Меншік : мәні және түрлері

     

Меншік : мәні және түрлері.

                           

          Қай ел болсын , оның шаруашылық  өмірімен жете танысу барысында  мынадай сауалдарға тап боламыз:  экономикалық билік кімнің қолында?  Немесе адамдардың өмір сүру  негізі         материалдық  игіліктерді иемденетін кім? Бұл  биліктің мәні        өндіріс құрал   жабдықтарына  және  оның нәтижелеріне тиісті  меншік қатынатары болып табылады 

          Ендігі бұл тараудағы басты  мәселе  меншіқтің мәні және  сипаты туралы.Жалпы, меншік дегеніміз  не? Міне , осы сұраққа жауап іздеу   қажет.

          «Меншік» ұғымы әрбір экономикалық  жүйенің фундаменті болып табылады. Ол тарихи түрде адаммен , қоғаммен  бірге пайда болады. Сонымен, меншік  дегеніміз өндіріс құрал жабдықтарын  және өндірілген өнімдерді иемденуге  байланысты адамдар арасында  туындайтын қоғамдық қатынастар.Ол  адам және заттың арасындағы  қатынастар болып табылады.Оның  өз даму тарихы бар.Онымен адамдардың  өте қуатты экономикалық,кәсіпкерлік  әрекеттері , мақсатты қозғалыс жүйесі,тағыда  басқа әр түрлі экономикалық  мүдделері,шаруашылық жүргізу формалары  мен тәсілдеріне байланысты.Дүниежүзілік  тәжірибенің дәлелдегені  меншіктің  аса маңыздылығы  жалпы адамзаттың  маңызды бағалылығына жатады.

        Меншік  қатынастарының ерекшелігі , ол , бір  жағынан өте қарапайым, ал екінші  жағынан , өте күрделі де. Қарапайымдылығы  әр адам онымен күнделікті  кездеседі 

 

 

 

 

 

 

және оны жиі сезіне отырып , ол туралы белгілі бір деректер алып отырады.Күрделігі оның тасасында  тұрған адамдар арасындағы өзара  қарым қатынастарды бейнелейтін  көп қырлы мазмұны .Бұл қарым  қатынастар әлеуметтік экономикалық жүйенің  эволюциясында анықтаушы рөл  атқаратын адамдардың меншікке қатысты  қарым қатынастары.

        Күнделікті  тәжірибеде меншік қатынастарының  экономикалық мазмұны мен оның  құқықтық мазмұны арасындағы  айырмашылықтарды ажырата білу  қажет.

        Экономикалық  мағынасында меншік бүкіл шаруашылық  процесін қамтып,пайдалы игіліктер  мен  қызметтерді  өндіру, бөлу , айырбастау мен тұтыну қатынастарын  білдіреді.Бұл дегеніміз өндіріс  процесіндегі адамдар арасындағы  күрделі шаруашылық өндіру   адамдардың өз қажетіне қарай  табиғат байлығы мен жұмыс  күшін иемдену болып табылады. Меншік қатынастары : а/иемдену   бұл нақты қоғамдық затты иелену  әдісі.

         б/материалдық  ресурстарды тиімді  пайдалану   мүліктен оның пайдалы  қасиеттерін алу, сондай ақ  одан пайда табу.

         в/ материалдық  ресурстарды  тұтыну, яғни  өз игіліктеріне  байланысты жүзеге асырудың экономикалық  сипатын анықтау процесіндегі  қарым  қатынастарды қамтиды.  Міне, осылардың барлығы да өндшріс  сферасындағы аса маңызды: “адам  адам” қарым қАтынастарын бейнелейді.

        Сонымен  қатар,  меншіктің экономикалық  мазмұны 

 

 

 

 

 

 

 

мынадай түсініктермен де сипатталады:

        а/екі  жұп категорияларының  өзара байланысы :(меншіктеу) иемдену шеттету;

        ә/жекелену  қоғамдастыру сияқты  жұп категориялардың   өзара байланысы ;

        б/өндірістің  жеке және  заттық факторларын  біріктіру  тәсілі ;

        в/  табыстарды уйлестіру тәсілі

 

        г/субъектілік  обектілік  талдау 

1. Иемдену    деген   қандай да бір  қатынас субъектісін   осы қатынастардың   тұтас   қоғам   өміріндегі  атқаратын   қызметтеріне  сәйкес ,  субъектінің   өзінің  өмір  сүруіне  айналдыруы  дегенді  білдіреді. Ал  шеттету   қандай  да бір  объектіні   субъектінің  өзіндік  қызметіне   айналдырудың  мүмкін  еместігін   білдіреді.

2. Оқшауландыру  деген   әрбІр  тауар  өндіруші  белгілі   бір  тауарды  өндіруге  мамандануын   білдіреді. Еңбек  бөлінісі  неғұрлым  терең  болса,  оқшауланған   тауар  өндірушілер  арасындағы  өзара  тәуелділік  те  соғұрлым  күшті. Жеке  оқшауланған  тауар   өндірушілердің  айырбастауы   арқылы  жүзеге  асырылады. 

3. Меншік  қатынастарының  ауқымды  негізін  өндіріс   факторларын  біріктіру  тәсілі  құрайды. Біріктірудің  екі тәсілі  ажыратылып  жүр: тікелей  және  сатылы.

          Өндіріс  құралдарын  материалдық   игіліктерді  тікелей  өндірушілермен  өндіріс  процесінде,  айналым   саласын  айналып  өтіп  қосылуын  өндіріс  факторларының  тікелей   қосылу  тәсілдерін  сипаттайды.  Бұл  жағдайда , бір 

 

 

 

 

 

 

адам  бейнесінде  екі  қызмет  жүзеге  асырылады.  Өндіріс  құралдарын  меншіКтеуші  қызметі. Кейде  басқа  нұсқалары  да болуы  мүмкін , бұл жағдайда  екі қызмет  ажыратылып,  түрлі субъектілерге  бекітіледі: бірінде   өндіріс  құралдарын  меншіктеуші  қызметі, бірінде  жұмыс  күші  қызметі. Бұл  жағдайда  жұмысшы  өндіріс  құралдарынан  шеттетілген.  Өндіріс  факторлары  бірігуі  үшін , өндіріс  құралдарын  меншіктеушінің  жұмыс  нарығында  жұмыс  күшін  жалдауы  қажет.  Сондықтан  да, өндіріс  саласында  жүзеге  асатын  заттық  және  жеке  факторлардың бірігуі  жұмыс  күшін  сату  сатып  алу  актісінен  кейін , яғни  тауар  ақша  қатынастары  арқылы  жүреді. Өндіріс  факторлары  бірігуінің   бұл  нұсқасы  сатылы  деп  аталады.

4.Табыстарды  үлестіру  өндіріс  құралдарын  меншіктеушілер  мүддесі  үшін жүзеге  асырылад          

5.Меншік субъектілері   жеке  тұлғалар, отбасы, әлеуметтік  топ, өндірістік  ұжым, халық,  басқару  органдары  бола  алады. Меншік  объектілері : өндіріс   құралдары, мүлік, ақша, құнды   қағаздар, ақпарат, интеллект, жұмыс   күші  болып  табылады.

Меншік  тек  экономикалық  мағынада  емес, құқылық  формада  да  дами  алады. Меншіктің  заңдық  мазмұны  құқықтық  өкілдіктермен  сипатталады . Меншік  құқықтары  бұл  адамдар  арасындағы  экономикалық  пайдалануына  байланысты  қалыптасатын  билік  ету  құқықтарының  санкцияланған  тәртіп  қатынастарының  жиынтығы.

          Меншік  құқығының  теориясына  сүбелі  үлесті  батыстың  қазіргі   экономикалық  мектебінің  өкілдері 

 

 

 

 

 

 

американ  экономистері    Рональд  Коуз (1910жыл)  және Армен  Алчиан(1914жыл) қосты.  Осы  ғалымдардың  тұжырымдамасына  сәйкес , ресурс өзінен  өзі  меншік  бола  алмайды , тек  ресурстарды  қолдану  арқылы  тұтас  кешенді  құқық      міне  осы  меншіктің  құқықтық  мазмұнын  құрайды .Бұл  процеске  қатынасатындардың  барлығы  меншік  құқығын   өткеру  кезінде “ойын  ережесін ”білуі қажет . Меншік кімге   жатады, және  өзара  іс  әрекетті  ұштастыруға  қол  жеткізу  үшін  олармен  келісу  керек  пе?

          Батыстың  экономикалық және  заң  әдебиеттерінде  пайдаланылып  жүрген  анықтамалардың ойынша  меншік  құқығы  төмендегідей  11 бөлімнен  тұрады:

                           1.Иелену  құқығы , яғни  игіліктерге  міндеттелген  денелік ( күш   қуаттылық ) бақылау құқығы ;

                           2. Пайдалану құқығы , яғни игіліктің   пайдалы  қасиетін  өзі  үшін  қолдану  құқығы  ;

                           3.Басқару  құқығы, яғни  игіліктерді   қолдануды  кім  және  қашан  қамтамасыз  етуді  шешу құқығы;

                           4.Табысқа  деген  құқық , яғни  игіліктерді  қолдану   нәтижесінде  ие  болу  құқығы;

                           5.Егеменділік құқығы , яғни  бейтараптандыру  , тұтыну , игілікті  жою  немесе  өзгерту  құқығы;

                           6.Қауіпсіздік  құқығы , яғни  игілікті  қанаудан  және  сыртқы  ортаның  зияндылығынан  қорғау 

құқығы;

 

 

 

 

 

 

 

                           7.Игілікті  мұрагерге  беру  құқығы;

                            8.Игілікті  иеленудегі  мерзімсіздік  құқығы;

                             9.Сыртқы  ортаға  зиян  келтіретін  әдістерді  қолдануға   қарсылық  жасау  құқығы;

                            10.Жауапкершілікке  жазалау   түрін қолдану  құқығы, яғни  қарызды төлеуге  игіліктермен  жазалау  мүмкіндігі;

                           11.Қалдықты  сипат  құқығы, яғни  процедура  мен  институттардың  өмір  сүру  құқығы , бұзылған құқық   шараларын  қалпына  келтіруді   қамтамасыз  ету;

              Айтылғандардан  мынадай  қорытынды   шығаруға  болады:

меншіктің  экономикалық  және  құқықтық  мазмұны  өзара  байланысты, олардың  арасында  бір  сөзбен  айтқанда  “тамырлар  қатынасының  заңы ” әрекет  етеді .Осы тұрғыдан  алғанда  меншік бір  мезгілде  әрі  экономика, әрі  заң  категориясына  жатады.Осы  бірлікте  анықтаушы  рөлді  меншіктің  экономикалық  жағы  атқарады.  Егер, меншік  экономикалық  форманы  қабылдамайтын

болса, яғни өндірісте  пайдаланбаса, иесіне табыс  келтірмесе , ол “заңдылық, функциялық” түрде қалады.

               Меншіктің   экономикалық  тұрғыдан  дами  алуы  өндірістік  қатынастар  арқылы, нақтылап  айтқанда  алуан   түрлі  шаруашылық  кәсіпкерлік   қызмет  арқылы  жүзеге асады.

                Меншік    тарихи  категория.  Яғни, меншік 

 

 

 

 

 

 

қашанда  белгілі бір  тарихи  қалыптасқан  формаларда  пайда  болып  дамиды. Нақты  бір  өндіріс  тәсіліне  тән өндірістік  қатынастар  сипатына  сәйкес, айрықша  қасиеттеріне  ие  меншіктің  тарихи  типтері  ажыратылып жүр.

                Адамзат  қоғамының  тарихи  дамуы  барысында  құрал   жабдық  меншіктерінің  әр  түрлі  формалары  белгілі.  Алдымен олардың  біріне  бірі  қарсы : жалпы  және  жеке  меншік  деп аталатын  2 формасы   бар.

                 Жалпы  меншік  ұжым  ретінде  бірлескен  адамдарға  берілген  құрал  жабдықтар, яғни бұл   олардың  барлығына  ортақ   меншік  деген  сөз. Мұндай  иеленушілік  әр  түрлі  қоғамдарға  тән. Ол  рулық  қоғамның  даму кезеңінде  алғашқы   қауымдық  меншік,

Отбасы  меншігі  деп  бөлінгені белгілі.

                 Меншіктің  басты  формасының  бірі   ұжымдық  кәсіпорынның  меншігі. Бұл меншік: мемлекеттік   кәсіпорынның барлық  мүлкі   еңбек  ұжымының  меншігіне   көшкен, жалға  алынған  мүлікті   сатып  алған  немесе  заңда   көзделген  басқа  да  тәсілдер  арқылы  ие  болған  мүлік   жағдайында  пайда  болады. Сонымен   бірге, ұжымдық  кәсіпорынның  мүлкі, оның  ішінде өндірілген  өнім, алынған  табыс   олардың   ортақ  игілігі  болып   табылады.

                   Ұжымдық  меншіктің : кооперативтік   меншік, шаруашылық  қоғамы  мен   серіктестіктердің, акционерлік   қоғамның, шаруашылық  ассоцияцияларының  

бірлестіктерінің /, қоғамдық  ұйымдар  мен  қорлардың  және  діни  ұйымдарының  меншіктері  деп  аталатын  бірнеше  түрі  болады.

 

 

 

 

 

 

                   Жеке  меншік   жеке  адамдарының   өндірістің  заттық  факторларына  және  оның  нәтижесіне  өз  меншігі  ретінде  қарауы. Оның  өз еңбегіне  және  өзгенің   еңбегіне  негізделген  екі   түрі  бар.

                   Өз  еңбегіне  негізделген   жеке  меншіктің  субъектілері   жеке  шаруа  қожалығы, қолөнершілер  және  басқа  адамдар. Бұлар  өз  еңбегімен  өмір  сүреді. Олар, бір  жағынан, өз  меншігінің  иесі, екінші  жағынан, тікелей   жұмыскер  болып  табылады.

                    Өзге  адамның  еңбегіне  негізделген  жеке  меншік  өзгенің  еңбегі  есебінен  баюға  бейімделеді.  Сөйтіп, негізгі  өндіріс  құрал   жабдықтары  аздаған  адамдардың  қолына  түседі  де, қоғамның  басқа   мүшелері  бұл  игіліктерден  сырт  қалады. Міне,  тап осы   жағдайда  теңсіздік  пайда   болады: қоғам  топтарға /қоғамдық  топтарға  бөлініп, олардың   бір  тобы  өндіріс  құрал   жабдықтарын иемденсе,  басқа   топтары  олардан айырылады.

                            2. Жекешелендіру   баршаға   берілген  тең  мүмкіндік.

        Жекшелендіру    нарықтық  экономиканың  құрамдас  бөлігі. Оның  мағынасы  кең.  Жалпы   алып  қарайтын  болсақ, мемлекеттің   экономикаға  араласуын  шектеп, өнім  өндірушілердің  шаруашылық  және  технологиялық  бастамасына   жол  ашу, жеке   сеторларды  дамыту  саясатын  жүргізу   дегенге  саяды.Бір  сөзбен  айтқанда   

экономиканы  мемлект  иелігінен  алу. Бұл  жердегі  басты  міндет     меншікті әркімге  жеке  жеке  таратып  беру  емес,ол  жаңа  нағыз  меншік  иелерін  қалыптастыру,

 

 

 

 

 

 

экономиканың  нарық  арналарына  көшуін  қамтамасыз  ету. Жекешелендіру  бағдарламасы  сайып  келгенде  өндіріс  көлемінің  ұлғаюына, материалдық  құндылықтардың  молаюына, республиканы мекендейтін  барлық  халықтардың  әл  ауқатының жақсаруына  қол  жеткізетін  болуға тиіс.

          Елбасының  темірдей  ерік  жігері  мен  табандылығы, оның  істің  жағдайын божап, алдын   ала жұмыс  бастау  қабілеті  ғана. Қазақстанда  меншіктің   ұлан  ғайыр  реформасын  қысқа   мерзімде  жүзеге  асыруға   мүмкіндік  берді.                          

           Еліміздегі  ахуал  оңтайлы   бола  қоймаған  1991жылы  Президент   Нұрсұлтан  Әбішұлы  Назарбаев   Жоғарғы Кеңеске  “Мемлекет   иелігінен  алу  және  жекешелендіру   туралы ” заңды  енгізіп,  оның  қабылдануына қол  жеткізді.

           Жекешелендіру   меншікті  мемлекет  қарамағынан  алудың  бағыттарының  бірі, оның  мәні  меншікті  жеке  және  заңды  тұлғалардың   жеке  меншігіне  беруде. Мемлекеттік   және муниципалдық  кәсіпорындарды  жекешелендіру :