке генерала Гасфорта и совершил большое путешествие по Центральному Казахстану, Семиречью и Тарбагатаю. Маршрут его пролегал от Омска на Семипалатинск, оттуда через Аягуз и Капал в Заилийский Алатау, где в это время закладывалось укрепление Верное. Шокан посетил Джунгарские ворота, Каркаралы, побывал в Барнауле, Кокчетаве и других местах.

Он изучил развалины древних городов, наскальные рисунки, каменные изваяния, записал предания, песни и сказки казахского народа. В Омске он обобщил собранные материалы и на оснований их составил записки по вопросам землепользования, родовых и семейных отношений и древней религии казахов.

В 1858 году Шокан Уалиханов принял участие в крупной военно-научной экспедиции под руководством полковника М. М. Хоменко. Целью экспедиции были ознакомление с жизненным укладом киргизского народа и составление карты бассейна озера Иссык-Куль. В начале августа того же года он отправился в Кульжу, главный город западной китайской провинции, для выполнения довольно сложной дипломатической миссии, связанной с развитием торговли с Китаем и решением ряда других вопросов взаимоотношений с этой страной.

В 1857 году Шокан Уалиханов вновь совершает поездку к алатауским киргизам, ближе знакомится с их жизнью и бытом, глубже изучает историю и этнографию киргизского народа. Во время этой поездки, собирая ценнейший фольклорный материал, Ш. Уалиханов впервые обратил внимание на киргизскую поэму «Манас». Характеризуя «Манас» как явление большого общественного и исторического плана, Уалиханов писал: «Манас» есть энциклопедическое собрание всех киргизских мифов, сказок, преданий, приведенное к одному времени и сгруппированное около одного лица - богатыря Манаса. Это нечто вроде степной «Илиады». Образ жизни, обычаи, нравы, география, религиозные и медицинские познания киргизов и международные отношения их нашли себе выражение в этой огромной эпопее».

Научные результаты первых путешествий Ш. Уалиханова 1856-1857 годах отражены в его путевых очерках: «Дневник поездки на Иссык-Куль», «Записки о киргизах».

Расцвет научной и просветительской деятельности Ш. Уалиханова относится к концу 50-х - началу 60-х годов XIX столетия. В 1858-1859 годах он совершил свое самое увлекательное и опасное путешествие, которое могло стоить ему жизни, - поездку в Восточный Туркестан. Превратившись в «торговца Алимбая», он вместе с торговым караваном, снаряженным в Семипалатинске, вступил в ворота Кашгара вскоре после того, как войска Богды-хана жестоко подавили

восстание ходжей. Власть в Кашгаре была захвачена безумным деспотом Валиханом-торе, среди бесчисленных жертв которого оказался немецкий путешественник Адольф Шлагинвейт. Ш. Уалиханов ознакомился с политическим и экономическим устройством Восточного Туркестана, собрал материалы по истории и этнографии народов, населявших эту страну с древнейших времен. Помимо этого, он приобрел ряд уникальных восточных рукописей, составил нумизматическую коллекцию, гербарий, коллекцию горных пород.

В конце 1859 года Ш. Уалиханов приехал в Петербург. Русские ученые встретили его как отважного путешественника, замечательного исследователя, глубокого знатока жизни народов Средней Азии и Казахстана.

Напряженная научно-исследовательская деятельность Ш. Уалиханова в Петербурге протекала в тесном контакте с крупнейшими русскими учеными-востоковедами, со многими из которых у него сложились дружеские отношения.

Пребывание Ш. Уалиханова в Петербурге было недолгим. Весной 1861 года тяжелая болезнь заставила его покинуть Петербург и отправиться в родную степь с надеждой поправить ослабленное здоровье.

Весной 1864 года Ш. Уалиханов принял участие в походе на Ташкент под предводительством генерала Черняева. Но вскоре Уалиханов, недовольный действиями Черняева, разочаровавшись в нем, оставил отряд и вернулся в степь - в аул султана Тезека близ г. Верного. Здесь он женился на сестре Тезека - Айсаре. Здоровье Шокана было подорвано, болезнь быстро прогрессировала, и в апреле 1865 года он скончался.

Друзья Шокана, передовые ученые, мыслители и общественные деятели того времени были потрясены его смертью.

Имя Шокана Уалиханова и доныне остается путеводной звездой исследователей Востока. Ученые продолжают дело, начатое им. дивясь его прозорливости, смелым догадкам, широте его кругозора.