Кәсіпкерлік теориясы: мазмұны, қағидалары және даму шарттары

Өндіріс процесіндегі басты элемент таңдап алынған технология варианты. Тек қана таңдап алынған технология ресурстардың құрылуын айқындайды. Таңдап алынған технология ресурстардың құрылуын айқындайды. Таңдап алынған технология екі көрсеткішпен: өндірілетін өнім бағасымен және оның сапасымен тығыз байланысты.

Пайда – кәсіпорынның басты мақсаты. Кәсіпорыннан басты мақсаты пайда  табу. Пайда табу үшін қоғамға керекті  тауарлар мен қызметтерді өндіру керек, тек қана өндіру емес сапалы өнім қызмет бәсекелестікте жеңілдетіп, бағасы жоғары тауар мен қызмет болуы керек. Баға бәсекелесінде пайда табу үшін әрбір өнімге, қызметке шаққанда аз шығын жұмсау, сапалы өнім өндіру керек. Егер кәсіпорын зиянмен жұмыс істесе, ол банкрот болуы мүмкін. Таза пайда формуласы. Таза пайда = жалпы түсім алу өнімнің толық (коммерциялық) өзіндік құны + кәсіпорын төлейтін салық + айып санкциялары.

Ал жалпы түсім:     W=∑NiCi

                                    i=1

                                  Ni - өндірілген өнім саны;                              

                                  Ci - өнімнің бағасы;

                                  n – тауар түрлерінің саны;

                                  i  - нақты тауар түрі;

Кәсіпорын пайда табу үшін төрт тәсілді еркін қолдануы керек: а) баға тағайындау; б) шығындарды жасақтау; в) өнім көлемін анықтау; г) өнімнің ассортименті мен номенклатурасын таңдау[11.22б.].

Егер кәсіпорын төлем  мүмкіндігі жоқ болса (несостоятельный), яғни несие төмендерді қайыра алмаса, ол кәсіпорын банкрот болады. Ондай кәсіпорындарға мынадай қолдану мүмкін: қайта құрумен байланысты сыртқы басқарушы сауықтандыру санкциясын бақылаумен немесе арбитраж сотының қаулысымен шешім қабылданады; бейбіт келісім – несие беруші мен беріжақтық арасында төлемді кейінгі мерзімге қалдырады, әлде бережақтан шегеру жасайды. Бережақ кәсіпорынның мүмкін болуы мынадай кезекпен жасалады:

• Арбитражға және конкурспен басқарған орган еңбегіне төлем;
• Азаматтарға денсаулығына зиян келтіргені үшін берешек;
• Жұмысшыларға еңбек ақы;
• Бюджетке немесе бюджет сыртындағы төлемдер;
• Кәсіпорын мүлкінде үлесі бар кәсіпорын мүшелеріне;
• Басқа меншіктілерге;
• Басқа қалған талаптарға төлем төлеу.

 Пайда табу үшін  жұмысты неден бастау керек  деген сұраққа жауап беріп көрейік. Қандай болмасын өндірісті бастау үшін ақша керек. Оған ресурстар алынады: ғимараттар, жабдықтар, шикізаттар және жұмысшылар жалдау. Кәсіпкердің басты мақсаты жұмсаған қаржысына қосымша өнім алу. Саяси экономикада бізге таныс формула: өндіріс құралдары

Ақша –Тауар   , …  Ө …Т¹ …А¹

Ақша – бастапқы авансталған  қаржы;

Тауар – оған сатып  алынған өндіріс құралдары, жұмыс  күші;

Ө - өндіріс процесі;

А¹ – жаңа тауарларды сатқаннан түскен ақша. Ол:

А¹ =А + ▲а,

▲а – қосымша құн, жұмыс күшін қанағаннан түскен құн.

Ол социализмге қоғам  пайдасына, ал капитализмде – меншік иелеріне тиеді. Біріне бірі қымбатқа сатқаннан қоғамға қосымша байлық жоқ. Онда біреуі жейді, екіншісі желінеді. Қосымша құн қайдан пайда болады? Жұмысшыны қанаудан, яғни тауар құны ауыспалы капиталдан.

V + m бұл таза өнім, жаңадан жасақталған құн, ондағы V – ауыспалы капитал. Жұмыс күшінің құны (қажетті уақыт), m – қосымша құн, жұмыс күшінің қосымша уақыт ішінде қоғам үшін жасақталған құн. Жұмыс құны қажетті уақыт, қосымша болып екіге бөлінеді. Капиталистік экономикада қосымша құн пайыз, өсім кәсіпкерлік пайдаға бөлінеді[12.89б.]. Пайданы өсіруге ықпал жасайтын факторлар:

• Еңбек өнімділігін өсіру;
• Прогрессивті техника мен жаңа технологияны өндіріске енгізу;
• Өндірістік шығындарды азайту;
• Өндірістік қатынастар жүйесі;
• Қосымша өсімнің өсуі;
• Нарық бағасының қолайлы ауытқуы.

Кәсіпкердің жұмысының  нәтижесін рентабельділік деңгейі  арқылы бағалауға болады. Пайданы  бөлу. Бірінші қор жинау. Қор жиналып, өндірісті ұдайы ұлғалмалы өндірістік жағдайға келтіру керек (C+V+m). Тек жай ұдайы өндіріс, ол тек қана шығындарды жабады, пайда болмайды (C+V). Ал егер зиянмен аяқталса, онда (C±V), яғни еңбек ақы да түгел төленбейді. Екінші қор жинау бөлігі резерв қорына жинақталады.

 

 

 

 

Сурет – 1.

Кәсіпорынның нарықты модельі:

 

 

                                4 - блок

                           

                                               7 - блок

 

6 – блок                                           1 –блок                                        6 - блок   

                        2 – блок                                              3 – блок                                                                 

                          Ресурс                                              Ресурс                                                                                    

                         шығындары                                    нәтижелері                     

 

                                       5 - блок

 

 

 

 

Модель бірнеше  блоктан тұрады:

1 – блок кәсіпорынның  міндетті ресурстарын өзгерту;

2 – блок кірістердегі  еңбек-ресурстары материалдық, қаржылық  шығындар;

3 – блок шығыстағы  ресурстар (өзгертілген) даиын  өнім, өндіріс қалдықтары, пайда,  ақша қаражаттары;

4 – блок әлеуметтік  орта, оңдағы кәсіпорын, мемлекеттік муниципалдық органдардың заңды өзара қимылы;

5 – блок табиғи  орта – табиғи ресурстарды  пайдалану: қазба байлық, ауа,  су т.б.

6 – блок нарықпен  байланыс: маркетинг, сонымен бірге  бұл блок кірістегі (2 - блок), шығыстағы  (3 - блок) блоктармен өзара байланысты;

7 – блок ресурстардың  кірістегі және шығыстағы ара  қатынасы кәсіпорынның экономикалық  жұмысын бағалайды[13. 336б.].

Осы жоғарыда көрсетілген  міндеттерді орындауына байланысты кәсіпорын пайда немесе зиян шегетін  болады. Кәсіпорынның рентабельді жұмыс істеуі немесе тек қана шығынды жабатын деңгейде істеуі тікелей ресурстарды пайдалануымен нарықтық сұранысы баға деңгейімен байланысты.

Кәсіпорынның  жұмыс істеу тиімділігі мынадай  көрсеткіштермен анықталады:

1. Өндірілген өнімнің еңбек сиымдылығы = орташа жұмысшылар саны (еңбек сағаты) / жалпы және таза өнім мөлшері.
2. Қор қайтарымы = жалпы немесе таза өнім өндірістік қордың орташа жылдық қоры.
3. Қор сиымдылығы = негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны / жалпы немесе таза өнім.
4. Материал қайтарымы = жалпы немесе таза өнім көлемі / ағымдағы материалдық шығындар.
5. Материал сиымдылығы = ағымдағы материалдық шығындар / жалпы немесе таза өнім.
6. Кәсіпорынның пайдасы = сатылған өнімнен түсім және өнімнің толық өзіндік құнынан айырмасы.
7. Кәсіпорынның рентабельділік нормасы = Пайда / негізгі қор айналым қоры х 100%.

Кәсіпорын – бұл өнім өндіру үшін құрылған дербес шаруашылық жүргізетін субъект, өндірген өніммен  иелік етеді, пайда табады, салық  төлемінен қалған пайданы жаратады.

Сапа дегеніміз – тұтыну қажеттілігін қанағаттандырудағы өнімнің қасиеттерінің жиынтығы. Қандай да болмасын өнім өзінің қасиеттік жиынтығын құрайды: сенімділік, эстетикалық қасиеттері, қауіпсіздік, экологиялық тазалық. Тұтынушылар сапалы өнім сатып алуға ынталанады, себебі: қажеттілігін толық қанағаттандырады, пайдалану шығындарын азайтады және т.б. Мысал ретінде «Адидас», «Тайота», «Фольксваген» фирмаларының тауарларын алуға болады. Өнімнің сапасы еңбектің, еңбек заттарының, еңбек құралдарының, басқарудың, жалпы өндіріс сферасының сапасының нәтижесі. 

 Көпшілік  экономистердің пікірі бойынша  кәсіпорын мына принциптерге  сүйеніп, дамуы керек:

• Сапа кәсіпорының барлық функцияларын қамтитын үздіксіз процесс;
• Өнімнің сапасын арттыру кәсіпорынның барлық қызметкерлерінің ынталылығына байланысты;
• Сапа бұл жаңа техниканы, технологияны қолдану;
• Сапаны тікелей басқару керек, өндірісті, қаржыны, құрал-жабдықты басқару тәрізді.

Кәсіпорын өз қызметін, міндетін атқару үшін мүлкі болуы керек.

Шын мәнінде  кәсіпкер өндірістің негізгі үш факторын іске қосып, өзі төртінші фактор болып ресурс иелеріне төлем төлеуді қамтамасыз етеді: жұмыс күшіне еңбек ақы; капиталға пайыз; жер иелеріне рента; кәсіпкерлерге кәсіпкерләк пайда[14.187б.].

Социализм мен  капитализмнің экономикалық айырмашылығы: біріншісінде жұмыс күшінің өндірген қосымша құны бүкіл қоғам мүддесіне жұмсалса, ал екіншісінде – қосымша құн үшке бөлінеді: пайызға, рентаға және кәсіпкерлік пайдаға.

Қоғамның өндірген таза пайдасын осылай бөлуді қамтамасыз ету үшін мемлекеттік органдар құрылған, оны қорғауға полиция, қарулы күштер ұйымдастырылған.

Қазақстанда қоғамдық меншікке негізделген экономиканы  жеке меншік экономикасына ауысуы ұзақ  мерзімді, ақыл-ой парасатты жұмысқа  негізделген экономикалық күрделі  шараларды қолдануды талап етті.

Жаңа қоғамның негізін тұрақты, тиімді құру үшін кәсіпкерлер табын даярлау керек. Кәсіпкерлік қабілеттілік қаражаты бар топты құру үшін, бірінші білім керек, екінші үкімет экономикалық саясатын түбегейлі қайта қарауы қажет. Елдің болашақ тағдырын білікті кәсіпкерлер шешеді және олар өз елінің гүлденуіне аянбай жұмыс істейтін, өзінің де пайдасын табатын іскер азаматтар болуы тиіс.[15.235б.]

Экономиканың  қай саласы болмасын өндірістен, экономикалық өнім жасаудан құралады. Өндіріссіз тұтыну болмайды, тек шығарылған өнімді ішіп-жеп қою болады. Атап айтқанда, кәсіпорын өнім шығарады, жұмыстар және қызметтер көрсетеді, яғни тұтыну және ұлттық байлықты молайтудың негізін қалайды.

Кәсіпорын құрылымы:

• Негізгі өндіріс
• Көмекші өндіріс бөлімшесі
• Қызмет көрсету, жанама және қосалқы бөлімшесі
• Басқарушылық қызмет және бөлімшесі

Қаншалықты кәсіпорын  тиімді жұмыс істейді, оның қаржылық жағдайы қандай екені экономиканың барлық саулығына және мемлекеттің  индустриалдық қуатына байланысты болады. Оның негізгі белгілері мыналар:

• Ұйымдық бірлік: кәсіпорын – бұл белгілі түрде ішкі құрылымы және басқару жөнімен ұйымдасқан ұжым;
• Белгілі түрдегі өндірістің құрал кешені: кәсіпорын пайданы барынша көбейту мақсатында экономикалық игіліктерді өндіру үшін экономикалық ресурстарды біріктіреді;
• Мүліктің жекеленуі: кәсіпорынның өзінің мүлкі болып, белгілі бір мақсатқа жеке пайдаланады;
• Мүліктік жауапкершілік: кәсіпорын түрлі жағдайға сай өзінің барлық мүліктеріне толық жауапкершілікте болады;
• Кәсіпорын дара басшылықты болжалайды, басқарудың тікелей әкімшілік формасына негізделеді;
• Шаруашылық айналымына жеке атынан шығады;
• Операти<spa