Й.Галтунг, Органски, К.Уольц, Р.Арон тұжырымдамалары

Галтунг тұжырымдамасы.

Галтунгтың ойынша, әлеметтік  қақтығыстардың себебі әлеуметтік жүйелердің өмірге әкелетін күш көрсетуі – ол мәдени, құрылымдық және тікелей(жеке).Осының негізінде мәдени күш көрсету құрылымдықтың пайда болуына, ал құрылымдық болса – тікелей көш көрсетудің алғышарттарының пайда болуына әкеліп соқтырады. Тікелей күш көрсету адамның негізгі қажеттіліктерін құрайтын әрекеттеріде орын алады -  өмір үшін күрес, байлық, жеке тұлғалық және бостандық. «Мен күш көрсетуді адамның негізгі қажеттіліктерімен немесе, тіпті, өмірдің қажеттіліктерімен келтірілетін, олардың шынайы қанағаттанушылықтарының сатысын, потенциалды түрде мүмкіндігінен төмен, орны толмас залал ретінде қарастырамын». Ондай әрекеттерге өлтіру, денеге тигізілген зақым, блокада, санкция, кедейлік, репрессия, заісыз репрессиялар, тұтқынға алу, қуғындауды жатқызуға болады.[1]

Құрылымдық зорлық, немесе қоғаммен бақыланатын қанаушылықтың  жүйесі – жоғарыда тұрғандардың төмендегі  тұрғандарға қарағанда әлдеқайда  зор игілікке ие болуы, ол ауру мен  аштықтан пайда болатын өлімді, азаматтардың санасымен ойнау, ақпараттын шектелуін, маргиналдануды,  бытыратуды, әлеуметтік әділетсіздік пен ресурстардық дұрыс  бөлінбеуі, қоршаған ортаның ластануын, тең емес мүмкіндіктерді жатқызады.

Мәдени зорлық мәдениеттің  біздің тіршілігіміздің шеңберіндегі дінмен және идеологиямен, тілмен және өнермен, тәжірибелік және формальды ғылыммен тікелей және құрылымдық күш көрсетуді ақтауы және заңдастыруы мүмкін аспектілерімен көрсетіледі. Мәдени зорлық, тікелей және құрылымдық күш көрсету әділетті актілер болып қабылданатын және көрінетін кезеңге әкеледі. Мәдениет насихаттайды, оқытады, қанаушылықты, репрессияларды, жеке және тотық агрессивті сипаттағы әрекеттерді нормаға сай және табиғи көрініс ретінде қайта қарастырады немесе оларды мүлдем байқамайды.[4]

Осыдан, ғалым әскери қақтығыс және халsқаралық қақтығыс  - ол жәй тікелей күш көрсетуге қарағанда әлдеқайда зор екендігін қорытады. Қақтығыстар соғысушы екі жақтың да ие болған шынайы құрылымдық өзгерістерімен кесмді. Оның ойынша, соғысты тоқтату үшін, қарсыласушы жақтардың тек қана қатынастарына қзгеріс әкеліп қана қоймай, ішкі құрылымын түп тамырлы түрде өзгерту қажеттігін айтады.Галтунг, қарсыласушы жақтар негативті бейбітшілікке және позитивті бейбітшілікке келуі мүмкін, деп ойлайды. Негативті бейбітшілік – ол, екі жақ соғысуды тоқтатады, бірақ ол, алайда ол қақтығыстың болашақта қайталануын немесе жаңадан көрініс табуын жоққа шығармайды.[1]

Галтунг «конфликт үштағаны»  теориясы негізінде қақтығысты тікелей қақтығыс, құрылымдық қақтығыс, мəдени қақтығыс деп жіктейді. Шешенстан-Ресей соғысы басталар қарсаңында мəдени қақтығыстың айқындығы басым болды. Ресей Шешенстанды XIX ғасырда отарлағанымен, шешен ұлты осы кезге дейін өздерін мəдени тұрғыда ресейлік деп сезіне алмай келді, шешендер Ресейдің саяси-мəдени үстемдігін қабыл дай алған жоқ. Ресейдің Кавказды жаулап алу оқиғасынан басталатын орыс-шешен текетіресі антагонистік топтар арасындағы бітіспес жаушылдықты қалыптастырды.«Л.Толстой мен М.Лермонтовтың жəне басқалардың шығармалары арқылы мəңгіге суреттелген Кавказ соғыстары орыс мəдениетінің маңызды бір бөлігіне айналды, тəуелсіздік жолында тау халқына тəн айбаттылықпен табанды түрде күрескен шешендердің қарсылығы батырлықтың нышаны болды. Тарихтан ал ған осы бір тəжірибе ұлттың жаңа сипатын қалып тастыруда кəдеге жарады», – деп жазады Стэнфорд университетініңпрофессоры Г. Лапидус.[5]

Галтунгтың айтуынша, М.Гандидің принциптері әлде конфликт шешу теориясына негіз болған, әлде керісінше сол идеялардан бастау алған. Бірінші норма – конфликтінің мақсаты мен тараптардың оған қатысты ұстанымы. Яғни, өз мақсатынды ашық түсіндіру, қарсыласыңның көзқарасын айқын ұғыну, ортақ мақсаттарды табу, фактілерді обьективті өарастыру0 сондай-ақ конфликтігі позитивті түрде қарау, оны қарсыласыңмен кездесу, қоғамды, өзінді өзгерту деп қарастыру. Екінші норма конфликт кезіндегі мінез-құлыққа қатысты: қарсыласыңды сөзбен, жағымсыз іс-әрекетпен тұқыртпау, мүлікке нұқсан келтірмеу, зомбылықтың орнына жағымсыз ишара жасау; мақсатқа жетуге дәйектілікпен әрекет ету: конструктивті болу, ашық әрекет ету; зұлымдықты қолдамау, зұлым күштермен достаспау; жауапкершілікті мойынға алуға дайын болу; жағдайды тым әсірелемеу; қарсыласыңның пікірі мен ұстанымына құрметпен және жанашырлықпен қарау; ушықтырмау; сабыр сақтау; қарсыласыңды ашуланатындай әрекетке бармау, кемсітпеу. Ал, үшінші конфликтіні шешумен байланысты: конфликт шешілу керек, яғни ұзақ уақыт тәжкәлесәп жүруге болмайды, оны трансформациялаудың амалдарын қарастырып, өзіңді және қарсыласыңды өақсы жаққа қарай өзгертуге талпыну қажет.

Галтунг - халықаралық қатынастардың  анализін қорытуда әлеуметтануға жүгінген ең алғашқы ғалымдардың бірі болып  саналады. Оның мүскіндіктерінің сөзсіз жемісі халықаралық қақтығыстардың теориясының кейінгі дамуына әсерін тигізді.[2]

Органски тұжырымдамасы.

Органски саяси теңдік теориясына немесе күштердің балансына негізделе, қақтығыстардың себептерінің қорытындысында, халықаралық жүйеде құрылымдық теңдіктің бұзылуы ондағы челленджер мемлекеттердің пайда болуымен түсіндіреді. Олардың ұлғайып бара жатқан күші, әлемдік тәртіпте жүргізуші позицияларға ие, бірақ олардың саяси әсерлесуінен әлдеқайда төмен, олардан да мықты державаларға жақындауда.[2]

Уольц тұжырымдамасы.

К.Уольцпен ұсынылған халықаралық  қатынастардың пайда болуы туралы құрылымдық зерттеулерге ие тағы бір  түрі үш сатының қорытындысы,яғни анализі – индивид, мемлекет және халықаралық жүйе. Бірінші сатысында халықаралық қақтығыстардың себептерін зерттеу адамның шынайы табиғатының және оның психологиясын – ең алдымен, ерекше психологиялық қасиетке ие мемлекеттік қайраткерлерді зерттеуіне әкеліп соқтырады. Екіншісінде, мемлекеттің геополитикалық орналасуына байланысты факторлар мен детерминантттар, сонымен қатар онда үстемдік ететін саси режимдер мен әлеуметтік-экономикалық құрылымдар қарастырылады. Үшінші сатысында халықаралық жүйенің қзіне тән қасиеттері айқындалады: полярлық және күштің арақатынасының конфигурациясы және басқа да құрылымдық қасиеттер.

Халақаралық қақтығыстардың пайда болуының құрылымдық көрінісіне сай, оларға кеңес кезеңіндегі әдебиеттерде сипатталған қасиеттеріне және табиғатына байланысты. Қақтығыстардың пайда болуы  халықаралық жүйенің глобалды біркелкі емес өзіне тән әлемді капиталистік жүйемен бөліп жаруы, дамушы елдердегі  социализм, ондағы жағдайда, өз кезегінде  таптық негізде бөліну прцестері  қарастырылған. Қақтығыстардың себебі болса, олардың негізгі бастауы  империализмнің агрессивті табиғатынан  қорытылған.[2]

Жоғары айтылып өткендей, кейбір ғалымдар халықаралық қақтығыстардың пайда болуын мемлекетаралық жүйенің  әсерлесуі және оның ішкі ортасының  ерекшелігінде көреді. Бұл көзқарас бойынша, әскери қақтығыстардың немесе олардың алдындағы дағдарыстың  қолайлылығы халықаралық контекстте болып табылады. Осы немесе басқа  да жағдайда, мемлекеттер халықаралық  иерархияда қздерінің екі жақты  орналасуларын ұмытып және пайда  болған екіліктің көзін жоюға  тырысады, мысалы, АҚШ пен КСРО арасындағы Кариб дағдарысы кезеңіндегі қатынасы.

Жалпы қабылданған халыққаралық құрылым түсінігінің болмауы  құрылымдық және контекстуалдық зерттеулер арасында өзгешелікті өиындата түседі. Халықаралық өатынастар теориясының  зерттеущілері атап өткендей, көсетілген зерттеулер бірімен бірі тығыз байланысты және бірнеше ортақ идеялаға ие. Шын мәнісінде, оларды, мәселен, айқын мемлекетті-орталықтық бейілділікті халықаралық жүйенің моделі, ал оның ең бастысы мемлекетаралық қайшылықтар, дағдарыстарға және әскери қақтығыстарға толы халықаралық қақтығыстар туралы ақпарат. Оған халықаралық қақтығыстар классификациясы дәлел.[3]

Арон тұжырымдамасы.

Р.Арон халықаралық жүйеде үш құрылымдық өлшемді ажыратты: күштер арақатынасының конфигурациясы, акторлардың  иерархиясы, гомогенді және гетерогенді  құрам. Дәстүрлі саяси реализиге  толық сәйкес негізгі өлшем деп, ол күштердің арақатынасының кофигурациясын айтады, халықаралық жүйеде орталық  билікті айқындайтын көрінісінің  болуы, және де оның негізгі элементтерінің арасында байланыс – егеменді мемлекеттер. Күштер арақатынасының конфигурациясы басты акторлардың көлемі мен  олардың арасындағы тән қасиеттеріне байланысты. Осындай конфигурацияның  екі негізгі типі – биополярлық  және көпполярлық.

Акторлардың иерархиясы әскери-саяси, экономикалық, ресурстық, әлеуметтік-мәдени, идеологиялық және халықаралық жүйеге әсер ету мүмкіндігіне байланысты басқа да көзқарастар тұрғысынан олардың фактылы теңсіздігін көрсетеді.

Халықаралық жүйедегі гомогенді  немесе гетерогенді қасиет акторлардың  ие басқа да принциптеріне қатысты  келісу дәрежесін немесе құндылықтарын  білдіреді. Осы келісулер қаншалықты көп болса, соншалық гомогенділік жүйе болып табылады.Ол қаншалықты гомогенді болса, ол соншалықты бейбіт және тұрақты. Гомогенді жүйеде мемлекеттер қарсыластар бола алады, бірақ саяси жаулар емес. Керісінше, гетерогенді жүйе, құндылықтармен және идеологиялық антогонизмді ажыратылатын тұрақсыз, қақтығысты болып келеді.[2]

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер

1. „Міжнародний конфлікт у поглядах Йохана Галтунга” Автор:СТУДЕНТА 5-ГО КУРСУ ВІДДІЛЕННЯ МІЖНАРОДНИХ ВІДНОСИН.
2. Цыганков П. Политическая социология международных отношений
3. http://society.polbu.ru/torkunov_relations/ch05_vi.html
4. Социология. Теория и практика. - Под ред. П. С. Емшина, Д. З. Мутагирова, Н. Г. Скворцова, М., 2001
5. Сеңгірбай М.Ж .  «Этносаралық қақтығыстардың алдын алу мен реттеудің технологиялары».

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚАЗТҰТЫНУОДАҒЫ  ҚАРАҒАНДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

 

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖӘНЕ

ӘЛЕМДІК ЭКОНОМИКА  КАФЕДРАСЫ

 

 

 

«Қазіргі заманғы қақтығыстар мен оларды реттеу тәсілдері» пәні бойынша

 

БАЯНДАМА

 

Тақырыбы: «Й.Галтунг, Органски, К.Уольц, Р.Арон тұжырымдамалары.»

 

 

 

 

Орындаған: Камбарова А.Б

                                                                   Қабылдаған: Мусаева Э.А

 

 

 

 

 

 

Қарағанды 2013