Экономикалық тұрақтылық жағдайындағы банк

 

 

Жiктелу белгiлерi	Ұсынылатын қызметтер  түрлерi
Банктiк      қызмет      ерекшелiгiне  сәйкес болуына байланысты	Банктердiң өздерiне ғана тән ерекше  қызметтер  Дәстұрлi қызметтер
Қызметтердi      алу      субъектiлерiне тәуелдi	Заңды тұлғалар Жеке тұлғалар
Банк      ресурстарын      құру      және орналастыру  әдiсiне байланысты	Активтi операциялар Пассивтi операциялар
Ұсынғаны   үшiн байланысты  төлемiне	Ақылы қызметтер Ақысыз қызметтер
Материалдың     өнiмнiң байланысы тәуелдi  қозғалыс	Материалдың өнiм қозғалысымен байланысты қызметтер  Таза қызметтер

 

Банк орындайтын есеп айырысу операциялары нақты және нақтысыз формада жүзеге асырылады. Клиент тапсырысы бойынша банктер товарлы-материалдың құндылықтарды сатумен немесе сатып алумен, жалақыны  төлеумен салықтарды аударумен, жинаумен және басқа да маңызды төлемдердi жасаумен байланысты әр тұрлi шоттар ашуы мүмкiн. Есеп айырысу кезiнде банк сатушылар мен сатып алушылар арасында кәсiпорындармен салық органдары, тұрғындар, бюджет арасында делдал болып көрiнедi. Есеп айырысуды орындауда банктер тез арада байланысуды және банкке түсетiн құжаттарды техникалық өңдеудi қамтамасыз ететiн әр түрлi Қазiргi заманғы жабдыңтарды қолдалады.

Қарастырылған банктiк  операциялардың үш түрін дәстүрлi банктiк  операциялар деп атайды. Дәстүрлiлiктiң  белгiсi ұзақ уақыт мерзiмiнде ұрпақтан ұрпаққа мұра ретiнде өте бередi. Бұл операцияларды ең ежелгi деп айтуға да облады: оларды «ескi банкiлiк үйлер орындаған, Қазiргi заманғы үлкен және кiшi мұнда ғана емес. Берiлген операциялар дәстүрлiлiк белгiсiн банк статусын сақтауға мүмкiндiк беру арқылы алады. Банктер болып салым қабылдайтын, несие беретiн немесе әртұрлi жеке және заңды тұлғалар арасында есеп айырысуды жүргiзетiн сол немесе басқа да кәсiпорындар немесе ұйымдартабылады. Тәжiрибе жүзiнде салымдарды белгiлi мерзiмге және белгiлi процентке алатын қорларды жиi кездестiруге болады, бiрақ бұдан олар банк бола алмайды. Мысалы, несиелер сауда ұйымдармен бар берiле алады, жалпы бос Қаржылары бар барлық субъектiлермен де берiле алатыны белгiлi, бiрақ сол сияқты одан олар банкке айналмайды, ол өзiнiң негiзгi статусын (жағдайын) сақтайды. Почта клиент тапсырысы бойынша төлемдер жүргiзедi, бiрақ ол жүргiзетiн есеп айырысу операцияларына қарамастан, ол почта болып қала бередi, банкке айналмайды.

Берiлген операциялар  өзiнiң жиынтығымен банк деп аталатынды құрады. Заңды банк-бұл қарастырылған  барлық үш операцияларды бiр мезгiлде  орындайтын кәсiпорын. Егер үш таза банктiк  операциялардың iшiнен бiреуiн, қандай да бiр үйым орындамаса, онда ол заң  бойынша банк болып есептелмейдi, басқа Қаржылық институт қатарына өтедi. 1995 31 тамыздан олар «басқа несиелiк мекемең атағын алған Қазақстан Республикасының «Банктер және банктiк қызмет туралық заңында.

Банктiк операциялардың дәстүрлi қатарына кассалық операцияларды да жатқызуға болады. Қазiргi заманғы заңдылықта олар банк құрылатын базалық операциялар қатарына кiргiзiлмеген, бiрақ өзiндiк ерекшелiгi бойынша олар банктiк қызметтiң мәнiн көрсетедi. Депозитпен айналысатын банк, несиелендiрудi және есеп айырысуды жүргiзе отырып, кассалық операцияларды жүргiзбейдi дегендi ұсыну қиын. Дәстүрлi және дәстүрлi емес операциялар арасында аралық жағдайды қосымша операциялар алады. Олардың құрамына валюталық операциялар, бағалы қағаздармен операциялар, алтынмен жасалатын операциялар, қымбат металлдармен және құймалармен жасалатын операциялар кiредi. Бұл операцияларды банктер орындалуын мүмкiн.

Қазақстандың коммерциялық банктердiң қызметтертiзiмiнде, тұрғындарға  ұсынылатын қызметтер, әлi маңызды орын алмайды, оларға әлi жеке тұлғалар үшiн операция тұрлерiнiң соның көбейту қажет болып тур (соның iшiнде, төлемдердi жасау бойынша, өндiрiстiк және тұтыну қажеттiлiктерiн несиелеу бойынша, салымдарды қабылдау бойынша төлемдер жаса және т.б.).

 

1.2 Қазақстан  Республикасы банктерінің қызметтері және дамуы

 

    Кез-келген банктiң ұйымдастырылу құрлымы таңдап алынған стратегияның мақсаттарына жетудегi шартардың маңызды құрамдас бөлiгi болып табылады. Банктiң тұтас қызметi, оның қалай ұйымдастырылғанына, ондағы басқару субъектi мен объекттiң арасындағы қатынастардың қалай орнатылғандығына тәуелдi болып келедi. Сондықтан, банк қызметiн анықтаушы сыртқы және iшкi факторларға , статегиялық мақсаттарға сай келетiн ұйымдастырылу құрлымын таңдау , қазiргi кездегi банктердiң өзектi мәсәлелерiнiң бiрiне айналып отыр.

    Банктер әртүрлi нарықтық жағдайларда қызмет етедi, көптеген қызмет түрлерiн көрсетуге маманданып, алдына стратегиялық  мақсаттар қояды. Ендеше, олардың ұйымдастырылу құрлымдары да әр түрлi болып келедi. ұйымдастырыу құрлымдарының әр бiр түрiнiң өзiне тән ерекшелiктерi мен кемшiлiктерi бар. Осы орайда, бұл мiндеттi түрде ұйымдастырылу әдiсiн таңдауда ескерiлуi тиiс.

    Нарық жағдайында қызмет ететiн банктердiң жақсы ұйымдастырылуына, барлық бөлiмшелердегi қызметшiлердiң жұмыстарын тиiмдi ұйымдастыруға, басқару қызметiн жүзеге асыруға, клиенттердiң қажеттiлiктерiн масималды қанағатттандыруға мүмкiндiк беретiн , ұйымдастыру әдiстерiне тоқталып көрелiк. Банк қызметiн ұйымдастырудың негiзгi үш тобын сурет 2  көруге болады.

 

Ұйымдастырылу құрлыммының негiзгi топтары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет  2

 

   Жоғарыда көрсетiлген ұйымдастырылу құрлымының топтары, оларды жiктеудiң негiдерi бола алады. Негiзгi жiктеу белгiлерiне орай, ұйымдастырылу құрлымының түрлерiнiң көп екендiнiгiн көруге болады. Оларды кесте түрiнде сурет 3 келтiруге болады.

   Нарықтық жағдайлардың барлығына сәйкес келетiн және қолдануға болатын ұйымдастырлу құрлымының жоқ екендiгiн ескерген жөн.

 

Ұйымдастыру құрлымдарының  жiктелiнуi

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 3

          Банктердiң ұйымдастырылу құрлымдарына  көзқарастардың негiзгi сипаты- банктiң ұйымдастырылу құрлымы қозғалысты элемент болғандықтан, әрқашанда ұйым мақсаттарна сәйкестендiрiлiп отыруы тиiс.

Бюкратиялық қағида негiзiндегi ұйымдастырылу құрлымы. ХХ ғасырдың басында немiс социологi М. Вебер бюрократия түсiнiгiн ұйымды  құрудың идеалды моделi деп түсiндiрген болатын. Бұл теорияға сәйкес, ұйымның бюрократиялық негiзде құрылуы, басқарудың барлық бөлiмдерiнiң жақсы қалыптастырылған жұмысын, еңбектiң нақты бөлiнуiн, әрбiбр жұмысшы қызметiн қатаң түрде шектеудi және өз маандығына сай кәсiби қызметшiлердi таңдау дегендi бiлдiредi. Мұндай талаптар ұйымдастырылу құрлымына дағдылы болып, көптеген ұйымдардың қызмет негiзiге ендi. Қазiргi күннiң өзiнде бюрократиялық негiзде құрылған ұйымдарды

кездестiруге болады.

        Ұйымды бюрократиялық модель негiзiнде құруда төмендегiдей түрлерiн қолдануға болады:

• Функционалдық ұйымдастырылу құрлымы;
• Дивизионалдық негiзде ұйымдастырылу құрлымы;
• Халықаралық нарықтарда қазмет етушi ұйымдардың құрлымы.

 Бюрократиялық негiздегi ұйымдастырылу құрлымдарының дамуна жеке тоқталып өтелiк.

 Функционалдық ұйымдастырылу құрлымы. Мұндай белгi негiзiндегi ұйымдастырылған банктер саны аз. Аталған құрлым банктiң қызметiн жекелеген бөлiктерге бөлiп, олардың әр қайсысы мақсатқа жету үшiн қызмет етедi дегендi бiлдiредi. Банктiң қызметiнiң жекелеген бөлiктерi ретiнде банктiк операцияларды басқару, маркетингтiк қызмет, бухгалтерлiк есеп және есеп беру, шаруашылық басқармасы қызметтерi түсiндiрiледi. Әрбiр бөлiмнiң қызметтерiнiң мiндет көлемiне қарай қосымша бөлiмшелер ашылуы мүмкiн. Функционалдық құрлым нарықтық жағдайларға тәуелсiз , қызметтiң қандайда бiр түрiн ұсынуға жетiк маманданған кiшiрек банктерде қолданылады. Ендеше, бұл ұйымдастырылу құрлымы тұрақтылық жағдайдың болуын талап етедi. Ал, нарық жағдайында мұндай идеалды жағдайдың болуы сирек кездеседi, сондықтан көптеген банктер ұйымдастыбылу құрлымының өзге түрлерiн қолдануға ықлас бiлдiредi.

    Дивизионалдық ұйымдастырылу құрлымы. Нарық шарттарының әрдайым өзгерiп отыруы, бәсекелестiктiң артуы, банктiк технологиялардың жетiле түсуi және де банктердiң ұйымдастырылуының iрiлене түсуi дивизионалдық ұйымдастырылу құрлымдарын қолдану қажеттiлiктерiне әкелдi. Ендеше, банктердi ұсынылатын өнiмдердiң түрлерiне, тұтынушылар тобы немесе аймақтық белгiлерi бойынша ұйымдастыру қажеттiлiгi арта түстi денен сөз. Осының салдары ретiнде, банктердi дивизионалдық негiзде ұйымдастырудың үш түрi бар :

• Банк өнiмдерiнiң көптеген түрлерiн ұсынуға бағытталған құрлым;
• Тұтынушылардың көптеген түрерiне бағыттылған құлым;
• Аймақтық негiздегi ұйымдастырылу құрлымы;

  Банк өнiмдерiнiң көптеген түрлерiн ұсынуға бағытталған құрлым  клиенттерiне жекелеген банк қызметтерiнiң үлкен көлемiн ұсынатын банктерде жиi кездеседi. Қызмет көлемiнiң артуы соншалықты үлкен болғандықтан, тиiмдi басқару мақсатында, әрбiр өнiмдi басқаруды жеке ұйымдастыру қажет. Бұл қағида өнiмге бағыттылып  ұйымдастырылыған құрлымның негiзi болып табылыды.

    Аталмыш құрлым брсқару қызметiн нақты өнiм түрлерi бойынша мамандардың құзырына шоғырландырады, банк өнiмдерiн әлемдiк стандарттарға жеткiзу және жаңа өнiм түрлерiн дамыту мүмкiндiгiн бередi (сурет 4).

Банк қызметiн  өнiм қағидасына негiздеп ұйымдастыру 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет  4

 

 

 

  Тұтынушылардың көптеген түрлерiне бағыттылған құлым мақсатты тұтынушылардың мұқтаждықтарын ескеруге негiзделген (сурет 5).

 

Тұтынушылардың көптеген түрлеріне байланысты құрлым

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет   5

Аймақтық ұйымдастыру  құрлымы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                           

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 6

 

    Банктер мұндай ұйымдастырылу құрлымдарын көтерме және бөлшке сауды клиенттерiне қызмет көрсетуде қолданады. Көтерме сауда клиенттерiне қызмет көрсетуге мамандануда, банктер  ұйымдастырудың қолайлы моделiн iздестiредi. Мұндай модельдерге жататындар:

• Бөлiмшенi басқару негiзiндегi модель;
• Бас корпорацияларға қызмет ететiн, бөлiмшелерге негiзделген модель;
• Шоттардың жүргiзiлуiне жауапты, қызметшiлерге негiзделген модель;
• Өнiм бойынша менеджерлерге негiзделген модель;
• Қоғаммен байлыныстар бойнша менеджерге негiзделген модель;
• Аралас модель.

   Адаптиâтiк ұйымдастырылу құрлымы. Банктер мұндай ұйымдастыру құрлымы банктiк емес институттур тарапынан бәсекелестiк күрт ататқан кезеңде қолдана бастады. Нарық тарапынан өзгерiстердiң болуының мұндай шартында, оған тез арады бейiмделудiң қажеттiлiгi арта түстi. Осы талаптардан адаптивтiк ұйымдастыру құрлымы туындады (Сурет 7). Әлемдiк тәжiрибеде  мұндай құрлымның негiзгi үш түрi бар:

• жобалық құрлым;
• матрицалық құрлым;
• конгломераттар.

 

Адаптивтiк құрлым түрлерi

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 7

 

    Келтiрiлген әрбiр ұйымдастыру тобы өзiне тән мiндеттердi шешеiп, белгiлi бiр шартты жағдайларда ғана қоданылады. Олардың әрқайсысының өзiндiк ерекшелiктерi бар, ендеше оларды қарастырып кетелiк.

    Жобалық құрлым- Банк алдындағы үлкен масштабты мiндеттердi шешуге мүмкiндiк беретiн ұйымдастыру құрлымы. Банктiң өзiне қандайда бiр жүйенi ендiруi жоралық құрлымды ұймдастыруға мысал бола алады. Мұндай қосымша ендiрiлетiн жүйелер жеке басқаруды талап етедi, яғни өте қысқа мерзiмде, негiзгi қызметке нұсқан келтiрмей максималдi тиiмдiлiктi қамтамасыз ету. Жүйе толық қызметке ендiрiлгенен кейiн, құрамына мамандар тобы мен банктiң басқарушы қызметшiлерi кiретiн , арнайы осы мақсатқа құрылған жобалық ұйым тарқатылады.

    Ендеше, жобалық құрлым- банкке  уақытша ендiрiлетiн, жобаны жүзеге асыруда жеке басшылықта болатын ұйымдық құрлым.   

    Матрицалық құрлым. Мұндай ұйымдастыру құрлымы функционалдық және дивизионалдық құрлымдардың артықшылықтарын бiрiктiру мүмкiндiгiн бере  отырып, оған қажеттi икемдiлiктi бередi. Матрицилық құрлым да iрi масштабтағы жобаларды жүзеге асыту үшiн қолданылады. Яғни Банктiң  ұйымдастырылу құрлыммына қосымша матрицалық құрлым “жүктелiнедi”.  Нәтижесiнде пайда болатын “көп” қабатты ұйым банктiң күнделiктi қызмтiмен байланысты мәселелердi және жобаны жүзеге асырумен байланысты мәселелердi тиiмдi түрде шеше алады. Матрицалық ұйымның жобалық ұйыммен салыстармалы ерекшелiгi, тиiмдi де, тұрақты басқаруды қамтамасыз ететiн, бөлiмшелер басшыларының әсерiнен ерiктi емес.