Қазақстан
– Ресей мемлекеттік университеті
ОТБАСЫ ҚҰҚЫҒЫ
Орындаған: Қален Д.
Факультеті: Жалпы медицина
Тобы: 103 “А”
Қабылдаған: Алпысбаева К.
Жоспары
- Неке және отбасы құқығы
- Туыстық және туысқандардың
түрлері
- Отбасының түрлері: толық
және толық емес отбасы
- Неке мен отбасыны қорғау
- Пайдаланылған әдебиеттер
Неке және отбасы құқығы
- Заңдык мағынасында отбасы дегеніміз — бұл некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиелеуге
алудың өзгеде нысандарынан туындайтын және отбасылық қатынастарды
нығайту мен дамытуға септігін тигізетін, мүліктік және
мүлікке катысты емес жекебастың құқықтарымен
байланыскан адамдар тобы. Отбасылық қатынастарды
реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы отбасылық құқық деп аталады. Отбасы-неке қатынасын реттейтін негізгі нормативтік құқықтықакт Қазақстан
Республикасының "Неке және
отбасы туралы" Заңы болып табылады.
- Неке — отбасын құрудың
негізгі болып табылады. Ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке қатынастарды
туындататын отбасын кұру мақсатымен, заңда белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толык келісімі жағдайында жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықтық одақты — неке деп түсінуіміз кажет.
- Егер неке тіркелмесе де, бірак еркек пен әйел бірге тұрып, балаларын тәрбиелеумен
айналысып жатса, мұны да отбасы деп айтуға болады.Егер кәмелетке толған балалары ата-анасымен бірге тұрып, оларға қамқорлык жасап, материалдык көмек көрсетсе — бұл
да отбасы. Егер кәмелетке
толған ағалары мен қарындастары ата-анасыз бірге тұрып, бір-біріне қамқорлық жасайтын болса — бұл да отбасы.
- Адамдар арасында некеден, туыстықтан, бала асырап алудан, отбасына тәрбиелеу
үшін бала алудан туындайтын қатынастар отбасылық қатынастар деп аталады. Бірақ отбасындағы қатынастардың бәрі
бірдей құқық
жөнімен реттеле бермейді. Отбасындағы қатынастар, негізінен, адамгершілік, игілік-өнегелік нормалары негізінде реттеледі. Бұл өзара кұрмет, сүйіспеншілік, қамқорлық
және имандылық қолдаудың көрінісі. Отбасылык өмір
қалыбы, көбінесе ұлттық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарға сүйенеді (үлкендерді
қадірлеу, отбасын қамтамасыз ету оның
басшысы ретінде толықтай ер адамға жүктеледі, туысқандарды
қадірлеп, құрметтеу).
- Отбасының
ішкі мәселелері
отбасы мүшелерінің
өзара келісімі бойынша шешіледі. Егер ол мәселелер кәмелетке
толмағандардың мүдделеріне қатысты болса, оны шешуге балалар да қатыстырылады. Құқықтық нормаларга араласу отбасылық
қатынастар бұзылганда қажет. Жеке басындық
қатынастармен салыстырғанда отбасылық
мүліктік қатынастар құқық арқылы егжей-тегжейлі реттеледі, өйткені
бұл қатынастардың объектісі материалдық
игілік болып табылады. Отбасылық
құқық азаматтық құқықпен тығыз байланысты. Мәселен, отбасылык құқықпен
реттелмеген отбасы мүшелерінің арасындағы мүліктік және
жеке мүліктік
емес қатынастарды
реттеуге азаматтық
заңнама қолданылады, өйткені ол отбасылык-некелік қатынастардың
мәніне қайшы келмейді.
Туыстық және туысқандардың түрлері
- Отбасылық құқық тек шартты түрде ғана отбасылық деп атауға
болатын өзге де қатынастарды реттейді. Мәселен,
немерелері мен әжелерінің арасындығы қатынастар; өздерінің
отбасын құрып, бөлек тұратын кемелетке толған
ағалары мен қарындастарының арасындағы
қатынастар. Бұл көрсетілген қатынастардың
негізіне көбінесетуыстық жатады, сондыктан да мұндай
қатынастарды туыстық қатынастар деп атау керек. Туыстық
дегенде бір негізден немесе ортақ бір атадан тарайтын қандас
адамдардың байланысы түсініледі. Туыстықтың екі тармағы болады: тікелей және жанама туыстық. Тікелей туыстық адамдардың бір негізден тарайтындығына
негізделеді. Туыстық жоғары және төменгі
тармаққа ажыратылады. Туыстықтың жоғары тармағы
ұрпақтан арғы атаға қарай тарайды (әкеге, шешеге, атаға, атаның атасына және т.б.), төменгі
тармак — арғы атадан ұрпақтарына карай тарайды (балаға, немереге, шөбереге және т.б.).
- Жанама тармақ
адамдардың бір атадан тарауына негізделген. Мысалы, бір атадан тарайтын немере ағалары мен қарындастары; бір жағдайда ортақ атасы — әкесі, ал енді бір жағдайда — атасы болып табылатын көкесі мен жиені.
- Қазақ тілінде туыстықтың
әр түрлі дәрежесін білдіретін сөз, ұғымдар көп: мысалы, әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене, туажат. Мұны
қазақ коғамында ұрпактар арасындағы
байланыс ерекше жақындықпен ажыратылатындығы
арқылы түсіндіруге болады. Сондыктан да әрбір ұрпақтың жеті атаға
дейінгі өз атауы болады.
- Мысалы, азаматтық
құқықта заң бойынша мүлікке мұрагерлік етуде жақын,
сондай-ақ алыс туыстық та есепке алынады. Бүгінгі күні мұрагерлердің
алты кезектілігі аныкталған. Оларға: балалары, ерлі-зайыптылар мен ата-аналарынан баска (бірінші кезектілік) мұра қалдырушының туыстары, толык туыстары, толық
емес туыс (жақын) ағалары мен қарындастары, сондай-ақ оның әкесі жағынан
және шешесі жағынан келетін атасы мен әжесі (екінші кезектілік), мұра қалдырушының туған
көкесі мен тәтелері (үшінші кезектілік), мұра
қалдырушының алтыншы атасына дейінгі өзге де туыстары (төртінші кезектілік), егер олар мұра
қалдырушымен бір ортада кем дегенде он жыл бірге тұрса туыс ағалары мен қарындастары өгей әкесі
мен өгей
шешесі (бесінші кезектілік), мұра қалдырушының еңбекке
жарамсыз асырауында болғандар (алтыншы кезектілік) жатады. Заң бойынша мұрагерлер кезегі бойынша мұрагерлікке
ие болады.
- Сондай-ақ өсиет бойынша мұрагерлер де болады. Қайтыс болуына байланысты өзіне тиесілі мүлікті бөлуде азаматтың
разылығын білдіруін өсиет деп атайды. Азамат өзінің бар мүлкін толығымен
немесе бір бөлігін өзіне
жақын адамдарға, болмаса тіптен жақын емес адамдарға қалдыруын мұра
қалдырушының өзі шешеді. Бұл процеске ешкімнің араласуына кұқығы жок. Сондай-ақ мұра
қалдырушы бар мүлкін заң тұлғаларына немесе мемлекетке өсиет етуі мүмкін.
- Туған ағалары мен қарындастары толык туыс және толык емес туыс болып бөлінеді. Толық туыстар - бір ортақ ата-анадан тарайтын аға-іні, апа-қарындастар. Егер әкесі мен шешесінің біреуі ғана ортақ болса, онда ағасына іні-қарындастар
толық емес туыс деп есептеледі. Егер олардың аналары бір, ал әкелері баска болса, оларды бір кіндіктен таралғандар (яғни, бір анадан туғандар) деп атайды. Егер олардың әкесі бip, шешелері басқа болса, онда оларды қандастар дер атайды. Қазақстанның отбасылык заңнамасы құқықтық жағынын
ағасына іні-қарындастарды толық туыс не толық емес туыс деп айырмайды.
- Толык емес туыс аға-қарындастарды
ерлі-зайыптылардың бұрынғы некелерінен немесе некеден тыс туған туыс аға-қарындастармен шатастыруға
болмайды. Олардың ортақ
әкелері де шешелері де жок, демек, олар туыс емес, сүйек жақындар деп танылады. Ері мен оның туыстары бір жағынан, әйелі мен оның туыстары — екінші жағынан, бұлар да сүйек жақындар. Өгей әке-шешесі және өгей ер бала мен кызы да сүйек жақындар
деп есептеледі.
Отбасы түрлері. Толық және толық емес
отбасы
- Отбасының толық және толық
емес түрлері болады. Толық отбасында ата-анасы, балалары және әдетте, әкесі
жағынан да және шешесі жағынан да аға ұрпақ өкілдері — атасы мен әжесі
болады. Толық емес отбасы балалардың ата-анасының
біреуінің ғана болуымен сипатталады. Соның өзінде балалардың
ата-аналары ажырасқан болса, балалары соның қарамағында қалған
ата-анаға екінші жағы балаларды және еңбекке жарымсыз ерлі-зайыптыны бағып-қағу
үшін алимент төлейді. Егер ерлі-зайыптылардың біреуі қайтыс
болып, екіншісінің қарамағында
кәмелетке толмаған балалары қалса, онда оған мемлекет жәрдемақы ретінде материалдық
көмек көрсетеді. Сөйтіп, толык және толық емес отбасы да тең жағдайда заң және мемлекет арқылы
қорғалады.
Неке мен отбасын қорғау
- Неке мен отбасын қорғау екі түрде жүзеге асырылады: юрисдикциялық және бейюрисдикциялық. Біріншісінде — отбасының
құқығы бұзылған немесе дауланатын құқықты қорғау жөніндегі
өкілетті мемлекеттік органдарды қатыстыру арқылы жүзеге асырылады. Бұлар сот, прокурор, азаматтық хал актілерін тіркеу (АХАТ) органдары, қамкоршылык органдары, ішкі істер органы.
- Екінші түрі — отбасының
құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі азаматтар мен ұйымдардың
іс-әрекеттері. Азаматтар бұл әрекеттерді мемлекеттік органдардан көмектесуді өтінбей-ақ өздері іске асырады. Мұндай
іс-әрекеттерді — кұқығын
өзі қорғау деп атайды. Мысалы, құқығы
бұзылған баланың ата-анасы тәртіп
бұзушы баланың ата-анасымен кеңесіп,
оған кешірім сұрауға
ұсыныс жасайды және т.б.
- Сот арқылы
қорғау — отбасы құқығын қорғаудың бір түрі
болып табылады. Бұл істе прокуратура, ішкі істер органдары, АХАТ органдары, тәрбиелік мекемелер, атқарушы
органдар — әкімдіктер үлкен рөл атқарады. Мысалы, әкімдіктер
ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған
балалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау шараларын қолға
алуға, ондай балаларды есепке алуды ұйымдастырып, оларды отбасыларға орналастыруға
көмек көрсетуге міндетті. Ішкі істер органдары баланы күштеп тартып алуға, сондай-ақ алимент төлеуден
жалтарып жүрген адамдарды іздестіруге байланысты шешімдерді күштеп орындауға қатысулары
мүмкін.
- Сонымен, отбасы дегеніміз — бұл некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиелеуге алудың өзге де нысандарынан туындайтын, мүліктік
және мүлікке қатыссыз жекебасындық құқықтармен
байланысқан адамдар тобы. Отбасының заңдық белгілеріне мыналар жатады: адамдардың
неке немесе туыстық негізде бірігуі; өзара имандылық және материалдық
қолдау; бала туу және оларды тәрбиелеу; өзара жекебасындық және мүліктік
құқықтар. Бір негізден немесе бір ортақ атадан тарайтын адамдардың қандастық-кіндіктестік
байланысы, туыстық деп түсініледі. Туыстықтың екі тармағы бар: тікелей және жанама. Мемлекет аналар мен балаларды қолдайды, отбасын қорғауға алады.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Құқықтану: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық
бағытындағы 10-сыныбына арналған окулық /А. Ибраева, Г. Өлібаева, Қ. Айтхожин. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006
- Ғаламтор, Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
-