Пайда болу тарихы

Әрине, Буддизмнің дамуына жергілікті діндердің кесірі аз тиген жоқ. Ондай әрекеттер Жапонияда да болды. Әсіресе, Хэйнан дәуіріндегі ребусинто атты жергілікті діннің кедергісі көп болса керек. Бірақ елдің даму болашағына идеологиялық негіз қалайтындығы белгілі болған соң, билік Буддизмнің дамуына еркін жол ашады. Сонымен қатар, Буддизм VІІ – VІІІ ғасырларда Жапонияға келген конфуциандық пен даосизм ілімдерімен бейбіт қарым-қатынас орнату проблемаларына ұшырайды. Бірақ бұл уақыттарда Буддизмнің қоғам мен мемлекеттегі ықпалы оны ығыстырып шығаруға болмайтын дәрежеге жеткен екен.

Жапониядағы Буддизм тарихын зерттеушілер мыңдаған дерек көздеріне тап болады. Мұндағы будда храмдарының ежелгі архитектурасы, қылқалам өнімдерінің стильдері, сонымен бірге, діни рәсімдердің сақталған бұйымдары Жапониядағы Буддизмнің даму генезисінен мол ақпараттар береді. Сонымен бірге, оның материктік Буддизмге қарағандағы ұқсастықтары мен айырмашылықтары айқын сезіліп тұрады. Будданың рәсімдері, діни мейрамдарын атап өту салты да осы тұрғыда көптеген ақпараттар бере алады.

Буддизмнің ең жақсы тараған және дамыған өлкелерінің бірі – Тибет. Мұндағы Буддизмге бұрын ламаизм деп қате баға беріліп келген. Буддизмнің мұндағы ерекшелігінің бірі – іліммен қатар, рухани және зайырлылықтың қайта туу деп аталатын өлшем арқылы көрнекті буддист тұлғалардан кейінгілерге берілу салтының ХІІІ ғасырдан бастап өмірге келуі. Бұл – Тибет өркениетін басқа әлемнен қатты ажырататын әрекет. Осы әрекет рухани және зайырлы билікті Далай-ламаның төңірегіне топтастырған.

Буддизмді қабылдаған алғашқы тибеттіктер ІV ғасырдағы цяндар болып табылады. Бірақ түрлі себептермен ол кезде Будда ілімі кеңінен тарай алған жоқ, тек VІІ ғасырдан бастап қана Тибетте махаян ағымы қатты дами бастады. Ол уақытта Тибеттің билігі Шығыс Түркістан жазығындағы оазис – мемлекеттерге де жайылған болатын. Ал Батыс Түркістанда Буддизм Самарқандқа дейін тарады. Қазіргі Қырғызстан аумағында да будда храмдарының қалдықтары табылған. Сондай-ақ мұнда Будданың тасқа қашалған ілімдерінің сілемдері қалған. Бірақ Орталық Азия мен Қазақстанда тараған шаманизм Буддизмнің еркін тарауына кедергі келтірген. Бұл екі діннің ортақтас тіректері көп, әсіресе, Буддизмге шаманизмнен енген салттар көптеп саналады.

ІХ ғасырда Тибетте Буддизм қуғынға ұшыраған. Ол тек Х ғасырда тоқтап, Үндістаннан дінді таратуға жаңа миссионерлер шақыртылған. Тибет Буддизміндегі ұлы тұлға Далай-лама болып табылады. «Далай» деген сөздің өзі моңғол тілінен аударғанда «мұхит» деген мағынаны білдіреді. Демек, Далай-лама мұхиттай мол білімді буддист деген ұғымды танытады.

Тибет Буддизмін дәстүрлі Буддизммен салыстыра отырып, зерттеген оқымыстылар олардың 85 пайызы бір екенін анықтаған. Будданың мәтіндері тибет тіліне санскриттен аударылса, тек аз ғана бөлігі қытай тілінен жеткен екен. Сондықтан да оның дәстүрлі Буддизмнен айырмашылығы шамалы. Тибетте Буддизмнің мәтіндерін, Будданың өз сөздерін сақтаған канджур және үнділік түсініктерді топтастырған танджур атты алып жинақтар бар. Бұлар буддалық әдебиеттің әлемдегі ең үлкен жинағы деп саналады. Өйткені, Үндістанның өзінде буддалық дәстүрлер түркілер жорығынан кейін шеттетіліп, басқа діндерге, соның ішінде Ислам мен Индуизмге жол бере бастаған еді. Буддизмнің кейінгі тарихтағы дамуына Тибеттің қосқан үлесі зор.

Моңғолия буддизм дәстүрімен ХІІІ ғасырдан бері таныс болып келеді. Үгедей ханның баласы Қодан буддизмнің Тибетте пайда болған тармақтарының бірі – Сакья мектебінің басшысы Кунг Гьелценді өзіне шақырып, рухани көсем еткен. Бұл дәстүрді Хубилай хан да жалғастырып, Буддизмнің Моңғолияда тарай түсуіне үлесін қосқан. Оның кезінде Буддизмнің мәтіндерін моңғол тіліне жеңіл аудару үшін жаңа әліпби де енгізілген. Шыңғыс ханның Хубилайдан басқа ұрпақтары да Буддизмге енген. Соның ішінде Шығыс және Батыс Түркістанды билеген Шағатай ұлысының кейінгі хандары, парсы жұртын басқарған Ильхан ұрпақтары Буддизмді қабылдаған. ХVІ ғасырдың аяғында Моңғолияда будда храмдарын салудың жаңа архитектурасы енгізілді. Соның ішінде моңғолдың алғашқы астанасы Қарақорымның орнына салынған Эрдени-дзу монастырын айтуға болады. Мұнда оқымыстылар будда шығармаларына моңғол тілінде түсінік берумен айналысқан. Сондай-ақ Тибеттен келген монахтық дәстүр қалыптасқан. Бір сөзбен айтқанда, тибеттік Буддизм Моңғолияда жергілікті жағдайға икемделіп, берік орын тепкен.

Буддизм Маньчжурияға ХVІІ ғасырда енді. Ал Қытайды қосып алған соң Бейжіңде тибет храмы салынды. Сондай-ақ басқа қалаларда да Будда монастырлары салынды. Тибет тіліндегі Канджур де толығымен маньчжур тіліне аударылды.

Бұрынғы КСРО аумағында буддизм Бурятия мен Тывада тараған. Соның ішінде ол Бурятияға ХVІІ ғасырда Моңғолия арқылы еніп, Байкөл бойындағы тұрғындар арасына жайылған. Ал екінші жол Тибеттің өзінен жеткен. Орыс патшасы буряттардың моңғол Далай-ламасына бағынуын тоқтату үшін бурят буддистерінің көсеміне Хомба-лама деген титул береді. ХХ ғасырдың 20-шы жылдарында бурят буддистері қызылдардан қашып, ішкі Моңғолияға өтіп кетеді.

Туваның түркітілдес тұрғындары арасына Буддизм ХVІІІ ғасырда тарады. Сондай-ақ Буддизм Еділдегі қалмақ жұртының арасында жақсы жайылған.

7. Буддизмде сегіз  тарау жол

 
Әр түрлі ағымдарды, түрлі мемлекеттерде қол жеткізген әртүрлі сенімдерді, өзгеше жүзеге асырулар, кейбір діндермен араласып кеткен түрлері болса да буддизмнің өзіне тән құрылымы бар. Бұл құрылымның негізі қиыншылықтардың көзі болатын қалау мен ашкөздіктен арылу үшін жүгінілетін сегіз тармақты жол. Бұл сегіз бөлім, Мана Париниббана Суттада кездесетін үш басты бөлімнің кейіннен кеңейтілген түрі және ежелгі мәтіндерде бар. Үш басты бөлім мыналар: Сила (моральдық-этикалық), самадхи (медитация), панна (даналық).  
 
Силаға сегіз тармақты жолдан үш бөлім кіреді: тура сөз, дұрыс қарым-қатынас, дұрыс тіршілік (өмір). Тура сөз бен дұрыс қарым-қатынаста әрбір буддистің мойынсұнуы тиіс бес бұйрық нақтылық көрсетеді: өлтірмеу, зиян тигізбеу, ұрлық жасамау, түйсіктерді қате жолдарға бағыттамау, жалған-қате сөйлемеу, ішімдік, есірткі қолданбау. Дұрыс тіршілік бес тыйымды қамтиды. Қасапшылық, ішімдік сату, есірткімен айналысу, қару-жарақ және у өндірумен айналыспау. Жақсы буддист түсік тастауға қарсы. Ол аңға шықпайды, балық ауламайды, қару қолданбайды, ет, ішімдік, у сатып алмайды, зина (некесіз жыныстық қатынас) жасамайды. Буддист қандай жағдай болмасын өмірді қорғайды. Буддист түсікке қарсы, бірақ босануды қадағалауға қарсы емес. Буддист шамасы келгенше ақиқатқа мойынсұнған түрде сөйлеу, басқаларын ренжітетіндей сөздерден аулақ болуға міндетті.  
 
Самадхи бір мақсатқа сананы бағыттау, жіті болу мағынасында медитацияға дәлел болады. Басты бөлімге дұрыс ойланғандық, дұрыс бақылау кіреді. Буддадан сенімдерін бір сөзбен жеткізуін сұрағанда ол «сати» (ойланғандық, ұғымталдық) деп жауап береді. Дұрыс ойлану, Буддистің айтқаны, ісі, ойланған жұмыстарда көрсеткен ақыл алғырлығы, саналық ықпалын көрсетеді. Дұрыс бақылау болса бір жағынан сананың бір мәселеге бағытталуын, дем бақылуы, ойға келген пікірлердің анализі, олардың негізіне қарап жақсы немесе бейтарап болғандығын анықтау үшін, екінші жағынан ашкөздік, жек көрушілік, айла т.б нәрселердің неліктен басталғандығын белгілеуі сияқты мәселелерді қамтиды.  
 
Панна буддистің өмірінің үшінші және ең жоғарғы дәрежедегі жағдайына ишарат етеді. Бұл әлем және адаммен қатысты ақиқаттардың алдымен сенім ретінде қабылдауы, одан кейін де тәжірибесі ретінде нысанаға жету мақсаты болып табылады. Паннаға дұрыс түсіну, дұрыс ой, дұрыс ниет жатады. Дұрыс түсіну, әлем мен адам болмысын төрт қасиетті ақиқатқа қарай түсіну. Дұрыс ой сананың сезімдік қалау, жамандық, зұлымдық секілді ұстанымдардан арылту. Дұрыс ниет (жігер, қайрат) болса ақыр аяғында өкінбейтіндей немесе жетістіксіз жолдармен жүрмей ықыласпен сана-сезімдерін азықтандыруды баяндайды.  
 
Будда артында кітап қалдырған жоқ, орнына да ешкімді сайламады. Ол әркімнің өзіне жарық ұстануын қалады. Бірақ сенімдерін аяқта ұстап тұруды өзінің құрған сангха ұйымы қолға алды. Будданың жаназа рәсімінде оның сөздері мен істерінің ұмытылмай сақталсын деген пікір ортаға тасталды. Осылайша алғашқы консиль Будда қайтыс болған айда Ражагахада жиналып, кейін пали мәтіні деп аталатын кітаптың алғашқы ауызша жұмыстарын бастатты. Бұл еңбектер Весалидағы ІІ консилде де жалғасын тапты. Ашока патша кезеңіндегі ІІІ консильде Пали мәтінің 3 бөлімі толықтырылды. Пали мәтіндерінде Ашоканың атының аталмауы бұл мәтіндердің одан алдын жазылғандығына (Б.э.д ІІІ ғасыр) байланыстыратындар болса да, ең ежелгі буддист пали тарихи мағлұматы болып саналатын дипавамсаға қарағанда пали мәтіндерінің жазылуы б.з.д. І ғасырдың екінші жартысында Цейлонда басталды. 

3. Буддизмдегі  қасиетті жазбалар

 
Тхеравада буддистер бойынша сенімді саналған пали жазбаларын трипитака (үш себет) деп атайды. Ең көне буддистік жазба трипитака үш бөлімге бөлінеді:  
 
1. Виная-питака (тәртіп-ережелер себеті): сангха және монахтарға тән ережелер мен қағидаларды қамтиды. Монахтар мен монах еместерге қатысты негіздер, монахтар мен монах әйелдер бағынуы тиіс қағидалар, діни рәсімдер, уағыз-насихат, қоректену, киіну сияқты мәселелер осы бөлімде қозғалады. 
 
2. Сутта-питака (уағыздар себеті): Будда және кейбір шәкірттерінің кезеңіндегі адамдармен өзара әңгіме-дүкендері, уағыз-насихаттары. Бес никаядан тұрады. Бұл жинақ буддизмнен бұрынғы туылу оқиғаларын әңгімелейтін жатака және доктринаның ықшамдалған түрі дхаммапада сияқты кітаптарда бар. Трипитаканың ең маңызды бөлімі Будданың ой-пікірлерін құрайды. Сондықтан «дхамма себеті» деген осы бөлімге жатады. 
 
3. Абхидхамма-питака (толықтырылған доктрина, философиялық және психологиялық гипотезалар себеті): сутталарда халыққа арналған және қорғау түріндегі доктриналардың жеті кітапта ықшамдалуы және тақырыптық тізімдерге жүйелендірілуі болып табылады. Буддизм философиясы мен психологиясы осы бөлімде қозғалады 
 
Тхеравада тармағына жатпайтын буддистік ағымдардың қасиетті кітаптары (трипитака) санскритшеден қытай тіліне аудармалар ретінде, тибетше және буддистік ассимилияцияға ұшыраған санскритше болып сақталған. Қытай буддистерінің қасиетті кітап жазбалары (сан цанг) – әсіресе қытай және жапон махаянасы үшін ең маңызды қайнаркөз болып табылады. Буддизмнің Қытайға кіруінен бастап санскритше мәтіндердің қол жеткізуге және тәржіма жасалуына үлкен мән берді. Уақыт өте келе каталогтардың жасалуы қажет болды. Тхеравада қасиетті мәтіні секілді үш бөлімнен құралған болса да, буддист тармақтарының қасиетті кітап бөлімдерінің құрамы және құрылымында өзгешеліктер бар. Мәселен трипитаканың сутта-питака бөлімінде қытай коллекциясында алғашқы төрт никаяға тең келетін төрт ағама осы сарвастиваданың абхидхарма-питакасы, тхераваданікінен кейбір тақырыптары ұқсаса да, кітап аттары тұрғысынан толықтай өзгеше. Қытай қасиетті мәтінінде біршама қытай буддист жазбалары (зен де кіреді) алынып төртінші бөлім құралған. Айрықша қытай мәтінінде үш бөлімде де бір-біріне қарсы екі тараптың да қасиетті жазбалары бар. Айта кететін нәрсе хинаяна жақтаушылары, махаянаның қасиетті мәтіндерін бұлар тарих бойынша танымал емес деп қабылдағылары келмейді. Махаянаның болса хинаянаның қасиетті мәтіндерін сенімді қабыл етулерімен қатар, өздерінің сутраларына өздерінің сенетіндіктерін айтады. Олардың да тарихи түбірі бар екендігін, Будданың олардағы ақиқатты айтқандығын, бірақ хинаянашылардың түсіне алмағандығын, Нирванаға жеткізетін ақиқат доктринасының өздерінікі екендігін алға тартуда. 

4. Буддизмнің сенім негіздері

 
Буддизмде иман келтіруді «три-ратна» (үш жауһар) дейді. Яғни олар: «Буддаға сыйнамын, дхаммаға (доктрина) сиынамын, сангхаға сиынамын». Бұл иман жолдары пали мәтінінде кездеседі. Сутралардың бірінде кімде-кім Будданың үш жауһарынан біріне нақты сенсе оның қарсы жаққа өту үшін өзенге түскендігі, яғни сәулеленуге, нирванаға жетуге үміткер екендігін айтқандығы деп түсіндіріледі. Иман келтірудегі үш жауһардың бірін мойындамаған адам буддист деп саналмайды. Будда үш жауһардың – біріншісі. Ол – діннің негізін қалаушы. Бірақ буддистік түсінік бойынша, шындық (Дхамма) жоғалып, өзгелерінен үстем болған Будда – әлемде шындықты білетін кісі қалмағанда келуге тиісті Буддалардан бірі саналады. Одан бұрын да осы сипаттағы 24 Будда келген болатын. Будизмнің негізін қалаған Будда солардың 25-шісі болып табылады. Махаяна бойынша Буддалар өмірге өлім үшін келген адам баласының жәрдем сұрайтын ғашықтық болмыстары болып саналады.  
 
Монах болса да, болмаса да бүкіл Оңтүстік-Шығыс Азия буддистері осы үш негізді өздеріне тән әуенмен оқиды. 
 
Дхамма буддизмнің сенім негізін, доктринасын, әлемдік ақиқатын сипаттайды. Ол христиандықтағы Хз. Иса, Исламдағы Құран сияқты маңызға ие. Дхамма антологиялық ретінде Буддадан бұрынғы кезеңге тән. Будда дхамманың баяны, тарихи көрінісі. Буддалар келеді, кетеді. Бірақ дхамма – мәңгілік. Бұл бір мағынада грекше логосқа тең келетін жағдай. Буддистер дхаммаға осы мағынада сыйынады. Будданың сөздері осы дхамма ақиқатын қолға алған. Бұл ақиқат доктрина. Бұл ақиқатқа сай өмір сүрілсе, Будда тарапынан «итиқамәт» (тура жол) деп бағаланған. Буддист сенімі бойынша алғашқы 24 Будда сияқты одан кейін де, қазіргі Будда кезеңін жалғастырып Буддалар келеді. Әрбір Будда адамдардың ақиқатты жоғалтқандығы үшін доктринаны уағыздауға келеді. Пали мәтінінде алғашқы әрі ең маңыздысы Меттейя болу үшін келетін 10 Будданың аты жазылған. Пали дәстүрі бойынша бұлар Үнді космологиясының 4 аймағынан біреуі болып саналатын Жамбудипа (Үндістанда) аймағынан келеді. Әр Будда дхамманы насихаттамайынша, бір сангха құрмағанша және дінді ұстамайынша нирванаға кірмейді.  
 
Сангха дүниедегі ең көне бойдақ монахтар қауымдастығы. Монахтар монастырда барлығы жиналып, ешкіммен араласпай өмір сүреді. Одан басқа, монах әйелдер қауымдастығы да бар. Тіленші монахтарды «бхиксу» (пали: бхиккху), ал монах әйелді «бхиксуни» (пали: бхиккхани) деп атайды. Монахтық өмір кедейліктен, бойдақтықтан және тыныштықтан тұрады. Қанішер, ұры-қары, тұтқын, әскер, жұқпалы ауруға ұшыраған, жарымжан мүгедектерден басқалары монахтыққа қабылдана алады. Монах болу үшін 20 жасқа толу шарт. Дегенмен 15 жасқа келгендер ұйымға алынуы мүмкін. Тіпті 7 жасқа толған бала да, егер ата-анасы разы болса, қабылданады. Өзге діни сенімдерден буддизмге өткендер күнәдан арылу кезеңдерін бастан өткергеннен кейін монахтыққа қабылдануы мүмкін. Ұйымға алғаш кіргендер сақал-шашын алып, сары киім киеді, өкілетті монахтың алдында үш мәрте иман келтіреді. Монахтыққа үміткер адам кем дегенде он монахтың алдында бас монахтың басшылығымен емтихан тапсырады. Емтиханнан сәтті өтсе, өзіне төрт міндет және төрт күнә бастық тарапынан белгіленеді. Егер бір монах осы күнәлардың біреуін істеп қойса, сангхадан уақытша немесе біржола шығарылады. Монах сангхадан өз еркімен де шығуға, үйленуге құқылы. Тек монах кезінде үйленуге тыйым салынады. Буддистер арасында ең үлкен айырмашылық – монахтар мен монах еместер арасында. Монах болмағандар нирванаға жете алмайды (алдыңғы өмірінде монах болғандар бөлек).  
 
Монахтың тек бір ғана киімі болады. Ол үш бөліктен тұрады: көйлекке ұқсаған бір киім, белдікпен байланатын және тізеге дейін жететін етек, тізеге түсетін және бір жағы сол иыққа асырылған (оң иығы жалаңашталған) жамылғы. Сыртқы түрі ежелден-ақ сары түсті (Тайланд, Камбоджа және Цейлонда), ал орта ғасырда қызыл түсті болатын (қазіргі таңда Бирмада қызғылт сары, Жапонияда қара түсті). Сонымен бірге монахтың ішіп-жеу үшін садақа кесесі, бір айда екі рет қолданатын ұстарасы және тәспісі бар. Монах күніне бір мәрте (түсте) ас ішеді, жыныстық диета ұстайды, ешқандай ойын-сауық, көңіл көтерулерге қатыспайды, ақша алмайды да, бермейді де, дүние жинамайды. Әр айда екі мәрте монахтар күнәларын мойындайтын айдың толған кезін және жаңа ай күндерін – упосатха (упавасатха), яғни ораза күндері деп атайды. Осы күндері монах болмағандар ең әдемі киімдерін киіп шығады. Діндар монахтар жалғанның қу тіршілігімен айналыспайды. Монах күнәсін ең кемі төрт монахтан құралған топтың алдында мойындайды. Патимокха ережелерін оқу кезінде оқушы адам әр бөлімнің соңында сол жерде отырғандардың осындай күнә істеп-істемегендіктерін сұрайды, бар болса «мойындауды» тыңдайды немесе жазаға үкім шығарады. Буддист монастырын вихара деп атайды. Саны 227-ге жететін бірқатар ережелерге барлық буддистік монастырлар мен ағымдар қатаң бағынады. 

1. Тәңір

 
Будданың және Буддизмнің тәңір жайындағы ұстанымы әрдайым талас-тартыспен келеді. Будданың жаратушы Тәңірі жайында не айтқандығы нақты емес. Негізінде оның кезеңінде тәңір ұғымы жат ұғым емес еді. Бірақ брахмандар, Тәңірді адамдар тарапынан зиян келтірілетін, істеген ісіне өкінетін, алданатын, сиқыр арқылы әсерленетін, әлсіз және мұқтаждықтары бар болмыс ретінде бағалайтын. Міне брахмандарға және олардың көрсеткен дініне қарсылық ретінде жаратушы Тәңір және оған бағытталған басқа діни ұғымдарға (құлшылық, құрбан т.б.) қатысы жоқ, тіпті қарама-қарсы саналатын тхеравада буддизмі, джайнизм және аживика әрекеті, құтқарылу, моральдық-этика, ақиқат секілді нәрселерге орын бере отыра, рух, құрбан, құтқарылуды қабыл етпейтін карвака материалистерінің дінге қарсы атеизмінен өзгеше болатын.  
 
Үнді дәстүрінде монетеист, политеист, монист және пантеист тәңір түсініктері бар еді. Буддадан жеткен иман сөзі, үш жауһар арасында немесе сегіз тармақты жолға қатысты бөлімдерде тәңірге байланысты түсіндірме кездеспейді. Бірақ Будданың Тәңірге айтқан бірде-бір сөз бізге жетпеген. Бұл мәселедегі үнсіздіктің, яхудилердің ақырет сенімдерінде болғаны секілді, қасиетті мәтіннің салдарынан екені байқалмай қалатын нәрсе емес. Пали мәтіні Буддадан шамамен төрт ғасырдан кейін жаздырылған. Осы ұзақ ауызша кезеңде дамулар, талас-тартыстарды есептейтін болсақ жағдайды жете түсінуге болады. Сонымен қатар буддистер әлемді кімнің жаратқандығы жайлы емес, қиыншылықтан, ренкарнациядан құтылуға баса назар аударған. Тағы айта кететін нәрсе Будданың христиандықта Хз. Исаның болғаны сиқты, өте қатты көтермелеуі, оған тәңірлік сипаттар беруге жол ашты. Будда барлық пұттардың қиратылуын бұйырса да, оның мүсіндері жасалды, уақыт өте келе тәңірлік сипаттар берілді. Егер бір тәңір түсінігі болмағанда Буддаға бұл нәрселер байланыстырылмайтын еді.  
 
Джайнизм де буддизм секілді атеист дін ретінде сипатталады. Бірақ стханакаваси атты джайнист ағымын ұстанушылардың алғашқы джайнизмнің атеист екендігін айтқанын еске алсақ, осыған ұқсас жағдайдың кейінгі тхеравада буддистері тарапынан алға тартулары мүмкін екендігін ойлауға болады. Сонымен қатар буддизм, тараған жерлерде біршама дін, сенім, култтермен араласып кеткен. Осылайша махаянаның түрлі мемлекеттерді бөліп қарағанда өзгеше тәңір түсінігі пайда болған. Бұл түсінік адамзаттың тағдырын өз билігінде ұстайтын жаратушы Тәңір орнына, ежелгі Будданы қою арқылы жүзеге асты. Будда ұғымы Непал және Тибеттен буддист азия мемлекеттеріне тараған. Бұл ұғым Исламның Азияда дамуының нәтижесінде, Буддизмде де Исламдағы сияқты бір тәңір ұғымының бар екендігін көрсету үшін толықтырулар жасалғандығы алға тартылуда. Будда осылайша абсолюттік болмыспен бір деп есептелгендіктен оның үш табиғаты бар екендігі күн тәртібіне айналған (Будда-кая). Бұлардан алғашқысы Будданың абсолюттік, ежелгі болмыс ретінде дхамма, яғни шынайылықпен қатысты денесі (дхармакая), екіншісі сәмәуи (аспаннан), өлмейтін және бақытты болмысы, үшіншісі Готама ретінде адами болмысы. Тибетте Авалокитесвара, Будданың мейірімін және даналығын баяндауда. Діни көсем Далай Лама оның тәніне енгендігі (хулул) қабыл етіледі. Және Непал мен Тибетте Ади Будданың практикалық дхармакая түсіндіруі, Қытай мен Жапонияда да амитабха (амида) атымен танымал болған. Бұл қалауы, даналық пен сүйіспеншілігі бар, көмек, мейірім, құдірет және хабардар бір тәңірді баяндауда.