Мемлекетті басқару және қалыптастыру

Сонымен, менеджменттің  бастапқы ұғымы-бұл басшылық.

Іскер кәсіпорындар тек өз органдары, яғни басшылары, немесе менеджмент арқылы ғана әрекет ете  алады.

Жеке кәсіпорынның, өзінің құқықтық нышандарына қарамастан, басшылығы болуы тиіс. Басқадай басқару  түрлеріне іскер кәсіпорын менеджментінің айырмашылығы сол, кәсіпорынның мақсаты, демек оның басқару міндеті тауар өндіру немесе қызмет көрсету, басқаша айтқанда, жұртышылықтың қажет өтеу, немесе нарық арқылы әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандыру. Өндірістік кәсіпорындағы менеджменттің басқа ұйымдардан өзгешілігі, олар өзінің шешімдерінде экономикалық түсінікті басшылыққа алуы тиіс. Оның өмір сүруі мен мәртебесі қызметінің экономикалық нәтижесіне негізделеді.

“Менеджмент”  ұғымының анықтамасына сүйенетін болсақ, онда менеджмент дегеніміз қазіргі индустриялық қоғамда жұмыс істейтін экономикалық орган. Менеджмент қабылданған кез келген әрекет, кез келген шешім-бұл экономикалық сипаттағы шаралар. Сонымен, менеджменттің тиімділігін және менеджерлердің іс-әрекетін экономикалық табыстар, экономикалық нәтижелер арқылы ғана таразылауға болады.

Менеджменттегі  басты нәрсе –кәсіпорын мүддесіне  жауап беретін мақсаттар қою (“алдына  мақсат қойған менеджмент”) Ескі  стильдегі  кәсіпорын басшылығы менеджерлердің түбегейлі өзгешілігі де осында. Менеджменттің  тағы бір анықтамасына сәйкес оның жұмыс істеу міндетіне жататыны- қолда бар адам мен  материалдық ресурстар негізінде тиімді кәсіпорын құру.

Кәсіпорын ең сапалы, әрі бағасы біршама арзан тауарларды шығара алуы немесе бәсекелестіктеріне қарағанда ең тәуір қызмет көрсете алуы тиіс.

Кәсіпорын –ең  алдымен адамдар. Осындан келіп  бұл терминнің үшінші анықтамасы шығады: менеджмент –бұл адамдардың, қызметкерлердің  жұмысын ұйымдастыру

Кәсіпорындардағы  адамдар өндірістік процестің маңызды  элементі болып саналады. Жаңа кәсіпорын құрарда жаңа инвестицияны жүзеге асыратын ақша қаржысы мен капиталды нарық катипалдрынан алуға болады.

       Ал өз ісін жетік білетін  қызметкерлерді іздеп табу анағұрлым  күрделі іс.

Менеджменттің міндетіне, басшылық етуіне жаңа нарықтарды игеруіне жұртышылықтың мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес, басшыларын ауыстырады. Сонымен, менеджмент дегеніміз ұжым жұмысын ұйымдастыру кәсіпорын жұмысын ұйымдастыруында қызметкерлер мұқтажын барынша толық қанағаттандырады олардың жұмысын жандандыруды әрі тиімділігін арттыруды көздеу қажет.

Сонымен, менеджменттің  екі ұғымы бар:

Біріншіден, менеджмент-бұл  басқару, басшылық ету органы

Екіншіден, менеджмент –бұл адамдарды басқару(әрекеті)

Менеджментті  зерттей отырып, оның атқаратын қызметтерін  және әдістерін игеру қажет.

Менеджмент  төмендегідей қызметтердің атқарылуын қарастырады:

• кәсіпорын жұмысын жоспарлау және болжау. Басқару стратегиясын, бағдарлама іс-әрекетін жасау, қаржыландыру көздерін іздестіру және белгіленген шешімдер мен бағдарламаның орындалу мерзімін анықтау;
• ранг дәрежесіне байланыссыз барлық жұмыскерлердің орындауға, жүзеге асыруға тиісті жұмыстарын ұйымдастыру, яғни жұмыстың орындалу құрылымын ұйымдастыра білу қажет; сөйтіп барлық қызметкерлердің күш-жігерін өнімді жұмысқа мақсатпен бөлу және оны жоғарғы тиімділікке мақсатты бағыттау
• басшы мен оның қарамағындағылардың істерін үйлестіру. Өзінің және басқалардың қызмет атқаруын тұрақты қарау, сөйтіп оны өзінің және сол ұйымның қойған мақсатына жету үшін бағыттау;
• алдағы мақсаттарды қамтамасыз ету үшін ұйымның жұмысын бақылау.

Менеджмент  әдістері- бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету мақсатында түрлі  басқару міндеттерін шешудің  ережелері мен процедуралар-ының жүйесі. [9,19-бет]

Ғылыми басқарудың дәстүрлі емес жүйесінде төмендегідей әдістер қолданылып, олар ғылыми тұрғыдан пайдалану есебінен қолданылатын  қолданылатын шешімдердің сапасын  арттырады.

Біріншіден, ойын теориясы тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл  қайбір істің бәсекелеске әсер етуін бағалау үшін пайдаланылады.

Екіншіден, имитациялық  модельдендіру тәсілі. Бұл кезде  арнайы құрылымдар пайдаланылады. Олар нақты өмірді имитация жасайды, яғни өз ұйымының экономикалық жағдайын моделдейді, бәсекелесінің кей кездегі экономикалық жағдайын қарастырады.

Үшіншіден, “бұтақты ағаш тәрізді шешімдер” тәсіл  қолданылады.

Бұл тәсілде  мәселені схема түрінде және баламаларды  көзбен шолып қарауды ұсынады.

Төртіншіден, баламаны және оның ықпалдығын айқындау үшін болжау тәсілін қолданады.

Менеджмент құрылымы жағынан төмендегідей түрлерге жіктеледі; өндірістік менеджмент, кадр менеджменті, қаржы менеджменті, стратегиялық менеджмент, ақпарат менеджменті, инновациялық менеджмент, халықаралық менеджмент, маркетингтік менеджмент, сапа менеджменті және т.б.

Басқару міндеттерінің  күрделілігі мен сипатына байланысты кәсіпорын менеджменті бірнеше  деңгейге бөлінеді:

• менеджменттің жоғары деңгей (топ management) кәсіпорынның мақсатын, стратегиясын және жұмыс жоспарын анықтайды.

Жоғарғы деңгейді  әдетте “жалпы” менеджмент деп есептейді. Себебі, ол кәсіпорынды жалпы басқаруға және максималды пайда табуға бағытталған;

• менеджменттің орташа (midle management) деңгейі кәсіпорынның

функционалды  қызметін басқаруға арналған. Сондықтан  да ол “функционалды” менеджмент деп аталады. Функционалды менеджмент техникалық және технологиялық жаңалықтарды енгізумен, ақпарат және нарықты басқарумен байланысты.

• Менеджменттің төменгі деңгейіне (lover management) алғашқы

буындағы жетекшілерді жатқызады. Олар кәсіпорын қызметкерлерінің жұмысын тікелей ұйымдастыруды және жоспардың орындалуын, өнім өндіру графигі мен оның өткізілуін қамтамасыз етеді.

Қазіргі менеджмент олардың дәстүрлі, жүйелі және жағдайлық  тұрғысын ескере отырып құралады. Мамандардың  айтуынша, басқарудың дайын түрлері  болған емес, яғни менеджменттің біркелкі моделі жоқ.

Менеджер және оның іс-әрекетінің бағыты

К.Маркс өзінің “Капитал”деген еңбегінде былай деп жазады: капиталист өзінің жеке меншігіндегі кәсіпорында басқару, оның тиімділігін арттыру үшін арнайы адам жалдап, еңбекақы төлейді. Бұл менеджерлер деп жазады К.Маркс, капиталисттік кәсіпорында сол кәсіпорын біршама іріленгенде, мұндай басқарушы өзін-өзі ақтағанда пайда болады.

Өндірісті басқару  үшін жалдамалы қызметшілерді пайлалану, әрине капиталистік таптық формацияларға  дейін де болған. К.Маркс Аристотельге сүйене отырып, құл иеленуші басқару  қызметін басқа адамға жүктеп, өзіне ауырпалық түсірмеуді ойластырғандығын атап көрсетті: “Бұл мырзалар мұндай ауырпалықты (яғни басшылықты) қалмаған жағдайда бұл міндеттің бір бөлігін бақылаушыға жүктейді де, олардың өзі мемлекеттік іспен емес философиямен шұғылданады” (4) Капиталист бұл қызметті менеджерге ақыл-ой жұмысын тапсыру үшін емес, басқару еңбегі ең алдымен ерекше мамандық екендігіне және де онымен тек білікті мамандар ғана тиімді  айналысатындығын көзі жеткендіктен беріп отыр.

Менеджерлер деп  аталатын басқарушы топтардың өкілдері барлық фирмаларда жұмыс істейді. “Өзінің офицерлері унтерофициерлерін қажет ететін армия секілді, деп жазды К.Маркс, - бұқара жұмысшылар үшін дәл осындай өнеркәсіп офицерлері, басқарушы менеджерлер қажет болды” (4)

Қазіргі мемлекеттік  –монополистік капитализм жағдайында экономикалық және ұйымдық басқару процестерінің күрделенуі монополияның басқару аппаратын сөзсіз арттырады.

АҚШ-та 1990 –шы  жылы 40 жұмысшыға бір зауыт басқарма қызметкері болды, 1935 жылы өніркәсіп  өндірісінде істейтіндердің оннан  бірі инженер-техник қызметкерлері мен қызметкерлері болса, қазіргі кезде бұл категорияға әрбір төртіншісі жатады.

Қазіргі өнеркәсіп  корпорациясында басқару қызметкерлерін үш топқа бөлуге болады.

Топ менеджмент – басқарудың жоғарғы буыны. Жыл  сайынғы анықтамалық басылымында “бұған директорлар кеңесі төрағасын, президенті, аға вице-президенттерді, фирмалар вицепрезиденттерін, сондай-ақ бақылаушылар мен казначейлерді жатқызады”. Жоғарғы басқару қызметкері компанияның жалпы стратегиясын жасаумен, болжаумен, және ұзақ мерзімдік жоспарлаумен, кадр саясаты мәселелерін шешіп, сыртқы кәсіпорындармен байланыс орнатумен шұғылданады. Осы деңгейде өнім ассортиментінің өзгертуі, рынок өтімі, өріс қуатын ұлғайту, шетел бөлімше-лерін ұйымдастыру т.б. мәселелерімен шұғылданады.

Мидле менеджмент- өндіріс бөлімшелері мен функциялық қызметтің ортаңғы меңгерушісі басшылары, завод директорлары, олардың орынбасарлары т.б. оперативтік жұмыстарға, ғылыми зерттеулерді жоспарлау мен ұйымдастыруға, өндіруге және өткізуге есеп пен бақылауды жолға қоюға кадр саясатын жүзеге асыруға жауап береді: “дәстүрлі ортаңғы басшылардың жұмысы, -деп есептейді Друкер, -көп жағдайда бір сарынды. Оған шешім қабылдаудың қажеті жоқ. Оның міндеті қабылданған шешімді жүзеге асыру. Көпшілік жағдайда ортаңғы басшылар жергілікті жағдайды ескере отырып, шешімді орындауы тиіс”.

Ловер менеджмент – басқарудың төменгі буыны, төменгі  басшылар –цех жетекшісі, өндрістік  учаске бастығы, мастерлер, функциялық қызметтегі секторлар мен топтардың  басшылары- жұмысшылар мен қызметшілерге тікелей басшылық етеді. Олардың алдында тұрған негізгі міндеттер –жұмыскерлерді компанияға, адал болуға тәрбиелеу, әр түрлі әлеуметтік жанжалды басу, компания мақсатына жету үшін тек дене күшін ғана емес, ақыл-ой энергиясын да жұмылдыра білуі тиіс.

“Босс” және “менеджер” ұғымдарын бірдей деуге болмайды, меншік иесі және басқарушы –бұлар мүлде бөлек жандар.

Менеджер деген  кім?

Менеджменттің ешбір жүйесі менеджерсіз қызмет ете алмайды.

Ағылшын “to manage”деген сөзінен шыққан және басқарушы,  меңгерушісі, әкімшілік деген ұғымды білдіреді.

Менеджер деген  сөздің өзі бізге ағылшын тілінен  келген: бір нәрсені реттеу, бір  нәрсені меңгеру, басшылық ету деген  сөз. Мәселен тек ғылыми ізденістермен  шұғылданатын зерттеуші менеджер емес. Алайда, егер ол зерттеуді ұйымдастыруға қатысатын болса, онда ол, әрине, менеджер. Ауруды тек емдеп қана қоймай, емхана меңгеретін дәрігер жөнінде де осыны айтуға болады.

Менеджер –  ең кең тараған кәсіптің бірі. Бұл  –басқарумен, экономикамен шұғылданатын, заң және басқа да мәселелерді жақсы білетін кез келген адам. Шаруашылықтың түйінді орнында жұмыс істейтін кез келген адам да менеджер. әдетте, егер компания меншік иесін есептемесін, бұлар тағайындалатын адамдар. АҚШ-та басшы кадрларды сайлау деген болмайды. [  3, 6-бет ]

Әр елде менеджерге түрліше анықтама береді. Мәселен, американдықтардың түсінігінше, мұндай адамдардың міндетіне өзіне бағынатын белгілі бір қызметкерлердің нақтылы жұмыстарын ұйымдастыру жатады.

Еуропалықтардың түснігінше, менеджер қазіргі тәсілдерді басшылыққа ала отырып, нақты жұмысты ұйымдастыратын адамдар.

“Менеджер- бұл  жауынгер, оның үрейленуге және қателесуге қақысы жоқ, өзінің жеке мүддесін фирма  мүддесін бағындыра білуге, өзінің жанұясы – фирманың гүлденуі үшін күресуге әзір болуы тиіс”. Жапониядағы  менеджерлер мектебінің, негізгі жапон корпорацияларының болашақ басшыларын даярлайтын арнайы оқу орындарының жүздеген тыңдаушылары осы өсиетті күн сайын қайталайды.

Менеджер табиғатына П.Друкер сипаттама берді. Оның пікірінше, менеджер арнайы екі міндетті атқарады және бұл міндеттер іскер кәсіпорын жұмыскерлерінің ешқайсысында жоқ.

Менеджердің  бірінші міндетіне-қолда бар ресурстармен “нағыз тұтас” өндірістік бірлік құру. Бұл жағынан алғанда менеджер оркестр дирижеріне ұқсас. Алайда дирижердің қолында композитор жазған партитура болады да, ол оны тек түсіндіріп берумен ғана шектелетін болса, “менеджер” -әрі композитор, әрі дирижерлік міндетті атқарады”(2)

“Өндірістік бірлікті”  құру міндетін шешу үшін менеджерге бүкіл  әлсіз буындарды жою, барынша  дамытуды қамтамасыз ету, ұйымдық мәселелердің барлық күшті жақтарын, бірінші кезекте адам ресурстарын пайдалану үшін тырысуына тура келеді. Кәсіпорынның күнделікті іс-әрекеті менеджердің көз алдында әрдайым тыңдай білуі, кәсіпорынның, сондай-ақ нарықтық жағдайлардың жалпы іс-әрекетін қадағалай білуі тиіс.

Менеджердің екінші міндетіне –кез келген шешімді қабылдап, іс-әрекетіне кіріскенде бүгінгі  талапты ескерумен қоса кәсіпорынның болшағы туралы да ойланып –толғануы  жатады. әрбір менеджерге, деп атап көрсетеді Друкер, өзінің басқару міндетіне жатпайтын көптеген істерді атқаруына тура келеді. Алайда барлық менеджерлер үшін олардың қызмет орнына қарамастан, ортақ қызмет міндеті болады.

Біріншіден, менеджер іскер кәсіпорынның мақсатын орындайды, сол мақсатын орындау үшін не істеу  керектігін ойластырады, адамдарға нақты міндеттер жүктей отырып, оны жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.