Қазақстанның экономикалық жүйесі: қалыптасу және даму ерекшеліктері

Тақырыбы: Қазақстанның экономикалық жүйесі: қалыптасу және даму ерекшеліктері. 

 

Жоспар:

1.Экономикалық теорияның пәні және зерттеу әдістері

2. Экономикалық теорияның қалыптасуы және даму  кезеңдері

3. Экономикалық теория пәні мен зерттеу әдістері 

 

Экономикалық теорияның қалыптасуы және даму кезеңдері Экономикалық теория пәнінің дамуында үш кезеңді бөліп көрсетуге болады: экономия, саяси экономия, экономикс. Экономикалық теорияның пәні ғылым ретінде бірден қалыптасқан жоқ, ол ұзақ тарихи дамудың нәтижесі болып табылады. Экономикалық ойдың алғашқы көзі өзінің тамырларын ежелгі дәуірден бастайды. Алғашқы адамдардың өздерінде игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну бойынша алғашқы қауым мүшелері арасында қалыптасатын қатынастар жөнінде белгілі бір ой-пікірлер қалыптасты. Алайда олар білімнің дербес саласына айналмай діни көзқарасқа негізделген тармақталған қоғамдық танымның шеңберінде болды. Ежелгі шығыста алғашқы қоғамдық кластардың қатысуымен экономикалық ойдың орталығында мемлекеттік шаруашылықты ұйымдастыру мен басқару мәселелері тұрды. Нәтижесінде мемлекет пен қоғамдағы тұрақтылықты ұстап тұруға бағытталған теориялар мен арнайы шығармалар  пайда болды. Алайда ежелгі шығыс ойшылдарының көзқарастары экономикалық ғылымның  қалыптасуына жанама ықпал етті. П.Самуэльсонның бейнелі сөзі бойынша экономикалық теория қоғамдық ғылымдардың Ханымы болып табылады. Ұлт байлығының қайнар көздері және оны ұлғайту әдістері туралы мәселе экономикалық ойдың нақ ортасындда болды. Өткеннің көрнекті экономистерінің еңбектерінде «байлық» сөзі текке шешуші сөз болған жоқ. Ең болмағанда А.Смиттің «Халықтардың байлықтарының себебі және табиғаты туралы зерттеу», И.Посошковтың «Байлық және кедейлік туралы кітап», К.Маркстің «Капитал» деген еңбектерін еске түсірейік. Экономика  туралы  алғашқы  түсініктерді   біз   Ксенофонттың,   Платонның, Аристотельдің және басқа ежелгі ойшылдардың еңбектерінен табамыз. Ксенофонт (б.э.д. 445-335 жж.) «Экономия» деп аталатын (гректің «ойкос» -шаруашылық және «номос» заң деген сөздерінен шыққан) құл иеленушінің үй шаруашылығын басқару құралын жасады. Оны «үй салу» яғни, үй шаруашылығын басқару өнері (заңдары) деп те аударуға болады. Ол экономия - бұл оның көмегі арқылы өзінің шаруашылығын байытуға болатын ғылым деп жазды. Орталықтандырылған мемлекеттердің пайда болуы мен біртұтас мемлекеттік шаруашылықты жүргізу ережелерін анықтау әрекеті пайда болды. «Ойкономия» түсінігі саяси экономияға айналды. «Саяси экономия» түсінігінің өзі алғаш рет француз экономисті Антуан Монкретьеннің (1575-162жж.) «Қоғамдық шаруашылықтың заңдары» («Саяси экономияның трактаты») деп аталатын еңбегінде қолданылған. «Политейя» - грек тілінде «қоғамдық құрылыс» немесе «қоғамдық ұйымдастыру» деген мағынаны білдіреді. Саяси экономия қоғамдық шаруашылықтың заңдары туралы ғылым болып қалыптасады. Жаңа ғылым атау алып ұзақ уақыт нақты кесілген пәнге ие болмады. Онымен де «таза» экономисттер айналыспады. «Саяси экономия» өзінің пәнін капитализмнің дүниеге келуімен кескіндейді (16ғ. соңы - 17ғ. басы). Буржуазия ең алдымен өндірісте емес байлықтың бейнесі болған алтын операцияларымен және саудамен айналысатын айналым сферасында әрекет етеді. Сондықтан  алғашқы  экономикалық ғылым ретінде меркантилизм  пайда болды  (итальян тілінде mегсапtе - саудагер). Оның мәні: байлық сыртқы сауданың нәтижесінде жиналады. Сол себептен тек айналым сферасын зерттеу қажет. Меркантилизм екі кезеңнен өтті: Ерте кезеңде (15-16ғғ..басы) ол байлықтың жалғыз формасы ретіндегі алтын мен күміс идеализациясы тән монетаризм формасында ілгері басты және алға шықты. Монетаристер «ақша балансы» теориясын алға қойды. Осыған сәйкес олар ақшаны елден шығаруға тыйым салуды ұсынды. Кейінгі меркантилистер ақша айырбасы емес тауар айырбас сферасының зерттеулеріне көңіл бөлді. «Сауда балансы» теориясы жетілдірілді. Ерте кездегі меркантилистерге карағанда кейінгі меркантилистер ақшаны елден шығаруға тыйым салмады, өнеркәсіп тауарларыньң экспортын ұлғайтуды, шетел тауарларына жоғары баж салығын салуды ұлттық экономиканы қорғауды яғни протекционизм саясатын жүзеге асыруды ұсынды  (латын сөзінде "ргоtесsіо" жактау, қорғау). Меркантилизмнің өкілдері Т.Мен, А.Монкретьен, У.Стаффорд, У.Кольбер, Ресейде - Ордын-Нащокин (1605-1680), Петр I (1672-1725), И.И.Посошков (1632-1726) және т.б. болып табылады. Буржуазия айналым сферасындағы позицияларды жаулап алып өндіріс сферасына енеді. Бұл дереу теорияға эсер егті: байлыктың қайнар көзі жасалған игіліктер айырбасталып қана қоятын сауда емес өндіріс екендігі дәлелденеді. Шынайы байльқ ақша емес тауарлар болып табылады. Осылай классикалық саяси экономия мектебі пайда болады. Оның негізін У.Петти және француз соты Буагильбер салды. Сол кездегі Европа әлі де аграрлы еді, сол себептен көп экономистер ауыл шаруашылығы өндірісіне басымдылық танытты. Олар физиократтар мектебінің өкілдері болып табылады (грек тілінде рhісіз – табиғат,  кrаtоs - билік). Ол 18ғ. ортасында Францияда қалыптасты және классикалық саяси экономияның француздық нұскасы болып табылады. Оның негізін салушы дәрігер Людовиг ХҮ және мадам Помпадур Франсуа Кенэ болды (1694-1774 жж.), өкілдері Тюрго Дюпон де Нимур Мирабо және т.б. Классикалық саяси экономияның ең жарқын окілдерінің бірі А.Смит (1723-1790 жж.) және Д.Рикардо (1772-1823 жж.). А.Смит «Халықтардың байлығының себебі және табиғаты туралы зерттеу» атты кітабын шығарды, А.Смиттің негізгі идеялары: Мемлекеттің экономикаға минимальды араласуы; Бәсекенің   әсеріндегі   ұсыныс   пен   сұраныстан   тәуелді үйлестірілетін еркін бағалардың   негізінде   нарыктың   өзін-өзі  реттеуі. Ол бұл экономикалық реттеушілерді (баға, сұраныс, ұсыныс жәңе ең маңыздысы-бәсеке) «көрінбейтін қол» деп атады. Классикалық мектептің еңбектері: Зерттеудің басты объектісі ретінде айналымды емес, өндіріс сферасын жасады; Еңбектің барлық тауар кұнының өлшемі мен негізі ретіндегі мәнін ашты; Экономика нарықпен реттелуі керек екенін және оның өзінің әділ заңдары  бар екенін яғни хандармен де үкіметтермен де ауыстырыла алмайтынын дәлелдеді; Қоғамның барлық қабатының табыстарының қайнар көздері: кәсіпкерлерді, жер иеленушілерді, банкирлерді, саудагерлерді айқындады: Экономикалык ғылымның одан әрі дамуы күрделі жолдардан өтті. XIX ғ. 2-ші жартысының басында саяси экономия терең дағдарысты басынан өткізді, ол екі тармаққа бөлінді: марксизм және маржинализм. Марксизмнің негізін салушы К.Маркс (1818-1883 жж.). К.Маркстің ең басты еңбегі «Капиталды» Ф.Энгельс «жұмысшы табының библиясы» деп атады. Маркс өзінің зерттеулерінің пәні - өндірістің капиталистік әдісі мен оған сәйкес келетін өндіріс пен айырбастың қатынасы, ал түпкі мақсаты - капитализмнің экономикалық заңдарын ашу деп есептеді. Маркстік теория бойынша қоғам дамуының негізі- материалды өндіріс. Өндірістің дамуымен жаңа қоғамдық қатынастар құрылады. Өндірістік қатынастардың жиынтығы қоғамның материалдық базисі сана формаларын, заңды және саяси қондырманы анықтайды. Қоғамда әрекет етуші заңдар өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар, сондай-ақ идеологиялық және саяси қондырма мен базис арасындағы сәйкестілік принципін көрсетеді. Өндірістің даму деңгейі мен қоғамды ұйымдастыру формасы арасындағы  сәйкестілік принципі  неліктен қоғамдық қатынастарда өзгерістер болатындығын түсіндіреді. К.Маркстің негізгі экономикалық еңбегі 4 томнан тұрады. Экономикалық қатынастар жүйесін талдау байлық емес, тауардан басталады. Маркстің пікірі бойынша осы тауарда зерттелінетін жүйенің барлық қайшылықтары көрінеді. "Капитал өндіріс процесі" деп аталатын бірінші томда Маркс басты категориялар: баға негізінде жатқан құнды, пайда негізі-қосымша құнды, жұмыс күшінің құны мен оның бағасы-жалақыны қарастырады. Капиталдың қорлану процесі мен оның жұмысшылар тобының жағдайына ықпалын сипаттайды. "Капиталдың айналыс процесі" деп аталатын екінші том капиталдың қозғалысын, оның айналымы мен шеңбер айналымын талдауға арналған. Маркс ұсынған ұдайы өндіріс схемасында өндіріс құралдары мен тұтыну заттары өндірісі арасындағы айырбас шарты мен пропорциясы қарастырылады. "Капиталистік өндіріс процесі" деп аталатын үшінші томда пайда, процент, жер рентасының иелері арасында қосымша құнды бөлу процесі қарастырылады. Тауар құнының өндіріс бағасына ауысу механизмі көрсетілген. Төртінші том "Қосымша құн теориясы" қосымша құн мәні мен оның бөліну формалары тұрғысынан экономикалық теорияларға сыни қамту жасалған. Маркс теориясына сәйкес табыстың көзі-еңбек. Табыстың қалған түрлері жұмысшының төленбеген еңбегінің нәтижесі. Еңбек құн теориясының маркстік тұжырымы жалдамалы еңбекті пайдалануды түсінудің теориялық негізін құрайды. Маркстің пікірінше эксплуатация негізінде капиталистердің жалдамалы жұмысшыларды еңбек нәтижелерінен аластатуы жатыр, бұл өз кезегінде өндіріс құралдарынан аластатуды көздейді. Маркстің экономикалық ілімі экономикалық ғылымдағы тартымды да терең бағыт. Оның әлеуметтілігін әлсіз, біржақтылық ретінде танығанмен әлеуметтік мәселелердің қойылуы мен өңделуі, экономикалық процестер мен құбылыстардың әлеуметтік аспектілерін қарастыру маркстік методологияның күшті жағын құрайды. А.Смит сияқты К.Маркс нарық капитал жинактаудың күшті тәсілі деп ссептеді, бірак Смитке қарағанда ол нарық механизм орындап шыға алмайтындай оның кайшылыктары соншалыкты шынайы болғандыктан бұл процесс тап күресінің шиеленісуімен және капитализмнің өршуімен аякталады деп ойлаған. Бұл сұрақтар қарапайым болмағандықтан, бұл көзкарас әлі де тартыстар тудыруда. Маркстің сыны капитализмнің кұламағанын, жұмысшы табының кедейленбегенін, Маркстің болжамдарының расталмағандығын дәлелдейді. Маркстің жақтаушылары, оның зерттеген және болжамдаған капитализм! 30ж. ¥лы депрессия кезсңінде күйзеліске ұшырағандьқтан, Марксті колдайды. Ал қазіргі нарықтық экономика - бұл Маркстің «жағымды Гуманизм» деп атаған коғам жолындағы Маркстің болжамдаған жаңа кезеңі болып табылатын баска модель. Маркстің экономикалық ғылымы 20 ғ. басында пролетариаттың жағдайы Батыс елдеріндегіден біршама ауыр болған ел Ресейде кеңінен тарады. Оны Г.В.Плеханов, В.И.Ленин (1870-1924 жж.), М.А.Бакунин, «Капиталды» орыс тіліне аударудың алғашкы инициаторы А.Лопатин және т.б қолдады. 1917 жылдың казан айынан бастап 70 жыл бойы Маркстік экономикалық ғылым СССР-дегі жалғыз, сол себептен билеуші ғылым болды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында экономикалық ғылымның жалпы жағдайының ауысуы үшін алғышарттар қалыптасады. Дамыған елдерде капитализм берік нығаяды. Саяси экономияның жалпы принциптерін жасау  экономикалық тәжірибенің әртүрлі мәселелерін зерттеумен ауыстырылады. Авторлар енші шектеулі ресуртарды оптимальды пайдалануға көңіл бөледі. Бұл үшін олар шекті шамалар теориясын, дифференциалды және интегралдық есептерді кең қолданады. Экономикалық әдебиеттер әртүрлі нарықтық жағдайларды сипаттайтын математикалық формулалар мен графиктермен толығады. Сөйтіп экономикалық ғылымда жаңа бағыт-маржинализм пайда болады. Маржинализм (француз тілінде mагgіпаl – шекті, шектеулі) марксизмнен айырмашылығы – қанауға негізделген өндіріс әдісі ретінде капитализм мәнін зерттеуден бас тартып, шаруашылық қатынастарын зерттеуге бет бұрды. Ол 19 ғ. 70 жылдары пайда болды. Оның өкілдсрі: Австрияда К.Менгер, Англияда У.Джевонс, Швейцарияда Л.Вальрас. Маржиналистер саяси экономияның міндетін рациоиналды шаруашылық пен шектеулі ресурстарды бөлудің ең тиімді тәсілдерін іздеуден көрді. Өздерінің зерттеулерінің өлеуметтік бейтараптығына көңіл аудару үшін олар «экономикстің» пайдасына «саяси экономия» терминінен де бас тартты. Мұны ең алгаш У.Джевонс, одан кейін оған тәуелсіз «Экономиканың принциптері» кітабын шығарған А.Маршалл (1842-1924 жж.) жасады. Марксизмге қарағанда маржинализм оған жаңа саналы ойлар мен тәсілдерді қабылдауға мәжбүрлеген идеялар бәсекесінің қыспағында болды. Осылай оның жақтаушылары өздерінің зерттеулерінде бірінші болып математикалық модельдерді қолдана бастады, ал 19 ғ. 90 жылдары А.Маршалл саяси экономияның классигі Рикардоның теориясының элементтерін маржинализм концеппиясына енгізді. Нәтижесінде ол неоклассикалык жүйе деп атала бастады. Оның өкілдсрі: Д.Кларк (американдык мектеп), А.Маршалл және А.Пигу (Кембридж мектебі) және т.б. Неоклассиктер көңіл аударған басты мәселе- адамның қажеттіліктерін қанағаттандыру. Экономикалық ғылымның мақсаттарын айқындай отырып, олар әртүрлі факторлардың экономикалық хал-ахуалға ықпалы жөнінде айтты. Ең бірінші игіліктердің (тауарлар мен қызметтердің) тұтыну құны (пайдалылығы) және тұтынушылар тарапынан осы игіліктерге сұраныс мәселесі тұрды. Неоклассик өкілдері экономикалық заңдар кез-келген қоғам үшін бірдей дегенді алға тартты. А.Маршаллдың басты идеясы нарықтағы процестерді анықтаушы күш ретінде сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекетінің мәселелерін зерттеуден тұрады. Ол сұраныс пен ұсыныстың қалай қалыптасатынын, қалай өзара әрекет ететіндігін талдап, сұраныс икемділігі түсінігін енгізді. Ол тепе-теңдік баға түсінігін қолданды. Пайдалылықтарды (тұтыну құндарын) өлшеу мен салыстыру жолымен тұтынушылардың талғамын анықтау мәселесін австриялық мектеп экономистері  Карл Менгер мен Евгений Бем-Баверк және т.б. қойды. Мұндай жақындау микроэкономика деген атқа ие болды. Кейіннен маржинализм Д.М.Кейнстің нарықтық реттеу экономиканы тұрақсыз етеді, сол үшін мемлекеттік араласу қажет деген теориясын өзінің бойына сіңірді. Д.М.Кейнс (1883-1946 жж.) А.Смитпен және К.Маркспен қатар әлемнің үш ұлы экономистерінің бірі болып табылады. Экономикалық теорияда болған нағыз революция 1936 жылы жарияланған Кейнстің «Жұмысбастылық, пайыз бен ақшаның жалпы теориясы»  (1883-1946) атты еңбегімен жасалды. Оның есімімен макроталдау мәселесіне баса көңіл аударған батыстық экономикалық ойдың жаңа бағыты- кейнсиандықтың пайда болуымен байланысты. Кейнс кейбір неоклассикалық ілімнің негізгі тұжырымдарынан атап айтқанда нарықты өзін-өзі реттеуші механизм ретінде қарастырудан бас тартады. Нарық Кейнс тұрғысынан тиімді сұранысты қамтамасыз ете алмайды, сондықтан да оны мемлекет ақша-несие және бюджет саясаты арқылы ынталандыруы тиіс. Бұл саясат ұлттық табыстың тез өсімін қамтамасыз ететіндей жеке меншік инвестициялар мен тұтыну шығындарының өсімін ынталандыруы тиіс. Кейнс теориясының тәжірибелік бағыттары соғыстан кейінгі жылдары үлкен қолдауға  ие болып, оның ұсыныстары Англия, АҚШ және батыстың басқа да елдерінде қолданылады.  Маржинализмді бүтіндей бағалай отырып, оның жақсы жағы ретінде сәйкес концепцияларда қалыптасқан жаңа идеялардан бойын аулақ ұстамауын атап кетуге болады. Мұнда өзгеріссіз оның басты постулаты шектеулі шамаларды, шектеулі пайдалылықты, шектеулі табысты, шектеулі шығындарды т.б зерттеу болып қалды. Алайда, маржинализмнің болымсыз қасиеті де бар: ол артығымен математикаланған абстрактілі пікірлерге толып кеткен, графиктер мен формулалармен жүктеліп кеткен. Ал ең бастысы әлеуметтік мәселелерге көңіл аудармауы болды. Маржинализмнің әлеуметтік мәселелерді шешуге қабілетсіздігінің реакциясы ретінде институционалды-әлеуметтік бағыт пайда болады. Оның өкілдері: Т.Веблен, У.Митчел, М.Вебер, В.Зомбарт, Д.Гельбрейт, Г.Мюрдаль және т.б. Осы теорияға сәйкес экономикалық дамудың сипатын нарық өзімен-өзі емес, бүкіл экономикалық институттардың жүйесі анықтайды, ал нарық солардың тек бір бөлігі. Олар әлеуметтік бағдарламалар индикативті жоспарлау, еңбек етушілердің меншікте және өндірісті басқаруда қатысуы, мемлекеттің араласуының басқа да формаларының болуын қажет ететін  қоғамның идеяларын жасап шығарды. Анық шамада бұл идеялар экономикалық дамудың «шведтік моделінде» жүзеге асқан. ХІХ ғасырдың соңында Америкада пайда болған классикалық институционализм 20-30 жылдары өз алдына дербес ағым ретінде қалыптасады. Бұл ағым өкілдері өздерінің талдауларында "институтар" ұғымын кең қолданды. Ол корпорация, кәсіподақ, мемлекет, сондай-ақ психологиялық, этикалық, құқықтық, техникалық және басқа да әлеуметтік құбылыстарды білдіреді. Классикалық институционализмнің кейбір айрықша белгілерін көрсететін болсақ, біріншіден, олар экономиканың пәнін кең талқылайды. Олардың пікірі бойынша экономикалық ғылым экономикалық қатынастармен ғана айналыспау қажет. Шаруашылық өмірге ықпал ететін барлық құқықтық, әлеуметтік, психологиялық, саяси шаралар кешенін ескерту маңызды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер:

1. Герасимов В.Г. Экономическая система: генезис, структура, развитие науки. - Мн., 1991

2.Борисов Е. Ф. Экономическая теория: Учеб. пособие- 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрайт, 1999

3.Хайнц Ламперт, Социальная рыночная экономика. Германский путь. М.: Дело, 1994ж

4. Общая Теория государства  и права.Академический курс в 3-х томах. М.:зерцало, 2002ж