Еуразия климаты

    

 

 

 

Кіріспе

 

 

 

 

1.Еуразия климаты

2.Климаттық белдеулер

3.Еуразияның табиғат  зоналары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Еуразия климаты

Европа климаты алуан түрлі. Мұнда солтүстік жарты шарға тән климаттың барлық белгілері байқалады. Европа солтүстік жарты шардың барлық климаттық белдеулерін кесіп өтеді тіпті оңтүстік-шығысындағы аралдар оңтүстік жарты шардың субэкваторлық белдеуін алып жатыр. Материкте климаттық жағдайлар солтүстіктен оңтүстікке қарай ғана емес, батыстан шығысқа қарай да өзгереді. Бұл климат қалыптастырушы факторлар әсерімен түсіндіріледі.

Материктің географиялық орнына, әр түрлі ендіктерде орналасуына байланысты күн сәулесі поляр шеңберінен солтүстікке қарай орналасқан бөлігіне аз түссе, оңтүстікке қарай оның мөлшері артады. Сондықтан материктің солтүстік-шығысында қыс қаталдығымен ерекшеленіп, оңда солтүстік жарты шардың суықтық полюсі орнайды, ал оңтүстігінде қыс мүлде болмайды. Жазда Европаның қиыр солтүстіктен басқа бөліктерінде жер беті қатты қызып, ауа температурасы едәуір жоғары болады.

Жер шарындағы жауын-шашынның ең көп  түсетін жері Еуразиядағы Гималайдың оңтүстік-шығыс беткейі болғанымен, жалпы алғанда, материктің көпшілік бөлігінде әсіресе ішкі аудандары мен оңтүстік-батысында, климат өте кұрғақ. Бұл кұрлық аумағының өте үлкен болуына, мұхиттар мен ондағы беткі ағыстардың ықпалына, ауа массаларының қасиеттеріне, жер бедерінің сипатына байланысты.

Материктің  батысы мен солтүстігінде жазық  өңірлердің басым болуы Атлант мұхитынан келетін жылы,мұхит үстінен келетін суық желдердің оңтүстікке қаран еш кедергісіз қозғалуына мүмкіндік береді. Материктік шығысы мен оңтүстігінде биік таулы белдеулердіи орналасуы Тынық және Үнді мұхиттарынан келетін муссондардың құрлық ішіне тереңдеп енуіне кедергі жасап, таулардың жел жақ беткейлеріне ылғалдык мөлшерден артық түсуіне себепші болады.

Европа едәуір үлкен аумақты алып жатқан биік таулы аудандарда климаттық жағдайлар биіктін белдеу бойынша өзгереді. Биіктік климаттық белдеулер Альпі, Кавказ, Тянь-Шань, Гималай тауларында айқын байқалады. Тибет пен Памирге жылдың басым бөлін аязды, ал жазы кұрғақ болатын биік таулық климат тән.

Климаттық белдеулер

Европаның алуан түрлі климат жағдайлары тураль мәлімет алу үшін климаттық белдеулерді қарастырайық

Арктикалық климаттық белдеуге Европаның аркти калық аралдары мен Солтүстік Мүзды мүхит суымен шайылып жатқан шығыс бөлігі кіреді. Ол жыл бойы  суық, кұрғақ арктикалық ауа массаларының ықпалында болады. Ауа температурасы тұрақты түрде төмен, қыс -40°С, -50°С-қа дейінгі қатты аяздар байқалады Ұзақтығы бірнеше айдан аспайтын қысқа полярлық жаз кезінде күн көкжиектен онша биік көтерілмейді.

Сондықтан құрлық пен мұхит беті аздап қана жылынады, температура 0°С, +4°С-қа дейін ғана көтеріледі.Материкке қарай тұрақгы соғатын суық солтүстік-шығыс желдері әсерінен жыл бойы тұманды ауа райы басым. Мардымсыз жауын-шашын тек қана қар күйінде жауады. Шығысқа қарай климаттың қатаңдығы арта түседі, мұндағы араддар мұз құрсауында жатыр.

Субарктикалық климаттың белдеу- Исландия аралынан басталып, жіңішке жолақ түрінде өтеді. Климаты арктикалықка қарағанда салыстырмалы түрде жұмсақ: өтпелі беддеу болғандықган, қьіста арктикалық, жазда қоңыржай ауа массалары ыкцал етеді. Жылдықжауын-шашын мөлшері бірн шама артады, булану мөлшерінің аз болуы мен топьіракзъщ тозавдануьша байланысты батпакты жерлер көп.

Қоңыржай климаттық белдеу - Европадағы ең аумақты климаттық белдеу. Сондықтан мұнда климаттық жағдайлардың батыстан шығысқа және солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгеруі айқын байқалады. Белдеуде қоңыржай теңіздік (атланттық) және қоңыржай континенттік ауа массалары қалыптасады.

Белдеудің европалық бөлігінде Солтүстік Атлант жылы ағысы мен Атлант мұхитынан соғатын батыс желдерінің әсерінен теңіздік климат қалыптасады. Мұнда қыс жұмсақ, қаңтардың орташа температурасы О°-тан жоғары, ауа райы кұбылмалы, тұмандар жиі байқалады. Көбінесе жаңбыр күйінде жауатын жауын-шашынның мөлшері жылына 1000 мм-ден артық, оның басым бөлігі қыс кезіне келеді. Атлант мұхитының әсерінен жаз онша ыстық болмайды. Осындай климаттық жағдай солтүстіктегі Исландияғада тән.

Шығысқа қарай Атлант мүхитының  ықпалы әлсіреп, континенттік ауа массаларының әсері күшейетіндіктен, Орал тауына дейінгі аралықта климат қоңыржай континенттік сипатқа ауысады. Жазы жылы, қысы суық. Қыста ашық, аязды ауа райы жылылық күндермен алмасып отырады. Ауа райының мұндай кұбылмалы сипаты әсіресе Шығыс Европа жазығына тән.

Беддеудің Оралдан шығысқа қарай орналасқан орталық бөлігінде жыл бойы континенттік ауа массалары басым болады. Сондыктан жазы ыстық, қысы суық, аязды болады. Қыста ауа температурасы -50°С-қа дейін төмендейтін-діктен, жер бетінде тоңды қабат пайда болады. Қар жамылғысы жұқа. Бұған Монғолияда қалыптасатын жоғары қысымды аймақттан жан-жаққа таралатын суық әрі құрғақ континенпік ауа массалары себепші болады. Жауын-шашын мөлшері жазық жерлерде азайып, тауларда артады. Мұндай климат шұғыл континенттік деп аталады. Осы климат Қазақстан жеріне де тән.

Тынық мұхит жағалауларына  қарай климат біртіндеп муссондық сипатқа ауысады. Муссондық климаттың ерекшеліктері ауа массаларының жыл мезгілдерние қарай алмасуын анықтайды. Оған үлкен материк пен алып мұхит арасындағы қысым айырмашылығы себепші болады. Қысқы муссон өте қатты салқындаған кұрлықтың ішкі бөлігінен соғатын суық, құрғақ ауа түрінде Тынық мұхитқа қарай бағытталады. Ал жылдың жылы мерзімінде тез қызып, қысымы төмендеген құрлыққа Тынық мұхиттан салқын, ылғалды ауа әкелетін жазғы муссон соғады. Қыс суық әрі кұрғақ, жаз қоңыр салқын, жаңбырлы болады. Муссондық климат Еуразияның Тынық мұхит жағалауын түгел қамтиды.

Субтропиктік  климаттық белдеу материкті батыстан шығысқа қарай кесіп өтеді. Сондықтан бұл белдеуде де климат әр түрлілігімен ерекшеленеді. Белдеуге жазда тропиктік, қыста қоңыржай ауа массалары әсер етеді.

Белдеудің Жерорта теңізі маңындағы бөлігінде жаз өте ыстық, құрғақ болып келеді, ал қыс батыс желдерінің әсерінен жылы, жаңбырлы болады. Мұндай климат субтропиктік жерорта теңіздік деп аталады. Мұнда аптапты ыстық пен кұрғақшылыққа төзімді мәңгі жасыл, қатты жапырақты өсімдіктер кең таралған. Бұл климат басқа материктердегі субтропиктік белдеудің де батыс бөліктеріне тән. Құрлықтың ішкі бөліктерінде субтропиктік белдеудегі климаттық жағдай да қоңыржай белдеудегі сияқты континенттік сипат алады. Жазда аңызақ, ыстықжелдер, кұмды дауылдар жиі болады, қыс біршама салқын. Белдеудің орталық бөлігіндегі таулы аудандарда биік таулық субтропиктік климат қалыптасады. Тыңық мұхит жағалауларына субтропиктік муссондық климат тән.

Тропиктік климаттық белдеу материктің тек батыс бөлігін қамтиды. Бұл бедцеуде тропиктік климат контииенттік сипат алады. Оның басты себебі Үнді мұхитынан келетін ылғадды ауа массалары биік таулардың кедергі болуынан ішкі аудандарға өте алмайды. Сондықтан ауа температурасы жыл бойы жоғары әсіресе жазда аңызақ, аптап ыстықтарға ұласады. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 200 мм-ге дейін, тіпті кейбір жерлерде бұл көрсеткіш 50 мм-ден де аз. Осы белдеу ыстық, кұрғақтропиктік континенттік ауа массаларының қалыптасу аймағы болып табылады. Мұнда Еуразияның аса ірі шөддері орналасқан.

Субэкваторлық климаттық белдеу Үндістан, Үндіқытай түбектері мен оларға жалғас жатқан араддарды қамтиды. Гималай тауы климаты айрықша жота болғандықтан,белдеудің солтүстік шекарасы оның биік бөліктері арқылы өтеді. Осы тау жотасы арқылы екі өтпелі климаттық белдеу бір-бірмен шектеседі. Жазда Үнді мұхитынан мол ылғал әкелетің экваторлық ауа массалары субтропиктік белдеу шегіне дейін жетеді. Гималай тауы мен Үндіқытай түбегі шектесетін ауданда жауын-шашынның орташа мөлшері 12000мм, максималдысы 20000 мм. Қыста материктен соғатын құрғақ тропиктік ауаның ықпалы күшейеді. Тропиктік және экваторлық ауа массаларының маусым бойынша алмасуынан қалыптасатын, қысы кұрғақ, ал жазы жаңбырлы болатын мұндай климат тропиктік мусондық аталады.

Зкваторлық белдеу Европаның оңүстік-шығысындағы аралдарды қамтиды. Жыл бойы экваторлық ауа массалары басым болады. Айлық орташа температура үлкен ауыткулар-га ұшьфамайды, жыл бойы +24°С-тан төмен түспейді. Тұрақты түрде екі Жарты шардың пассаттарының ықпалында болатындықтан, жауын-шашын өте мол түседі. Көктем мен күзде жауын-шашынның мөлшері күрт артады. Жоғары температура мен мол ылғалдылық жағдайында ыстық әрі қапырық ауа райы қалыптасады.

Еуразияның  табиғат зоналары

 Европа солтүстік жарты шардың барлық климат беддеулерін алып жатқан-дықтан, мұнда солтүстік жарты шарға тән барлық табиғат зоналарының жиынтығы кездеседі. Олар материктің көп бөлігінде ендік бағытқа сәйкес батыстан шығысқа қарай созылып жатыр. Солтүстіктегі арктикалық аралдардан бастап, тайга зонасына дейін табиғат зоналары ендік бағытта тұтас алап болып созылып жатыр, ал одан оңтүстікке қарай зоналар батыстан шығысқа жіңішке жолақтар түрінде таралады. Қоңыржай белдеудің көпшілік бөлігін тайга зонасы алып жатыр, оның батысы мен шығысы жалпақжапырақты ормандармен көмкерілген. Материктің ішкі бөлігінде тайга бірден орманды дала мен далаға ауысады. Тынық мұхитынан келетін ылғаддың материк ортасына қарай азаюына байланысты бұл зоналар шығыста ендік бағытта бұрылыс жасайды. Ылғал мүлде жеткіліксіз ішкі аудандарда шөлейт және шөл зоналары қалыптасады. Табиғат зоналарының орналасуы мен ерекшеліктерін тереңірек түсіну үшін, оларды беддеу бойынша қарастырайық.

Арктикалық  және субарктикалық белдеулердің табиғат зоналары

Арктикалық белдеудің  қиыр солтүстігіндегі аралдарды арктикалық шөл зонасы алып жатыр. Жазы өте суық және қысқа. Қыста температура-ЧО°С-тан төмен болады. Қарлы борандар мен тұмандар жиі болып тұрады. Аралдары түгелдей дерлік мұз жауып жатыр. Мұздан бос жерлерде мук, қына, балдырлар өседі, топырақ қалыптасып жетілмеген. Жануарлардан ақ аю мен ақ түлкі кездеседі, жағалаулары жазда кұс базарына айналады. Соңғы кезде ақ аю саны азаюда. Субарктикалық белдеуді тундра мен орманды тундра зоналары алып жатыр. Тундра дегеніміз - толық жетілмеген батпақты топырақтардағы мүкті, қыналы және бұғалы өсімдіктерден тұратын климаты қатал белдеу. Мұнда күшті желдер мен қарлы борандар жиі соғады. Сондықтан бұгалы өсімдіктер жерге төселіп өседі. Тундра-да бугы мугі өсімдігі көп тараған, ол солтүстік бұғылары-ның негізгі азығы болып табылады. Оңтүстікке қарай жүрген сайын жел бәсеңдеп, жылылықтың артуына байланысты тундра зонасы орманды тундраға ауысады. Бұл зона мүктер мен бұталарға біршама бай болған-дықтан, солтүстік бұғымен қатар жаз айларында мұнда булану қоңыр аю, қоян сияқты орман жануарлары мен саңырау щрды да кездесгіруге болады. Исландияда мұз басу дәуірінен бері сақталған қойөгіз тіршілік етеді. Тундра мен орманды тундра зоналарында көп жылдықтоң таралған, жазда оның беткі қабаты ғана ериді. Жауын-шашьда аз, температура төмен болғандықтан, батпақтар көп. Аталған зоналардың табигаты климатының қаталдығына байланысты адамның шаруашылық әрекетіне аз ұшыра-ған. XX ғасырдың 70 жылдарынан бастап мұнай, газ кен орындарының қарқынды игерілуіне байланысты адам-ның табиғаткд әсері күшейе түсті. Сондьпсган өзіндік кдй-таланбас табиғат ерекшеліктері бар тундраны қорғау бү-гінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.

 

Қоңыржай  белдеудің табиғат зоналары

Қоңыржай  белдеудегі ең ірі табиғат зонасы тайгада тундра мен орманды тундраға қарағанда жаз біршама жылы және ұзақ. Соның нәтижесінде ағаш текті өсімдік-тердің өсуіне жағдай бар. Тайгада тек қана кзылкдн жапы-рақты ағаштар өседі. Тайганыңтопырағы күліін (күлтүс-тес), көбінесе батпақты болып келеді. Климаттың батыс-тан шығысқа қарай қатадцануына байланысты Сканди-навия түбегі мен Финляндияда, Ресейдің еуропалық бөлі-гінде қарогай мен шырша өседі. Ал Ресей жерінің Оралдан шығысқа қарай жатқан бөлігі Сібірде суыққа төзімді май-қарагай, сібір қарагайы (самырсын) және қыста щдлқандарын түсіретін ағаш балқарагай таралған. Сібір жерінде климат-тың қатаң болуына байланысты тайга зонасы еуропалық бөлікпен салыстырғанда оңтүстікке қарай ығысқан және неғұрлым үлкен аумақты алып жатыр.

Тайга мен биік таудағы ормандар неғұрлым жақсы сақталғандықтан, жануарлар дүниесі де салыстырмалы түрде бай. Мүнда зубр, булан, марал, елік, жыртқьіштардан қоңыр аю, қабан тіршілік етеді. Қиыр Шығыста қорғауға алынған ірі жыртқыш Уссурий жолбарысы сақталған. Сон-дай-ақ ормандарда терісі бағалы, кәсіптік маңызы бар аңдар мен құстар өте көп.

Аралас және жалпақ жапырақты  ормандар зонасы материктің батысында Орал тауына дейін түтас белдеу жасап, Қиыр Шығыстағы жағалық бөлікте қайта жалға-сады. Аралас ормандар тайга мен жалпақ жапырақты ормандар аралығында орналасқандықтан, кұрамында қылқанды, жалпақ және үсақ жапырақты ағаштар

аралас өседі, шөптесін өсімдіктерге байланысты топыра-ғы шымды күлгін болып келеді. Тынықмұхит жағалауын-дағы аралас ормандарда муссонды климат әсерінен емен, жөке, амур, барқыт агашы, жабайы жузім мен лианалар, ал қылқанды ағаштардан Корея самырсыны мен балқарагайы, шырша және Сібір майқарагапы өседі. Жалпақжапырақты ор-мандар белдеудің жауын-шашын көп түсетін батысы мен шығысында ғана орналасқан. Құнарлы қоңыр топырақта өсетін бұл орманның ағаштары жылу сүйеді, ылғалды көп қажет етеді. Еуропаның ылғал көп түсетін батысындағы шамшат орманы жазғы және қысқы температураның айырмашылығы артқан сайын емен, жөке, үйеңкі және т.б. ағаштар өсетін орманға ауысады. Ормандар халықтығыз қоныстанған аудандарда өсетіндіктен және бағалы ағаш сүрегі көп дайындалатындықтан барынша сиреген. Ағаш сүрегі әр түрлі шаруашылыққажеттеріне пайдаланыла-ды. Әсіресе шамшат пен еменнен жасалған жиһаздар айрықша бағаланады. Кесілген ормандардың орнына егістік пен бау-бақшалар егіліп, қалалар мен елді мекен-дер салынған. Аралас және жалпақ жапырақты орман-дар зонасының бағалы өсімдіктері мен сиреп бара жатқан жануарлар дүниесін қоргау мақсатында көптеген қорық-тар ұйымдастырылған. Мұнда шабақтарын тірі туатын голомянка балығы, Байқал итбалығы (нерпа) және т.б. і көптеген жануарлар қорғауға алынған.