Ақыл-ойы артта қалғант балалардың психологиясын шығуы

                          Жоспар:

Кіріспе:

Негізгі бөлім:

1. Ақыл-ойы артта қалғант балалардың психологиясын шығуы
2. Ақыл-ойы артта қалғант балалардың сөйлеу тілі
3. Ақыл-ойы артта қалғант балалардың сөйлеу тілін қарастырған ғалымдыр

Қорытынды:

Пайдаланалған әдебиеттер:

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

XXI ғасыр басында дәрігерлер мен психологтардың бай тарихи тәжірибиесі мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытудың ұйымдастыру және мазмұнына сәйкес келетін білім беретін мекемелерді құруға себеп болды.

Соңғы 10 жылда мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеу мен оқытуды  ұйымдастыру формасы мен әдістерін жүзеге асыру меқсатында көптеген шаралар ұйымастырылуда.

Физиолог, пелагог, дификтолог, психологтардың бақылауы негізінде 1-ші сынап балаларының арасында жаңа жағдайға бейімделе алмайтындары көптеп кездеседі екен. Қандай де бір себептермен оқудағы қыйындықтар жалпы мектептің бастауыш сынып оқушыларының 15-40%  кездеседі, үлгермейтін оқушылардың 50% көбіне церебральды оргеникалық түрдегі балалар. Ақыл-ойында ауытқушылағы бар балалар оқу, жазу, сызуда қиналады, сондай-ақ, мәтенді түсінуде,меңгеруде, логиқалық ойлауда қиналады. Мұндай үлгермеушілік адамдармен қарым қатынасты да қиындатады. Мұның барлығы ассоциалды тәртіпке алап келеді. Балалар өздеріне деген кемсіту, шектеуді жүректеріне жақын алады.

Олар қалыпта балаларға  тән және тұлға қалыптасуына қатыса алмайды. Мүмкіндігі шектеулі балаларға  қазіргі таңда арнайы білім беру жүйесі көп, онда оқыту, тәрбиелну үшін жағдай жасалынған. Мұндай мектептер жалпы білім беру мекемелерінде де ашылған.

Мүмкіндігі шектеулі балаларды  ауытқушылық деңгейіне  байланысты жеке-жеке топтарда, арнайы орталықтарда, арнайы кабинеттерде  оқату қолға алынуда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ақыл-ойы артта қалған балалардың психологиясын қарастыруды зерттеу 1920 жылы құрылған Мәскеудегі арнаулы мектеп және балалар үйінде арнаулы психологиялық  ғылыми-практикалық инситуттың лабараториясында жүзеге асты. Мұнда ақыл-ойы артта қалғандарды, есту қабілеті бұзылысы бар және әр түрлі жастағы қалыпты дамып келе жатқан оқушыларды қамтитын салыстармалы зерттеулер жүргізілді.

Лабараториялық кабинеттерде алғашқы болып зерттеу жүргізгендер Л.С.Виготский, Л.В.Занков, И.М.Соловьев және т.б. ғалымдар опигофренологиялның  теориялық негізднрін қарқынды түрде  өңдей бастады. Осы жылдары Л.С.Выготский  аномальды баланың психологиялық  дамуының заңдылықтарын сипаттайтын  бірқатар маңызды ережелер жиынтығын құрастырды. Олардың қатарында:

• Адам психикасы құрылымының бір бөлігінің бұзылуы бүкіл жүйенің қызметін өзгертетіндігі жайында.
• Бала дамуының жықын және актуылды даму аймағын анықтау.
• Аномальды және дені сау балалардың дамуын байланыстыратын негізгі берілігін растау.
• Ақыл-ойы артта қалуы барысында балалардағы интелекті мен аффектігің арасындағы өзгерістер туралы  айтылған.

Оқушылардың вербалды және бейнелік есте сақтаулуры, олардың  сөйлеу ерекшеліктері мотиватциялық  сфералары, психикалық процестердің өтуіне тигізетін әсері турелы зерттеген. Нәресталік және мектепке дейінгі жастағы ақыл-ойы артта қалған балалар моторика дамуындағы маңызды ауытқушылықтармен сипатталады. Олар өз құрбыларына қарағанда алдында ілініп тұрған ойыншықты алуға қолдарын кеш созады. Сондай-ақ, кеңістікте еңбектеуі мен жүруі кеш қалыптасады, кеш отырып, кеш тұрады. Қозғалыс сферелерының кеш дамуы баланың өзін қоршаған ортаның заттық әлемінен танысуы мен кеңістікте бағдарлау мүмкігдіктерін төмендетеді.

Мотарикалық жетіспеушілігі мен белгілі бір мөлшерде ақыл-ойы артта қалған балаларға тән сөйлеу дыбысты айту жағымен байланысты ауызша сөйлеу тілі мен сөйлеу органдарының нақты қозғалыстарын талап етеді. Ақыл-ойы артта қалған мектеп жасына дейінгілер қоршаған ортаға деген қызығушлықтарының төмендігімен сипатталады.

Адам ойлауының,қарым-қатынасының, эмоция, ішкі ойларын білдіруінің іс-әрекеттік құралы, қаруы сөз болып тадылады. Ақыл-ойы артта қалған баланың сөйлеу тілінің қалыптасуы ерекше және кеш дамиды. Олар анасымен эмотцианалдық байланысқа кеш және азырақ түседі. Зерттеушілер баланың шамамен 1 жас кезінде шығатын дыбыстың аз және төмен эмотцианалдық тонмен сипатталатындығын атап көрсетеді. Олар қарапайым ситуатциялық жағдаяттарға жауап бермейді, тек интонацияны ғана сезеді, бірақ өздеріне бағытталған сөйлемгің мазмұнын түсінбейді.

Ақыл-ойы артта қалған мектепке дейінгі жастағыларды ұзақ уақытқа дейін дыбыстық сөйлеу тілі аса қызықтырмайды. Олар аны құлақ қойып тыңдаулары аз, көп кешігіп барып сөйлеуге тырыса бастайды. Алайда отбасы мүшелері оларға көмек көрсетпеген жағдайдың және арнаулы мектепке бармағанның өзінде де біртіндеп қарапайым сөйлеу тілі қарым-қатынасын меңгереді.

Көптеген  ақыл-ойы артта қалған мектепке дейінгі жастағы балалар алғашқы сөздерін 2-3 және тіпті 5 жастарында айтады. Бұл зат есімдер - жақын ортадағы заттардың атаулары мен жиі орындалатын іс-әрекеттерді білдіретін етістіктер. Өздері көп нәрсені түсінбесе де оларға теледидардағы қозғалыс фигуралары мен індер ұнайды. Ақыл-ойы артта қалған мектепке дейінгі жастағы балалардың адамдармен сөздік қарым-қатынасқа түсу бағыттылығы тән. Ол мүмкін болған жағдайда  олар сөйлеу тілі емес, шарты ымдарды, мимика арқылы өздерінің жағдай да бір затты алғысы келгендігін жеткізе отырып, болып жатқан жағымды және теріс қарым-қатынасын білдіре отырып қолдануды тыңдайды.

Олардың ересектермен және бесқа балалармен қарым-қатынасқа түсулері өте нашар. Олар айналасындағылардың өздеріне не айтып жатқандарын жеткілікті түрде түсінбейді және соған сәкес өздерін дұрыс ұстамайды. Бұл балалар өздерінің сөйламдері мен өтініштерін біршама байланысты етіп айтып бере алмайды, тіпті қажетті деңгейдегі диалогтық сөйлеу тілімен де меңгере алмайды. Шектетелген сөздік қорымен өздерін қызықтаратын зат туралы да сұрай алмайды, қойылған сұраққа да айқан түсінікті етіп жауап бере алмайды. Олардың қарым-қатынасы стандартты сөздер мен сөйлемдердің көмегімен, көп қайталанатын күнделікті жағдайларда өтеді. Бұдан мынадай заңдылық байқалады: баланың сөйлеу  тілінің жеткілікті дамымауы қаншалықты көп мөлшерде көрінсе, оның танымдық іс-әрекетігің әрбір түріндегі ақаулықтары соншалықты маңызды болып табылады. Көз алдында тұрған заттың бейнесін айта алмағандықтан, олар ол заттың атын тез ұмытып қалады. Тек жекелеген буындарды, мысалы: мяу (мысық), аф-аф (ит), би-би (машина) сияқты дыбыстарды ғана айтады. Олар 3-4 бөлікті қарапайым фигураны құрастыра алмайды.

Әрине, ақыл-ойы артта қалған балалар естиді, көреді. Алайда дыбысты шығарудағы жетіспеушіліктен олардың сөйлеу тілдері түсініксіз болады да, онымен қарым-қатынасқа түсу өте қиынға түседі. Кейде сыныптастары, ересектер тарапынан мазақтауларға ұшырап жатады. Бұл олардың бір нәрсені сұрағанда үндемей қалуына және шартты ымдарды қолдануына әкеліп соғады. Бұл оның эмоциялық және тұлғалық сфересының дамуына теріс әсер етеді. Олар сақ, тұйық болады, айналасындағылардан өзін ренжіту мен ұрсуды күтеді. Сондықтан, олардың қарым-қатынас шеңбері тарылады, сөйлеу тілі кенет шектеледі. Мысалы: олар «туфли» сөзін красофкаға да, тәпішкеге де, етікке де қолданады. «Жақсы » сөзін олар «мейірімді, көңілді, әдемі, тіл алғыш, таза» және т.б. мағынада қолданылады. Олардың қолданатын сөйлемдері қарапайым 1-4 сөзден тұрады және мағынасы жоқ, дұрыс құрастыра да алмайды.

Жағары сыныптарда  оқушылар  диалогтік сөйлеу тілін баяу меңгереді. Алайда олардың көпшілігі әңгімені әлі де қалай бастау керектігін, әсіресе танымайтын адамнан  бір нәрсе сұрау керектігін, сұрақтарға қалай жауап беретіндігін білмейді. Әрине, мұның себебі, тілінің қалаптасуына жеткілікті ғана емес, сондай-ақ эмоцияналдық ерік-жігер мотивациялық ерекшеліктері болып табылады. Жағары сынып оқушыларының жауаптары тым қысқа және шектен тыс ұзақ болуы да мүмкін.

 Ақыл-ойы артта қалған балалардың танымдық іс-әрекетінің дамуындағы кемістіктер өздерін қоршаған балалармен және ересек адамдармен өзара қарым-қатынас жасау барысында анық байқалады. Бұл оқшаулықтар балаларда әр түрлі жағдайларды өмір сүріп, тәрбиеленгендіктеріне қарамастан, олар мектептегі оқуының барлық жылдырында байқалады.

Егер бала балалар ұжымынан тыс қалса және өз құрбыларымен жеткілікті қарам-қатынас жасамаса, онда бұл оның дамуын тежейді және мектеп жағдайында, қоршаған ортаға әлеуметтік бейімделуін қиындатады.

Тіл әр ұлт тарихы мен мәдениетінің, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, тыныс-тіршілігін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші құрал. Қазіргі таңдағы арнайы педагогика алданда тұрған  басты мәселенің бірі арнайы мектеп оқушыларының сөздік қорын анықтау, молайту және дамыту. Әсіресе оны бастауыш сынып оқушылырынан бастаған жөн. Ақыл-айы артта қалған балалар қалыпты дамыған балаларға қарағанда сөздік қоры 2 есе кем, баяу дамиды. Сондықтан да, осы балалардың арнайы мүмкіншіліктерін ескере отырып, коррекциялық ауытқушылықтарына байланысты оқыту жұмыстарын ұйымдастыру.

Көмекші мектеп оқушылырының сөйлеу тілі ерекшелігін, оның ішінде сөздік қорының құрамын, даму жолдарын көптеген ғалымдар зерттеген. Оның ішінде: Мысалы, Г.М.Дульнев, А.К.Аксанова, М.П.Гнезднлов, Е.А.Гордиенко, М.В.Занков. Қазақстан ғалымдарынан  Қ.Қ.Өмірзақов, К.Ж.Бектаева қарастырды.

Н.В.Тресенконың пікірінше, көмекші мектеп оқушылырының өз тілінде  сын есімдік сөздерді өте сирек  қолдануы, бұл оқушының сөздік қорының  аздыған  білдіреді.

Г.М.Дульнев өз зерттеулерінде көмекші мектеп оқушылырының заттық сөздері, іс-қимылдық сөздерге қарағанда аз қолданатындығын айтқан.

Қазіргі уақытта елімізде дамуынды ауытқушылығы бар балалардың сөздік қорын арттыруға, молайтуға  бағытталған зерттеулер жүргізілуде. Оның мақсаты қазақ тілінің психикасын ескере отырып, балалардың сөздік қорын  тексеру әрекетін қарастыру арқылы көмекші мектеп оқушылырының сөздік қорын тексеру. Бұл 1-3 сынып оқушылырына жүргізіледі.

Сөйлеу - бұл қарым-қатынас жасыудың қажетті құрамдас бөлігі. Сәби сөйлеуді ерте жастан ақ меңгере бастайды. ПМПК-ға көбіне ақыл-айы бұзылысы бар сәбиі 2-3 жасқа келген «бәрін де түсініп тұратын, бірақ сөйлей алмайтын»  ата-аналар келеді. Осыған орай  ПМПК мамандары «Сөйлейтін сәбилердің отбасына көмек» деп аталатын әңгіме-сұхбат топтамасын әзірлеп жасады. Ата-аналар баласының сөйлеу дамуындағы ақтаңдақтарды байқай бастайды. Сәбимен мейлінше қарым-қатынаста болу маңызды. Айқын әрі мәнерлі сөйлеу  бөбек үшін үлгіге айналуы керек. Дженни Родари осы жайлы өз ой-пікірін былайша айтқан екен: «Тек қана ойын барысында сәби сөйлеуді еркін меңгереді, нені ойласа, сол туралы айтады. Оны оқыту мен үйретудің керегі жоқ, керісінше, онымен ойнау керек». Ойынның арасында өз қажетті базис деген сөз, оның шеңберінде сәбидің сөйлеу белсегділігінің қалыптасуы мен жетілу үрдісі үнемі қоса жүріп атырады. Егер сіз сәбиіңізді қарауға және көуге, тыңдау мен естуге, ойлауға және сөйлеуге үйреткіңіз келсе, оны ойын ойнатуға үйретуге тырысыңыз.

Саусақ қозғалыстырының  біртіндеп икемделе түсуі осыдан кейінгі уақытта жүзеге асатын тілдік сөйлеу әрекетінің қалыптасуы үшін негіз қалайды.  Себебі, саусақтардың қимыл-қозғалысы сірескен күйде, епті болмай тұрған кезде тілдік даму да қыйындау болады. Сәбимен бірге отырып теледидар тамашалау да жақсы нәрсе. Психологтар ересек кісілер қасында болған кезде сәбидаң тілдік түсініп-қабылдауы анық тыңдауына жағымды ықпал еткендігін дәлелдеген.

Көп жағдайда ақыл - ойы артта қалған балаларда тұтықпа сөйлеу тілінде байқалады. Тұтықпа – сөйлеу мүшелерінің, бұлшық еттерінің бұзылу салдарынан сөйлеудің ырғақтылығының, жарамдылығының бұзылуы. Қазіргі кезде тұтықпа пайда болған уақытта бірден алдын-алу шараларын қолдану керектігі көпшілікке мәлім. Педегогикалық, психологиялық факторлардың әсерінен белгісіз себептерге байланысты сөйлеу қабілетінде ауытқуы бар, мүмкігдігі шектеулі балалар саны жылдан - жылға көбейіп келеді. Әдетте бұл кемістік бастапқы кезде жеңіл түрде байқалады. Аталған сөйлеу кемістігін бала мектепке келмей тұрған кезде анықтап, түзету жұмыстарын жүргізу қажет. Сөйлеудің дамуы сонымен қатар қол саусақтары ұсақ маторикасының дамуымен тығыз байланысты.

Ақыл-айы  артта қалған балалардың  сөйлеу тілін жаңылтпаштар арқылы түзетудің де пайдасы зор.

Жаңылтпаш ақыл-айы дұрыс жетілмеген балаларға сөйлеу кезіндегі жіберген қателіктерді жөндеуге, сөйлеу мүмкіншілігі мен сөйлеу мәдениетін көбейтуге көмектеседі. Жаңылтпаштарды жай және тез қарқынмен айтып, қайталау тіл дыбыстарының тиімді тәсілдері болып табылады. Сондай – ақ жаңылтпашты тез жаттау керек, себебі оның көлемі қасқа, ал бұл жады әрекеті шектеулі мүшелері бар балалар үшін өте маңызды. Егер жаңылтпаш құрамында бала есімдері , бала обрыздары қосылса ол балаға жақынырақ болады. Мысалы:

• Самал кесте тіксе, кестені түсте тіксе, күшті тіксе.
• Айша қанша арша алса, Ғайша сонша арша алады.
• Жамал Жаңылға жалынды, Жаңыл Жамал жамылатын көрпені өзі жамылды.

Көңілді мазлұны бар жаңылтпаш  баланың оны жаттауға ынтасын  арттырады.

• Ай, ай, Айдарбай!

          Иір мүйіз сыиырыңды,

          Үйіңе айдар бай! Жаңылтпаштарды алдын ала талдау мағынасы балаға әрі түсінікті, әрі мағынасын жақындатады.

 

                         Баланың сөйлеу тілін дамытуда

                           қолданылатын әдіс-тісілдер