Мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастары мен қарым-қатынасына ата-ананың тәрбие ықпалын зерттеу

Мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастары мен қарым-қатынасына ата-ананың тәрбие ықпалын зерттеу

 
Мазмұны

 
Кіріспе 3

 
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ  ҚҰРДАСТАРЫ МЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНА  АТА-АНАЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕ ЫҚПАЛЫН  ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ 7  
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері мен негізгі формалары 7  
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастарымен қарым-қатынасының дамуына жанұялық тәрбие стилінің әсері 27  
2. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚҰРДАСТАРЫ МЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНА АТА-АНАЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕ ЫҚПАЛЫН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЗЕРТТЕУ 40  
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын, тәрбие ықпалын зерттеуге арналған әдістемелердің сипаттамасы 40  
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын, тәрбие ықпалын зерттеудің сандық және сапалық талдауы 45  
ҚОРЫТЫНДЫ 67  
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69  
 



Мазмұны

 
Кіріспе 3

 
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ  ҚҰРДАСТАРЫ МЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНА  АТА-АНАЛАРЫНЫҢ 
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері мен негізгі 
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастарымен қарым-қатынасының дамуына жанұялық 
2. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚҰРДАСТАРЫ 
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын, тәрбие ықпалын зерттеуге 
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын, тәрбие ықпалын зерттеудің 
ҚОРЫТЫНДЫ 67  
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69  
Кіріспе  
Зерттеу жұмысының өзектілігі: жас сәби шыр етіп дүниеге 
Адамды адам ететін қоршаған орта және тәлім-тәрбие десек мектеп 
Баланың дүниеге келгендегі бірінші көретін ата-анасы, жанұясы. Оның әлеуметтік 
Зерттеу мәселесін жан-жақты талдау осы мәселенің теориясы мен тәжірибесін 
Анықталынған қарама-қайшылық диплом жұмысын зерттеудің негізгі мәселесін: қазіргі ата-ана 
Мәселенің психологиялық-педагогикалық маңыздылығы мен оның мектеп теориясы және тәжірибесінде 
Зерттеу жұмысының мақсаты: жанұялық тәрбие стилінің мектеп жасына дейінгі 
Зерттеудің нысаны: мектепке дейінгі жастағы балалардың құрдастары мен қарым-қатынасына 
Зерттеудің пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастары мен қарым-қатынасына 
Зерттеудің болжамы: мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас қабілетінің қалыптасып 
Зерттеу жұмысының міндеттері:  
мектеп жасына дейінгі балаларға ата-ана тәрбиесін анықтауға байланысты жазба 
мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастары мен қарым-қатынасына ата-аналарының тәрбие 
мектепке дейінгі жастағы балаларға ата-аналарының тәрбие стилін зерттеуге тиімді 
Зерттеу жұмысының теориялық-әдіснамалық негіздері: отбасы ұғымына анықтама беру,  
Зерттеу әдістері:  
1.Ата-ана бала қарым-қатынасының сұрақнама тесті(А.Я.Варга, В.В.Столин); 2. Рене Жиля 
Зерттеу кезеңдері: Зерттеу жұмысы үш кезеңде жүргізілді.  
Бірінші кезеңде зерттеу тақырыбы таңдалып, оны теориялық тұрғыда саналы 
Екінші кезеңінде зерттеу тақырыбы бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс жүзеге асырылды; 
Үшінші кезеңде жүргізілген зерттеу жұмысының нәтежелеріне талдау жүргізілді, зерттеу 
Зерттеудің практикалық базасы: мектеп жасына дейінгі балалары бар 15 
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: қазіргі заманда адам өмірінде аса 
Бұл жұмыстың көмегімен мектепке дейінгі жастағы балалардың құрдастары мен 
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: қазіргі кезде отбасы мәселелерінің арасында ата-анамен 
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды,

 
1. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ  ҚҰРДАСТАРЫ МЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫНА  АТА-АНАЛАРЫНЫҢ 
1.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас ерекшеліктері мен негізгі 
ХХ ғасырдың ортасында дүниенің әр түкпірінде қарым-қатынас мәселесіне арналған 
Мұндай зерттеулердің ішінде балалардың қарым-қатынас сферасына қатысты еңбектер ерекше 
Қарым-қатынас адамдардың өзара әрекеттестік және өзара қатынас жасауының ерекше 
С.И.Ожегов сөздігінде қарым-қатынас ұғымы өзара келісім, іскерлік және достық 
Қарым-қатынас мәселесін психологиялық, педагогикалық тұрғыдан зерттеу әлемдік ғылымда Екінші 
«Қарым-қатынас» ұғымының көп анықтамаларының арасында біз «коммуникативті іс-әрекет» ұғымымен 
Ал отандық ғалым С.М.Жақыпов бүтіндей оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін анықтайтын 
Б.Г.Ананьев, А.А.Бодалев концепциялары қарым-қатынаста «субъект-субъект» жазықтығында қарастыруды негіздейді, басқаша 
Қарым-қатынас мәселесін талдауда оның құрылымдық компоненттерін анықтап алу зерттеуге 
Балалардың ересектермен және басқа балалармен қарым-қатынас жасауы әртүрлі ғылыми 
Балалардың 7 жасқа дейінгі кезеңдегі қарым-қатынас сферасының ерекшеліктері мен 
Қарым-қатынасты зерттеуде ең алдымен оның құрылымдық компоненттерін анықтау қажет. 
Әдебиеттерде қарым-қатынастың пәні, қарым-қатынасты жүзеге асыруды қажетсіну, қарым-қатынас құрудағы 
Мұнда Т.В.Драгунова бойынша қарым-қатынастың пәні қарым-қатынасқа субъект рөлінде болатын 
Қарым-қатынасты зерттеу мәселесімен айналысушы ғалымдардың көпшілігі (А.Г.Ковалев, М.И.Лисина, А.В.Петровский, 
М.И.Лисина, А.Г.Рузская, С.Ю.Мещерякова, және т.б. еңбектерінде қарым-қатынас мотиві «затталған 
Психология мен оған салалас ғылымдарда қарым-қатынас құралдарының сипаттамалары, жүйелері 
М.И.Лисинаның қарым-қатынас құралдарының үш тобын экспрессивті-мимикалық, заттық-әрекеттік және тілдік 
Қарым-қатынас құралдарын қолданып, жалпы нәтиже алу тәсіліне де талдау 
Қарым-қатынас анықтамасындағы (М.И.Лисина бойынша) оның жалпы нәтижесі ретінде қарым-қатынастың 
Әдебиеттерге талдау жасай отырып қарым-қатынас механизмдерін қарым-қатынастың тиімділігін анықтайтын, 
Қарым-қатынас компоненттерінің дамуы, өзгерісі нәтижесінде интегралды, тұтас құрылым пайда 
Ал М.И.Бобнева қарым-қатынас барысында жеке адамның ішкі жан дүниесі 
В.С.Мухина қарым-қатынас стилін «әлеуметтік» психологиялық әсер етудің дара – 
Біздің зерттеу жұмысымызда 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас сферасындағы стиль 
Кезі келгенде авторитарлық, демократиялық және либералды-босаң стильдерге арнайы тоқталамыз.  
Қарым-қатынастың қажеттіліктері, мотивтері, тәсілдері, құралдары, формалары, стилдері мектеп жасына 
Балалармен жүргізілетін зерттеу, әсіресе диагностикалық жұмыс, олармен қарым-қатынас саласында 
1. Әртүрлі қарым-қатынас жағдайларын талдауға негізделген зерттеу тәсілдерінің тобы 
2. Қазіргі кезде нақты қарым-қатынас жағдайын талдау әдістерін диагностикалық 
Осы тұжырымдар негізінен зерттеу жұмысымызға арқау болды.  
Сонымен, қарым-қатынас категориясын сипаттайтын қарым-қатынастың қажеттілігі, мотивтері, формалары, тәсілдері, 
Ғылымда қарым-қатынастың деңгейлері де қарастырылады. Б.Ф.Ломов үш – макродеңгей, 
Макродеңгей индивид басқа адамдармен қалыптасқан қоғамдағы қатынастарға, дәстүрге, салтқа 
Мезадеңгей тақырып мазмұнымен анықталады.  
Микродеңгей – мазмұны және сыртқы көрсеткіштері (сұрақ-жауап, ым-ишара т.б.) 
А.Б.Добрович қарым-қатынас бірлескен іс-әрекетті реттейтін, таным мен сананы қалыптастырудың 
Қарым-қатынастың топтық жағдайдағы әлеуметтік психологиялық эффектілерін, механизмдерін талдау мақсатымен 
Педагог-ғалымдардың қарым-қатынасты зерттеулерінде өзіндік бағыт бар. Мұнда баланың психикалық 
А.В.Луначарский тәрбиенің терең жолдастық қатынасқа негізделуін бала тәрбиесіндегі басты 
Оқу-тәрбие жұмысының нәтижелі болуын қамтамасыз ететін педагогикалық техниканың құрамдас 
С.Т.Шацкий педагогтармен тәрбиешілер, яғни ересектер мен балалар арасындағы өзара 
А.С.Макаренко қарым-қатынасты жеке теориялық мәселе ретінде қарастырған жоқ. Алайда 
А.С.Макаренко балалармен қарым-қатынас жасауға педагог студенттік кезінде үйретілуі қажеттігін 
В.А.Сухомлинский еңбектерінде оптималды (тиімді) қарым-қатынас оқыту мен тәрбиенің басты 
Соңғы кездерде жас ерекшелік және педагогикалық психология салаларында қарым-қатынасты 
Қарым-қатынас кезінде манера, дәстүр, әрекет стилі беріледі, бірлік пайда 
Қарым-қатынастың бұл аспектісі, кезіндегі кеңес психологтары – Л.С.Выготский, Е.Л.Рубинштейн, 
Біздің зерттеулер үшін айрықша маңызды жайт, ол жоғарыдағы қарым-қатынас 
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас сферасы, екі жазықтықты қамтиды: 
2) балалардың басқа балалармен өз қатарластарымен, өзінен кіші және 
Бұл аспектілер негізіндегі зерттеуді ең алғаш рет 1945-1952 жылдары 
М.В.Елагина, А.И.Сорокина, В.В.Ветрова, Н.Н.Подьяков, Е.О.Смирнова, Д.Б.Годовикова, Л.Н.Абрамова, М.И.Лисина, Е.Е.Кравцова, 
Әрбір қарым-қатынас формасының сипаттамасы М.И.Лисина еңбектерінде беріледі. Психолог-педагог-зерттеушілер балалардың 
А.В.Запорожецтің, М.И.Лисинаның зерттеу концепциялары бойынша мектеп жасына дейінгі балалар 
М.И.Лисина және оның шәкірттері бұл форманы жағдайдан тыс-жеке бастық 
Міне, сондықтан, дәл осы кезеңде балалардың қарым-қатынасын жетілдіру өте 
Бүгінде қарым-қатынас мәселесі әртүрлі маман иелерінің назарын аулап отыр. 
Л.С.Выготскийдің адамдардың өнімді әрекетіне, адамдардың бір-бірімен ара-қатынасының арқасында жүзеге 
Осы түсінікті басшылыққа ала отырып Л.С.Выготскийдің адамда болатын психологиялық 
Психологиялық ғылымның ары қарай дамуына әрекет теориясы ықпал етті. 
Осы жанамалықтың арқасында адам жекеленген және қоғамдық тәжірибені үйренеді. 
А.Н.Леонтьев еңбектің пайда болу көзін қарастырып қана қоймай, еңбек 
Тіршілік процесі кезінде, еңбек процесі кезінде адам әрдайым басқа 
Басқа адамдарда қалыптасқан түсінік сияқты әрекеттің саналы кескіні адамның 
«Қарым-қатынас» ұғымы көп мәнділер қатарына жатады. Қарым-қатынасты зерттеудегі ғылымдар 
Әлеуметтік-психологиялық деңгей әлеуметтік әрекетті жүзеге асыру процесіндегі қарым-қатынасқа жасалған 
Қарым-қатынас субъектің әрекеті, оның объектісі басқа адам, қарым-қатынастағы серігі 
Бұл процестің жемісі ретінде объектіде болып жатқан өзгерістер, сонымен 
Тар шеңберде қарым-қатынас тікелей бақыланатын шындық және «барлық қоғамдық 
Шет елдерде қарым-қатынастың көптеген дефинициялары, яғни анықтамалары ұсынылған. А.А.Леонтьев, 
М.И.Лисинаның пікірінше қарым-қатынас дегеніміз екі немесе одан да көп 
Адамдардың қарым-қатынас кезінде маңызды сипаттамасы: оған қатысушы әрбір адам 
Сол себепті М.И.Лисина бір жақты белсенділікті қарым-қатынасқа жатқызбайды. Мысалға, 
Қарым-қатынас пен әрекеттің байланысын әртүрлі түсінуге болады. Мысалға, Г.М.Андрееваның 
Г.М.Андреева әрекет пен қарым-қатынастың арасындағы байланысты одан да кең 
Қарым-қатынастың әрекеттері келесі құрылымдарға бөлінеді: қарым-қатынас нысанасы – ол 
Қарым-қатынас болу үшін жасалатын шара коммуникативті мотивтер деп аталады. 
Қарым-қатынас міндеттерінің мазмұны бірқатар шарттарға тәуелді. Бұл шарттар ішкі 
Қарым-қатынас нәтижесі дегеніміз қарым-қатынас кезінде материалды және рухани мінез-құлықтың, 
Адамдардың бірігіп әрекет ету ұйымы (ортақ нәтижеге қол жеткізу 
Тұлғалардың арасында қарым-қатынастың қалыптасуы мен дамуы (қарым-қатынас орнату мақсатында 
Адамдардың бір-бірін танулары.  
Бұл функциялар бір жағынан қарым-қатынастың негізгі «жұмысын» көрсетсе, ал 
Осылайша, қарым-қатынасты әрекет деп қарастырған оң нәтиже береді. Қарым-қатынас, 
Баланың ересектермен қарым-қатынас орнатуы жайында қалыптасқан пікірлердің дамуының тарихы 
Алайда біртіндеп басқа көзқарас қалыптасты. К.Лоренц қалыптасқан түсінікті жоққа 
Біртіндеп баланың да ересектің да қарым-қатынаста белсенділігі бірдей деген 
Баланың психикалық дамуындағы проблемаларды зерттеп жүрген ғалымдар олардың қарым-қатынасы 
Ересекпен қарым-қатынас орнату баланың даму бағыты мен шапшаңдығын анықтайды 
Кейінгі жылдары психологтар «госпитализмнің» жаман түрі баланың денесі мен 
Сонымен қарым-қатынас қалыбы деп белгілі бір даму кезіндегі коммуникативті 
Бұл қарым-қатынас қалыбының мектепке дейінгі уақыт аралығында пайда болу 
Баланың тіршілік әрекеті жүйесіндегі орны;  
Осы қалыптағы қарым-қатынас кезіндегі балалардың қанағаттанатын қажеттіліктің негізгі мазмұны;  
Баланың даму кезінің белгілі бір кезеңінде қоршаған адамдармен қарым-қатынас 
Қарым-қатынастың негізгі құралдары, оның көмегімен баланың адамдармен коммуникациясы жүзеге 
М.И.Лисина баланың туғаннан жеті жасқа дейінгі кезеңінде төрт түрлі 
1. Оқиғалы-тұлғалық қарым-қатынас түрі.  
Қарым-қатынастың бұл түрі баланың екі айлық уақытына дейін ғана 
Ситуативті тұлғалық қарым-қатынастың ерекшелігі ересектердің жылы қабағынан мұқтаж баланың 
Алғашқы алты айлық кезінде ересек тарапынан көрсетілген суық қабақ 
Алты айға дейінгі сәби ересек адамның интенсивті яғни, жымыю, 
Тек алты айдан асқанда барып ересек адамның теріс көңілін 
Ситуативті-тұлғалық қарым-қатынас шеңберінде ересек адамның жылы қабағына қажеттілік сәбидің 
Тағы бір ситуативті-тұлғалық қарым-қатынастың ерекшелігі коммуникативті әрекет шеңберінде сәбилер 
Алты айға дейінгі бала өзіне ересектерді ажыратқанын біз тек 
Жоғарыда келтірілген ерекшеліктер өмірінің осы уақытында баланың адаптациясына өте 
Айтып отырған кезеңімізде баланың негізгі қарым-қатынас мотиві тұлғалық мотив 
Балалардың ересектерге қарасты қуаныштары мен назарлары шарттардың түрленуіне пассивті 
Туылғаннан кейін екі айдан кейін бала ересектерге өздерінің махаббаттарын 
2. Қарым-қатынастың оқиғалы-іскерлі формасы  
Қарым-қатынастың бұл түрі екінші онтогенезде пайда болып, алты айлық 
Бала өзі қиналған сәттерде, жеңіліп қалған кездерінде, ересектердің көмектескендерін, 
Оқиғалы-тұлғалы қарым-қатынас кезінде сәбіидің өз өміріне үйренуіне қандай маңызды 
Оқиғалы-тұлғалы қарым-қатынас кезеңі дегеніміз баланың заттармен специяфикалық емес манипуляциялауынан 
Мектепке дейінгі баланың алғашқы жылдарында баланың бойынан коммуникативті әрекеттің 
Бірақ бұл мәселелерді жалғыз өзі танып білу үшін баланың 
«Теориялық серіктестік» кезінде бала дүниеге келгеннен бастап ересек адам 
З.М.Богусловская мен Б.О.Смирнованың айтуларынша мақтау сөз мектеп жасына дейінгі 
Балаларда ситуациядан тыс танымдық формасы кезінде қарым-қатынастың негізгі құралы 
Мектепке дейінгі жастағы балаларда белсенділіктердің ішіндегі ең маңыздысы ойын 
Ойынның алғашқы этаптарында балалар оның сырт келбетін ересектердің қимылына 
Белсенділіктің бұл екі түрінің араласуы баланың қоршаған орта туралы 
4. Қарым-қатынастың оқиғадан тыс тұлғалық формасы.  
Мектеп жасына дейінгі баланың соңғы жылдарында балада қарым-қатынастың соңғы, 
Төртінші формадағы қарым-қатынастың тұлғалық мотиві коммуникативті әрекеттің басқаларға қарағанда 
М.О.Смирнованың зерттеулері бойынша мектеп жасындағы балалар қарым-қатынастың танымдық мотивін 
Мектепке дейінгі жастағы балалардың үлкендерінде ересектерден тек жылы көңілді 
Алдымен ол ересектерді түсіну үшін мұқият тыңдап алады. Ол 
Қарым-қатынастың жаңа формасы мектепке дейінгі жастағы баланың ойнайтын ойындарының 
Оқиғадан тыс тұлғалы қарым-қатынастың маңыздылығы сол, соның арқасында бала 
Құрдастар тобындағы баланың өзара қарым-қатынас ерекшеліктері.  
Мектепке дейінгі балалық шақ баланың тұлға қалыптасу кезеңі. Бұл 
Ересектермен қарым-қатынас ерте пайда болып, қалыптасады. Бұл кейін баланың 
Бұл жастағы балаға тәрбиешінің педагогикалық ықпалы (әсерленгіштік, иланушылық, қызбалық, 
Егер қарым-қатынастың бірінші саласында (бала-ересек) психикалық дамудың бағыты мен 
Жасты балалардың қарым-қатынас мәселесін зерттеудің тарихы бай. Бұл тақырып 
Мектепке дейінгі балалардың қарым-қатынасын зерттеу бойынша былай деп бөліп 
баланың психикалық және тұлғалық дамуындағы қарым-қатынас рөлін зерттеу;  
онтогенез процесінде жасты балалармен қарым-қатынастың қалыптасуын зерттеу;  
әртүрлі әрекеттердің қалыптасуы мен даму тұсындағы қарым-қатынастың міндетін зерттеу;  
балалар арасындағы қарым-қатынасты зерттеу.  
Басқа балалармен қарым-қатынастың қажеттілігінің пайда болуы, қарым-қатынас құралы мен 
Р.А.Смирнованың зерттеулері, балада мейірімді көңіл мен серіктестікке қажеттілік болатынын 
В.С.Мухинаның зерттеулері болса, мектепке дейінгі жастағы баланың ересектермен болған 
Баланың өзі туралы пікірі мектепке дейінгі жаста ересектер мен 
Кез-келген кішкентай топтарда топ мүшелері арасында ерекше тартымды біреу 
Көптеген ғалымдар достық қарым-қатынас кезінде табысқа қол жеткізуіне баланың 
Атақты бала дегеніміз басқа балалар онымен ынтамен араласады деген 
Балалардың өздерінің арасынан біреуді сайлаулары топта қалыптасқан бағалау қарым-қатынас 
1. Балалардың бағасы әлеуметтік психологиялық білім ретінде қарастырылады. Олардың 
2. Балалардың бір-бірін бағалаулары қарым-қатынасты бақылау мен түзеу тәсілі 
3. Балалардың бірін-бірі бағалаулары олардың тұлғасының жақсы жақтары мен 
Мектепке дейінгі жастағы баланың әрекетінің негізгі көрсеткіші ол ойын. 
Осылайша, баланың өзімен жасты балалармен қарым-қатынас орнатулары пайда болады. 
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастарымен қарым-қатынасының дамуына жанұялық 
Әрбір адамның өмірінде ата-ананың орны ерекше. Олар балаға жүріс-тұрыстың 
Жанұя ересектерге бала тәрбиелеу арқылы ғана ықпал етпейді. Жанұяда 
Көптеген адамдардың жүріс-тұрыстарына басқа адамдардың қатынасы әсер ететіні белгілі. 
Ата-ананың рөлі дан-жақты. Ата-ана баланың өмірлік позициясын таңдауына ықпалы 
Ата-ананың балаға деген эмоционалды қарым-қатынасының сипатын ата-аналық позиция деп 
Өте ерте жастан бастап баланың даму процесінің дұрыс болуы 
Тұлғалық үлгі ата-ана болған жанұяда тәрбиеленген бала келесі әлеуметтік 
Дұрыс мақтау, қолпаштаулар көрсету арқылы адамды тұлға ретінде тез 
Баланы жүріс-тұрысы көбіне үйдегі көрген тәрбиесіне байланысты болады. Осылайша, 
Әрбір жанұяда тәрбиенің қандай да бір түрі қалыптасады. Көбіне 
Балалардың беделі мен ынтасын үнемі түсіре беруі жанұяда диктаттың 
Жанұядағы қамқорлық дегеніміз ата-ананың баланың барлық қажеттілктерін қанағаттандыру үшін 
Жанұялық қатынас кезінде ұтымды тәрбие беру үшін ең тиімдісі 
Бетімен жіберушілік қатынаста ата-ана балаға мүлдем мән бермейді деп 
Туа салғанда адам қоғамға келіп түседі. Ол сол қоғамда 
Бұдан біз бала мен ата-ананың арасындағы өте тығыз байланысты 
Ер баланың өзінің оны күштілігі, тәуелсіздігі ашушаңдығы үшін мадақтайды, 
А.С.Выготский бөл жөнінде «әлеуметтік даму жағдайы» деген ұғым арқылы 
Бұл жерде де кенже баланың қалыптастырудағы ерекшеліктерді байқаймыз. Ал 
С.Холл бойынша жанұядағы жалғыз бала ерке болып өседі. Жалғыз 
Олар өзімен құрдас балалармен қалай сөйлесу керектігін біле бермейді. 
Сонымен қатар, мектеп жасына дейінгі балалардың құрдастарымен қарым-қатынасының дамуына 
Әртүрлі әлеуметтік факторлардың арасында тұлғаның қалыптасуына әсер ететін ең 
Анасы, әкесі, бауырлары, атасы, апасы және де басқа туыстармен 
Жанұяда тек баланың тұлғасы ғана емес, оның ата-анасының да 
Дегенмен де басқа авторларлың пікірінше, ата-ана жүріс тұрыс моделінің 
Тұлға аралық қатынаста да дәл осындай ықпалы болады. Мысалға 
Басымдылық арасындағы байланысты анықтауға тырысты, яғни жанұядағы бір ата-ананың 
Ата-анасының екеуі де тәрбиеге араласқан жағдайда жақсы дамиды. Бірақ 
Баланы өз құрбыларының қатарынан қалдырмай, білімге құштар, өнерге әуес, 
Отбасының балаға әсері өзіндік ерекшелігі мен көзге түседі бала 
Отбасы мүшелерінің үлкендерімен кішілерінің арасындағы сыйласымдығы, балалардың өз құрбыларымен, 
Жанұялық қарым-қатынас баланың тұлғасының қасиет саналарымен шығармашылық қабілетін жеке 
Баланы өз құрбыларының қатарынан қалдырмай, білімге құштар, өнерге әуес, 
Отбасындағы тәрбиемен қарым-қатынастың тартымды, нәтижелі болуы, көп жағдайда ата-ананың 
1. Ата-аналар өз балаларының психикалық және тұлғалық дамуындағы жас 
Бұл баланың табиғи дамуы мен жастық дағдарым кезеңдеріне байланысты. 
а) Жанұяның қарым-қатынаспен тәрбие стилінің бір жақтылығ яғни бала 
б) Ананың бұл тәрбиесінде «әке рөлінде» ойнау бұл балаға 
2. Жанұяның қарым-қатынас пен тәрбие стиліндегі ұстамдылық көзқарасының басым 
Мұндай тәрбие орын алған жерде баланың қиялы мен ойлау 
3. Бала дамуындағы психикалық дағдарыстар табиғатын жеке түсіну баланың 
а) Бала мен қарым-қатынастағы қабылдамаушылық. Әдетте бұл бала арақатынастағы 
ә) Тәрбиелеу стиліндегі икемсіздік, стандартты көзқарас.  
б) Бала тәрбиесіндегі қызбалық қатынастың теңсіздігі.  
в) Тәрбие мен қарым-қатынас стилінің тұрақсыздығы мен жүйесіздігі. Бұл 
4. Ата-ана тұлғасындағы жағымсыз саналардың басымдылығымен сипатталады.  
а) Жанұялық қарым-қатынастағы қызбалық жан күйзелісі, жақтырмау және қанағаттанбаушылық 
б) Баланың қарым-қатынастағы басынушылық билікшілдік сапалылық және пікірдің нұсқау 
в) Баламен қарым-қатынаста өмірдің мүмкіндігі мен қабілеттеріне сенбеу дербес 
5. Тәрбиелеу мен қарым-қатынастың негізгі сипаттары жатады.  
а) Қайырымдылық. Мұнда балаға ата-ананың біреуі тарапынан шектен 
ә) Әсіресе қамқорлық. Бұл бала болашағы өміріне қауіп жалғыздықты 
б) Балаға деген сүйіспеншілік. Ана өз баласының табиғатын толығымен 
в) Жанұяның қарым-қатынас пен тәрбие барысындағы бақылау қадағалау. Бұл 
г) Оқыту. Бала дамуы мүмкіншіліктеріне сай немесе баланы ерте 
Тұжырымдай келгенде дұрыс қалыптасқан жанұялық қарым-қатынас баланың тұлғалық психологиялық 
1 - өктемшіл-үстемшіл;  
2 - әсіресе қамқорлық (гиперопека);  
3 – ымырашыл-демократиялық.  
1. Өктемшіл-үстемшіл. Бұл жанұялық тәрбие типі бала дамуына өте 
Ата-аналар өздері тарапынан бала жүріс-тұрысын үнемі қадағалап жазалау шарасына 
Американ психологы Н.Б.Бекер бала тәрбиесіндегі үстемшілдік стильдің бала бойында 
Егер анасы өз баласының табиғатын жоққа шығарып және 
2. Әсіресе қамқорлық (гиперопека). Бұл тәрбиенің басты белгісі жанұя 
А.Я.Варга зерттеулерінде мұндай тәрбиенің авторлы бақылаулардан өзгесі баламен жағымды 
Өктемшілдік бірлесіп қатынас жасау аналар жағынан тәрбие барысында мейірімділік, 
3. Ымырашыл-демократиялық тәрбие стилінде бала ата-ананың басты назарында болады 
Жанұялық қарым-қатынастың бұл түрімен жағымсыз салдары баланың әлеуметтік өмірге 
Бұл әдістер психологияның негізгі әдістері өзіндік бақылаумен бақылау және 
Д.Бауриннің пікірінше бала белсенділігін ең тиімді вариант беделділік типі 
Бауриннің пайымдауынша беделді ата-аналар бала бойындағы жауапкершілікке тәуелсіздік сезімін 
Ата-ананың өз баласының табиғатын зерттеулер көрсеткендей «қабылдау және сүю» 
Ата-ананың бала табиғатын өз қалпында қабылдауы баламен қарым-қатынастың жағымды 
Ұл балалар аналарының өзін түсіну, жақсы көрумен қатар оның 
2. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҚҰРДАСТАРЫ

 
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың  қарым-қатынасын, тәрбие ықпалын зерттеуге 
Жанұя бала үшін ол туылған орта мен уақытының көп 
Жанұядағы тәрбие өсіп келе жатқан баланың тіршілік іс-әрекетімен ұштасып 
Бала тәрбиесінде алғашқы ұстаз — ата-ана. Бала үшін үй 
Ата — ана — бала тәрбиесіндегі басты тұлға. Сондықтан 
Зерттеу жұмысының мақсаты: жанұялық тәрбие стилінің мектеп жасына дейінгі 
Зерттеу жұмысының міндеттері:  
1. мектепке дейінгі жастағы балаларға ата-аналарының тәрбие стилін  
2. тәжірибелік-эксперименттік әдістемелерді жүргізу;  
3. жүргізілген зерттеу жұмысының нәтежелеріне талдау жүргізу, зерттеу нәтежелерін 
Болжамы: мектеп жасына дейінгі баланың қарым-қатынас қабілеттерінің қалыптасып дамуы 
Зерттеудің әдістері:  
1. Ата-ана бала қарым-қатынасының сұрақнама тесті (А.Я.Варга, В.В.Столин);  
2. Рене Жиля әдістемесі;  
3. Проективті интервью.  
4. Жанұя суреті  
5. Үй-Ағаш-Адам тесті.  
6. Қазақтың ұлттық ойындары  
Зерттеу объектісі: мектеп жасына дейінгі балалары бар 15 жанұя  
Әдістемелердің сипаттамалары:  
Ата-ана бала қарым-қатынасын анықтауға арналған сұрақнама тестін ұсынған А.Н.Варга 
1. «Қабылдау-шеттету» шкаласы. Бұл шкала ата-ананың балаға эмоционалдық интегралды 
2. Кооперация немесе ата-ана қатынасының әлеуметтік қалаулы бейнесі. Бұл 
3. Баламен қатынастағы жеке адам аралық арақатынасты сипаттайды. Жоғары 
4. Өктемшіл гиперсоциализация – бала жүріс-тұрысымен әрекетін бақылаудың бағытымен 
Ата-ана өз баласына бағыну мен тыңдауды талап етеді. Ол 
Жанұялық қарым-қатынастың мұндай типі орын алғанда бала шығармашылық қабілеттерінің 
5. «Кішкентай жолы болмаушы» мұнда ата-ананың баласын қабылдау мен 
Бұл жағдайлар баланың шығармашылық қабілеттерінің дамуы мен жүзеге асуына 
2. Рене Жиля әдісі:  
Бұл әдіс жалпы баланың өзара тұлғалық қарым-қатынасының оған әсер 
Зерттеудің барысында біз барлық 12 көрсеткіштен емес, 4-не ғана 
А. Өзара тұлғалық қарым-қатынасты зерттеу бойынша:  
1) досына деген қарым-қатынас;  
2) ата-анаға деген қарым-қатынас;  
3) аға-әпкелеріне деген қарым-қатынас.  
Б. Қарым-қатынасқа ынтасы бойынша  
Суреттік тест «Мен және менің досым»  
Бұл тест баланың құрбысына деген қарым-қатынасты, эмоционалды сферасын зерттейді. 
Баланың өзіне деген қатынасы және вербалды қарым-қатынастың маңыздылығы байқалды. 
Зерттеу барысы: зерттеудің алғашқы кезеңінде жанұялық тәрбие стилінің баланың 
3. Зерттеудің бірінші кезеңі проективті интервью, яғни балаға жанама 
Үйде кіммен тұрасың?  
Саған «жанұя» ойынын ойнауды ұсынса кімді бірінші бейнелейсін?  
Үйде ешкім жоқта бірінші кезекте кімді күтесің?  
Егер сені біреу ренжітсе, ол туралы кімге бірінші айтар 
Сен қателік жібергенде кім жазалайды.  
Сен үлкейіп әке немесе шеше болғанда өз балаларыңды қалай 
Өскенде кім боласың?  
Сенде екі билет болса циркке, кіммен барғанды қалар едің?  
Проективті интервью аяқталғаннан кейін балаға «жанұя» суретін салу идеясы 
Нұсқау: өз жанұяңның суретін сал.  
Ескерту: мұнда балаға артық түсіндірудің қажеті жоқ. Себебі ол 
Бала шығармашылық іс-әрекетін толық аяқтағаннан кейін қосымша түсініктеме мәліметін 
Балаға мұнда төмендегідей сұрақтар қойылды:  
Суретте кім бейнеленген?  
Ол қай жерде орналасқан?  
Жанұя мүшелері не шаруамен айналысуда?  
Оны кім ойлап тапты?  
Олар өзара көңілді ме? Неге?  
Суреттегі ең бақытты жолы болғыш кім? Неге?  
Суреттегі ең бақытсыз, жолы болмайтын кім? Неге?  
Бұл кезде баланың жанұя мүшелерінің әрқайсысына деген нақты қатынасы 
1948 жылы Дж.Буко ұсынған «Үй-Ағаш-Адам» тесті.  
Әдістің мақсаты: сыналушының тұлғасын, оның даму деңгейін, еңбекке қабілеттілігі 
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасын, тәрбие ықпалын зерттеудің 
Ата-ана бала қатынасын анықтауға арналған (ОРО) әдістеме көмегімен ата-аналар 
Кесте 1  
Ата-ана бала қатынасына арналған әдістеме  
№ Шкала атаулары  
Қабылдау шеттету Кооперация Симбиоз Авторитарлы Жолы болмаушы  
1 10 7 5 6 3  
2 15 4 2 4 2  
3 16 9 4 5 6  
4 8 6 4 3 0  
5 20 14 16 12 0  
6 6 8 1 5 6  
7 7 8 1 6 6  
8 17 9 2 1 1  
9 6 1 1 5 6  
10 12 8 2 3 2  
11 6 2 1 5 6  
12 7 3 2 5 5  
13 22 9 4 4 0  
14 24 8 6 1 0  
15 24 9 6 2 1  
Эксперименттік зерттеу мәліметтерін өңдеу барысында зерттеу болжамы анықталады. Анықталған 
Болжамы: Н0 – жанұялық тәрбие стильдері мен баланың қарым-қатынас 
Н1 – жанұялық тәрбие стильдері мен баланың қарым-қатынас қабілеттіліктері 
Кесте 2  
Ата-ана бала қарым-қатынасының «қабылдау-шеттету» және «кооперация» шкалалық көрсеткіштерін өзара 
№ Қабылдау шеттеу Ранг№ Кооперация Ранг № d d2  
1 53,79 8 31,19 8 0 0  
2 90,50 10 48,82 11 -1 1  
3 92,40 11 80,93 14,5 -3,5 12,25  
4 12,02 7 19,22 7 0 0  
5 98,73 13 48,82 11 2 4  
6 0,63 1 9,77 5 -4 16  
7 3,79 4 48,82 11 -7 49  
8 93,67 12 48,82 11 1 1  
9 3,79 4 3,46 1 3 9  
10 77,21 9 5,67 2 7 49  
11 3,79 4 9,77 5 -1 1  
12 3,79 4 7,93 3 1 1  
13 3,79 4 9,77 5 -1 1  
14 99,36 14,5 48,82 11 -3,5 12,25  
15 99,36 14,5 80,93 14,5 0 0  
1  
120  
120  
156,5  
а) Ч.Спирменнің рангілік корреляция коэффициенті формуласымен есептейміз:  
1 -  
ә) Кесте бойынша критикалық мәнін анықтаймыз (В.Ю.Урбах, 
Яғни, Н0 теріске шығарылып Н1 қабылданды.  
Жауап: ата-ана бала қарым-қатынасының «қабылдау-шеттету» және «кооперация» шкалалық көрсеткіштері 
Кесте 3  
Әдістемедегі «авторитарлық» және жолы болмаушылық» шкаласын өзара салыстыру  
№ Авторитарлық Рангы Жол болмаушы Рангы  
1 95,76 14 84,81 9,5 4,5 20,25  
2 69,30 7 70,25 6,5 0,5 0,25  
3 83,79 10 99,37 14 -4 16  
4 53,87 5,5 14,55 2 3,5 12,25  
5 95,76 14 99,37 14 0 0  
6 83,79 10 99,37 14 -4 16  
7 95,76 14 84,81 9,5 4,5 20,25  
8 13,86 3 45,57 4,5 -1,5 2,25  
9 83,79 10 84,81 9,5 0,5 0,25  
10 53,87 5,5 70,25 6,5 -1 1  
11 83,79 10 84,81 9,5 0,5 0,25  
12 83,79 10 96,83 12 -2 4  
13 32,13 3 14,55 2 1 1  
14 13,86 1 14,55 2 -1 1  
15 32,13 3 45,57 4,5 -1,5 2,25  
I  
120  
120  
97  
а) Ч.Спирменнің рангілік корреляция коэффициенті формуласымен есептейміз:  
1 -  
ә) таблица бойынша rs-тің критикалық мәнін анықтаймыз:  
Яғни, Н0 теріске шығарылып Н1 қабылданады.  
Жауап: ата-ана бала қарым-қатынасының «авторитарлық» және «жолы болмаушы» шкалалық 
Кесте 4  
Рене Жиля әдістемесі бойынша мәліметтер  
Зерттеу топ. Қарым-қатынастың түрлері  
1 2 3 4  
Досына деген қатынас Ата-анаға деген қарым-қатынас Аға-әпкесіне деген қарым-қатынас 
Қарым-қатынасқа тез түсетін балалар 73,2 % 61,5% 28,7% 74,5%  
Қарым-қатынасқа қиын түсушілер 57,7 % 71,1% 45,1 % 53,1%  
Зерттеудің барысында біз барлық 12 көрсеткіштен емес, 4-нен ғана 
А. Өзара тұлғалық қарым-қатынасты зерттеу бойынша:  
1) досына деген қарым-қатынас;  
2) ата-анаға деген қарым-қатынас;  
3) аға-әпкелеріне деген қарым-қатынас.  
Б. Қарым-қатынасқа ынтасы бойынша.  
Зерттеу бойынша: «досына деген қарым-қатынас» шкаласында қарым-қатынасқа тез түсу 
Демек бұл топтың балалары тұлғалық қасиеттері толық дамымаған. «Ата-анасына 
Кесте 5  
«Мен және менің досым» әдістемесінің көрсеткіштері.  
Көрсеткіштің сипаттамасы Қарым-қатынасқа жиі түсетін топ Қарым-қатынасқа қиын түсетін 
Эмоц.фон. 76,6 63,3  
Қарым-қатынас жиілігі 96,6 53,3  
өзіне деген қатынасы 93,3 71,1  
Вербальды қарым-қатынастың маңыздылығы 71,1 50  
«Мен және менің досым» әдістемесі бойынша мәліметтер сурет салу 
«Үй-Ағаш-Адам» тесті бойынша сыналушылардың тұлғалық қасиеттерін диагностикалық зерттеудің нәтижелері.  
Кесте 6  
«Үй-Ағаш-Адам» тесті бойынша сыналушылардың тұлғалық қасиеттерін диагностикалық зерттеудің нәтижелері.  
№ Тұлғалық қасиеттері %  
1 Наразылық көрсету 27  
2 Мазасыздану 15  
3 Байсалдылық 16  
4 Ұялшақтық 15  
5 Мұраттылық 22  
6 Өзін кінәлі сезіну 6  
7 Өзін-өзі жоғары бағалау 8  
8 Өзін-өзі төмен бағалау 17  
9 Тепе-тең бағалау 75  
10 Тәуелсіздік 16  
11 Тәуелділік 84  
Сурет 1- «Үй-Ағаш-Адам» тесті бойынша сыналушылардың тұлғалық қасиеттерін диагностикалық 
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасын зерттеу үшін оның әр жағын 
Ұлттық ойындарды таңдау барысында біз:  
а) балалардың қызығушылығын;  
б) балаларға эмоциялық кеңелуге жағдай жасауын;  
в) психологиялық жағынан тиімді әсері болуын;  
г) ойын мазмұнымен берілер мәліметтің педагогикалық тұрғыдан мақсатқа сәйкес 
Біз диагностикалық әдістер ретінде жинақтаған, қолданған қазақ балаларының ежелгі 
Сонымен бірге Б.Төтенаевтың «Қазақтың ұлттық ойындары» (1978), Ә.Бүркітбаевтың «Спорттық 
Қазақтың ұлттық ойындары ерекше сөзбен, тілмен, вербалдылықпен сипатталатындығын ескере 
Сонымен қатар ұлттық ойындар арқылы 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасын 
Олардың жүзеге асырылуына ойластырылған талаптар қоя отырып, мазмұнының тартымдылығымен, 
Ойынның қандай түрі қолданылса да, 5-6 жастағы балалардың коммуникативті 
А) Экспериментатор балалардың ойын әрекетін ұйымдастырушы, ол балалардың ересек 
Б) Өзара қатынас жасауда экспериментатормен бала (немесе балалар тобы) 
В) Балалардың басқа балалармен байланыс (контакт) жасауына мүмкіндік болу 
Біз ойын түрлерін диагностикалық материал ретінде жинақтап, қолдануда эксперименттік 
Балалардың қарым-қатынасты қажетсінуін;  
Қарым-қатынастағы таңдамалылық феноменін;  
Балалардың коммуникативті мотивтерін;  
Қарым-қатынас тәсілдерін;  
Қарым-қатынас құралдарының түрлері мен тиімді қолданылуын.  
Қарым-қатынас қажеттілігін зерттеу. Мұнда қарым-қатынасты қажетсінуді зерттеудің диагностикалық 
Экспериментатор тікелей ойынға қатынасып жүрді. Себебі, жинақталынып, іріктелінген ұлттық 
Бұл ойындар барысында балалардың:  
басқа адамдарға – экспериментаторға, басқа балаларға – зейін қоюы, 
басқаларға эмоциялық қатынасын, ойын барысындағы эмоциялық көріністердің (формалардың) пайда 
Инициативалық әрекеттері, басқалардың назарын өзіне аударуға бағытталған белсенділіктерін;  
Өзіне деген басқалардың қатынасына сезімталдық танытуы, өзіндік бағаның, мінез-құлық, 
Әрбір критерий -  
Жастағы балалардың ересектермен және басқа балалармен қарым-қатынас қажеттілігінің «жоғары» 
Қарым-қатынас қажеттілігі «жоғары» деңгейде дамығандығын төмендегі параметрлер анықтайды:  
Бала адамдардың өтінішін бірден, толық және ең ақырына дейін 
Бала басқаның берер мәліметін бар зейінін қойып тыңдайды, тіпті 
Жасалған ескертулерге қатысты баланың өкпелеу сәттері болмайды.  
Берілген мәліметтерді, ойын шартын барынша толық сақтайды.  
Ойын шарты бойынша жүзеге асырылатын әрекеттерді неғұрлым жақсы орындауға 
Бала басқалармен бірге өзара әрекеттестікте жағымды эмоциялардың формаларын көрсетеді.  
Балалар басқа барлық балалармен қарым-қатынас жасауда сергек, көңілді, белсенді 
Балалар басқалардың арасында еркін әрекет жасайды.  
Балалар басқалардың назарын өзіне аудару мақсатымен оригиналды, агрессия мен 
Балалар лидерлік-жетекшілік, ұйымдастырушылық, қасиеттерін әдейілеп баса көрсетеді.  
Мақтау, мадақтау формаларының негізінде балалар белсенділігі артады.  
Балалар басқалардың назарына іліккен сөздер мен әрекеттерді қайталайды.  
Балалар вербалды еместен гөрі, диалогтік-тілдік қарым-қатынас жасайды.  
Балалар мақтанғанда ерекше позада болып, әдеттегіден мүлде бөлек жеңісті 
Балаларды байқап, бақылау схемасы бойынша қарым-қатынас қажеттілігінің «жоғарғы» деңгейіне 
Ал балаларға қарым-қатынас қажеттілігінің «жоғарғы» және «төменгі» деңгейлерінің сипаттары 
Қарым-қатынастағы таңдамалылық.  
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасында таңдамалылық ойын барысында айқын көрінеді 
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынастағы таңдамалылығы ересек адамға бауыр басу 
Біздің зерттеу «бала-бала» жүйесіндегі таңдамалылық феноменін айқындауға бағытталды.  
Диагностикалық әдіс ретінде ежелден қазақ балалары ойнайтын «Белбеу тастау», 
Ойындар балалар тобымен ұйымдастырылды. Әрбір ойын 3-5 күннен кейін 
Ойындар барысында әрбір балаға дара хаттама толтырылды. Балалардың қарым-қатынастағы 
Әрбір баланың жеке ойын барысында басқалардың әрқайсысымен байланысы (контактісі) 
Әрбір баланың жасаған байланыстарының жалпы қосындысы есептеп шығарылады.  
Әрбір бала үшін қарым-қатынастағы таңдамалылық шекарасы есептелінеді:  
3 m  
р =--------------, мұндағы р – қарым-қатынастағы таңдамалылық  
N - 1  
шекарасы, m-байланыстардың жалпы саны, N – топтағы балалар саны.  
Баланың қарым-қатынастағы таңдамалылық шекарасының мәні (р) әрбір баламен жасаған 
Коммуникативтілік мотивтерін зерттеу. Мұнда диагностиканың негізінен әдістеме алынды. 
Бірінші жағдайда балаларға «Бес тас», «Үй тігу» ойындары ұйымдастырылды. 
Екінші жағдай баланың ересектермен және басқа балалармен әңгімелесуіне негізделген. 
Әрбір жағдайдың ұзақтығы 30 минут. Байқау, бақылау хаттамасына әрбір 
Қарым-қатынас тәсілдері мен құралдарының қолданылуын зерттеу.  
Қарым-қатынас тәсілдерінің бастысы – коммуникативті біліктілік Сонымен қатар, 
Балалардың қарым-қатынас кезінде басқаларды қызықтыратындай мәлімет беріп, оларды қолдай 
Балалардың қызығушылықпен тыңдай алуы және танымдық сипатта сұрақ беруі.  
Балалардың өз білгендерін қызықтыра, бар ниетпен басқаларымен бөлісуге даярлығы 
Балалардың басқалардың әрекетін қолдап, қоштайтындай вербалды және вербалды емес 
Балалардың елгезектік таныта алуы.  
Басқалардың эмоционалдық жай-күйін байқап, көріп, бөлісе білуі.  
Басқа балаларды қайраттандырып, жігерлендіріп, қолдай алуы және қарым-қатынасқа еліте 
Балалардың мәліметтерді толық жеткізе білуі.  
Балалардың мәліметтерді бөлшектеп жеткізе алуы.  
Әрбір біліктілік 5 баллдық жүйемен бағаланады. Мұнда 5-өте жоғары, 
Эксперимент нәтижесінің объектілігін қамтамасыз ету мақсатымен біліктіліктер екі жақты: 
Балалардың қарым-қатынасын зерттеуде статистикалық әдістер де қолданылды.  
Басты тенденциялардың өлшемі ретінде арифметикалық орташа шамасы есептелінді.  
Эксперимент жүргізушісінің бағалауымен эксперттік бағалауды салыстырып, алынған шамалардың мәнділігі 
Эксперимент бойынша жасалған болжамдарды тексеруде φ* Фишер критериі қолданылды.  
Келесі тармақта мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынасты қажетсінуін қарастырамыз.  
Жанұялық қарым-қатынас типі мен тәрбие стилінің баланың шығармашылық ойлау 
Осы зерттеудің негізгі міндеттерінің бірі – мектеп жасына дейінгі 
Бірінші кезеңде баламен өткізілген проективті интервью сұрақтарынан алынған жауаптар 
1. Үйде кіммен тұрасың? Бұл сұраққа жауап бергенде баланың 
2. Саған жанұя ойынын ойнауды ұсынса кімді бірінші бейнелейсің? 
3. Үйде ешкім жоқта бірінші кезекте кімді күтесің? Бұл 
4. Егер сені біреу ренжітсе, ол туралы кімге айтар 
5. Сені қателік жібергенде кім жазалайды? (Әке-шеше, аға-іні, әпке). 
6. Сен үлкейіп, өзің әке немесе шеше болғанда өз 
7. Өскенде кім боласың? Бала өзі үшін жанұядағы беделді 
Зерттеу жұмысының келесі кезеңінде тағы бір проективті әдістеме «Жанұя» 
А) Жанұя суретінің құрылымын талдау, яғни жанұяның реалды мүшелері 
Сонымен қатар бала суретіндегі жанұя мүшелерінің орналасуына қарап жанұялық 
Жанұялық қарым-қатынасты анықтауға баланың осы салған суретіндегі өзін орналастыруына 
Демократиялық стилі болса ата-ана мен бала өзара тең позицияда, 
Симбиотикалық – қолдаушы стилі басым болғанда баланың өз бейнесі 
Бұдан шығатын қорытынды мектеп жасына дейінгі балалар бойында жанұялық 
Мектеп жасына дейінгі балалардың қарым-қатынас қабілеттерінің дамуына ең қолайлы 
Балалардың коммуникативтік іс-әрекетінің ерекшеліктері ең алдымен қарым-қатынас қажеттілігі арқылы 
Кесте 7  
Балалардың қарым-қатынас қажеттілігінің қалыптасуы (жалпы балалар санына %-тік қатынас 
Қарым-қатынас қажеттілігін анықтайтын параметрлер Экспериментке дейін уақыттағы эксперттік бағаның 
1 8,8 57 6,5  
2 11,4 41,3 3,6  
3 17,5 45,6 2,7  
4 14,3 51 3,5  
5 12,1 50,4 4,1  
6 16 42,7 2,6  
7 13,6 49,3 3,6  
8 17,6 44,5 2,5  
9 11 51,4 4,6  
10 5,1 36,6 7,1  
11 50,7 50 1  
12 33 50,3 1,5  
13 60 67,4 1,2  
14 29 63,8 2,2  
Кестенің нәтижелері балалардың қарым-қатынас қажеттілігінің пайда болып, дамуына ұлттық 
Бала адамдардың өтінішін бірден, толық және ең ақырына дейін 
Бала басқаның берер мәліметін бар зейінін қойып, тіпті бөгде 
Жасалған ескертулерге қатысты баланың өкпелеу сәттеріне байланысты. Экспериментке дейінгі 
Берілген мәліметтерді, ойын шартын барынша толық сақтауы. Экспериментке 
Ойын шарты бойынша жүзеге асырылатын әрекеттерді неғұрлым жақсы орындауға 
Бала басқалармен бірге өзара әрекеттестікте жағымды эмоциялардың формаларын көрсетуі. 
Балалар басқа барлық балалармен қарым-қатынас жасауда сергек, көңілді, белсенді 
Балалар басқалардың арасында еркін әрекет жасауы. Экспериментке дейінгі уақыттағы 
Балалар басқалардың назарын өзіне аудару мақсатымен оригиналды, агрессия мен 
Балалар лидерлік-жетекшілік, ұйымдастырушылық қасиеттерін әдейілеп баса көрсетуі. Экспериментке дейінгі 
Мақтау, мадақтау формаларының негізінде балалар белсенділігінің артуы. Экспериментке дейінгі 
Балалар басқалардың назарына іліккен сөздер мен әрекеттерді қайталауы. Экспериментке 
Балалар вербалды еместен гөрі, диалогтік-тілдік қарым-қатынас жасауы. Экспериментке дейінгі 
Балалар мақтанғанда ерекше позада болып, әдеттегіден мүлде бөлек жеңісті 
Балалардың ойын үрдісін байқап, бақылау нәтижесін өңдеу үшін әрбір 
Ойын кезінде де, одан тыс кезде де балалардың (сәйкесінше 
Бұл зерттеу барысы бір қызықты жайтты көрсетті: ойын барысында 
Біздің зерттеу нәтижеміз ғылымда белгілі [17] балаларға тән ерекшеліктердің 
Екінші міндет – балалардың қарым-қатынастағы таңдамалылық ерекшеліктері. Балалардың қарым-қатынастағы 
Эксперименттік ойынға 60 бала қатысты. Байқау, бақылау кестесіне әрбір 
Балалардың топ ішінде өзара байланысын, таңдамалылықты 6 кестені қолдана 
Зерттеу нәтижесін талдауда ер балалар мен қыздардың қарым-қатынастағы таңдамалылығы 
Алынған нәтижелердің кездейсоқ еместігін тексеру үшін статистикалық әдіс – 
Кесте 8  
Ер балалар мен қыздардың қарым-қатынастағы таңдамалылығы және байланысының орта 
Ер балалар Қыздар  
m1орт Р1орт m11орт Р1орт  
59 2,2 58 1,8  
Экспериментті сериялар өткізгенде, яғни ұлттық ойындардың белгілі бір түрлерін 
Келесі міндетте балалардың қарым-қатынас жасау мотивтерін анықтау үшін әртүрлі 
Ересек адаммен өзара әрекеттестік жасауға, оның балаларды «Бес тас», 
Балалардың ересек адамның тікелей ойынға кірісіп, бірге ойнауын, бірлесіп 
Баланың ересектермен және басқа балалармен қарым-қатынас жасау мотивтерінің іскерлік 
Сонымен қатар эксперименттің бұл кезеңінде орта есеппен 14 баланың 
Эксперимент кезінде аталмыш ойындарды талдау арқылы танымдық сұрақтар қойып, 
Эксперименттің бұл кезеңінде балалармен ойналатын «Егер мен ...», «Егер 
Эксперимент кезінде «адамдар дүниесі жайлы» ересек адамдарға орта есеппен 
Қарастырылған үш жағдайда да қыз балалардың қарым-қатынас мотивтері ер 
Баланың ересек және басқа балалармен коммуникативті іс-әрекетінің мотивтерінің айырмашылығын 
Гистограммадан балалардың ересек адамдармен қарым-қатынас жасау мотивтерінің басқа балалармен 
5-6 жастағы балалардың ересектермен де, балалармен де қарым-қатынасында ең 
Сонымен қатар, 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынас мотивтерінің қай түрі 
Қарым-қатынас құралдары мен тәсілдері. Бұл орайда қолданылған әдіс-тәсілдер 5-6 
Кесте 9  
5-6 жастағы балалардың коммуникативтілік біліктерінің  
қалыптасу деңгейі  
Коммуникативтілік біліктер Ойын барысындағы баға Эксперименттен тыс уақытта қойылған 
1 1,08 1,01  
2 1,07 1,01  
3 1,04 1  
4 1,04 1,01  
5 1,04 1,01  
6 1,01 1,01  
7 1,02 1,01  
8 1,02 1,01  
9 1,02 1,02  
Орталық мәні: 1,04 1,01  
Кестеден 5-6 жастағы балалардың коммуникативті біліктерінің экспериментатордың және педагогтың 
Коммуникативті біліктер қарым-қатынас құралдары мен тәсілдерін (2,1 тармақ) анықтайтындықтан, 
Қазақтың ұлттық ойындарының ерекшеліктерін пайдаланып, біліктік қарым-қатынас жасау мүмкіндіктерін 
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасын зерттеу үшін оның әр жағын 
Қазақтың ұлттық ойындары ерекше сөзбен, тілмен, вербалдылықпен сипатталатындығын ескере 
Ұлттық ойындар арқылы 5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасын зерттеуде екі 
Ал екіншіден қазіргі кездегі балалардың ойнауындағы, ойын ұйымдастырып, оларды 
Зерттеу жұмысында қазақтың халық ертегілерін, аңыздарын, айтыс жырларын қолдандық. 
Ойынның қандай түрі қолданылса да, 5-6 жастағы балалардың коммуникативті 
Қарым-қатынас қажеттілігі «жоғары, төменгі» деңгейде дамығандығын 14 параметрлер арқылы 
Әрбір критерий 5-6 жастағы балалардың ересектермен және басқа балалармен 
Қарым-қатынастағы таңдамалылық.  
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасында таңдамалылық ойын барысында айқын көрінеді 
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынастағы таңдамалылығы ересек адамға бауыр басу 
Біздің зерттеуде «бала-бала» жүйесіндегі таңдамалылық феномені анықталды.  
Коммуникативтілік мотивтерін зерттеу. Мұнда диагностиканың негізінен әдістеме алынды. Эксперименталды 
Қарым-қатынас тәсілдерінің бастысы коммуникативтілік біліктілік құрамына қарым-қатынас құралдарын тиімді 
Зерттеу нәтижесін талдауда ер балалар мен қыздардың қарым-қатынастағы таңдамалылығы 
Балалардың 25 % ересектермен қарым-қатынасты іскерлік мотивтер негізінде жасайтындығы 
Баланың ересектермен және басқа балалармен қарым-қатынас жасау мотивтерінің іскерлік 
Сонымен, арнаулы ұйымдастырылған қарым-қатынасты зерттеу әдістері 5-6 жастағы балалар 

ҚОРЫТЫНДЫ  
Теориялық негіздерді зерттеу қарым-қатынасты әрекет деп қарастыру керек екенін 
Мектепке дейінгі жастағы баланың жоғарғы жүйесі «бала мен ересек». 
Баланың өзімен жасты баламен қарым-қатынасы кеш пайда болады және 
Балада өзінің коммуникативті мүмкіндіктерін пайдаланып, қарым-қатынас серігін тануға мүмкіндік 
Диплом жұмысы тақырыбының мазмұнын ашу мақсатымен жанұялық қарым-қатынас және 
Зерттеу жұмысында бірқатар әдістемелерді қолдана отырып, зерттеудің мақсаты, міндеті 
5-6 жастағы балалардың қарым-қатынасын зерттеу үшін, ойын ситуациясының жасалуы 
Қазақтың ұлттық ойындарының көптеген түрлерінің арасында топтық ойындар, барлық 
Іріктелініп алынған ұлттық ойындар арқылы 5-6 жастағы қазақ балаларының 
Эксперимент барысында 5-6 жастағы қазақ балаларының коммуникативті біліктілігін қалыптастырып, 
Эксперимент барысында 5-6 жастағы қазақ балаларының коммуникативті біліктілгін қалыптастырып, 
Мақсат-бағдарлы ұйымдастырылған ұлттық ойындарда балалардың қарым-қатынас формасын жедел жетілдірудің 
Осыған байланысты 5-6 жастағы балалардың коммуникативті іс-әрекетіне ұлттық ойын 
Қорыта келгенде, кез-келген жанұядағы балаға деген жағымды, қарым-қатынас пен 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ  
1. Қарым-қатынастағы таным үрдісінің ерекшеліктері //Материалы международной научно-практической конференции: 
2. Қарым-қатынастың адам өміріндегі маңыздылығы және этнопсихологиялық сипаты //Қазақстан 
3. Жарықбаев Қ. «Жантану негіздері» А., 2002.  
4. Ожегов С.И.. Родительские позиции как условия развития отношения 
5. Соковин Е.О.Проблема общения ребенка и взрослого в работах 
6. Каган. Семья и формирование личности. М., Мысль. 1987  
7. Семья и формирование личности //Под.ред. А.А.Бодалева. М., 1989  
8. Леонтьев А.Н.Проблемы развития психики. М., 1992.  
9. Василькова Ю.В. Социальная педагогика. М., 2004.  
10.Буренкова Е.В. Изучение взаимосвязи стиля семейного воспитания личностных особенностей 
11.Выготский Л.С. Избранные психологические труды. М., 1999.  
12.Ломов Б.Ф. Проблема общения в психологии. М., 1981.  
13.Лисина М.И.Развитие познавательной активности детей в ходе общения со 
14.Андреева Г.М. Социальная психология. М., изд-во МГУ. 1980  
15.Лисина М.И.Проблемы онтогенеза общения. М., 1986.  
16.Артемова Л.В. О характере взаимоотношений дошкольников //Коллектив личность ребенка, 
17. Бобнева М.И. Влияние общения воспитателя с дошкольниками на 
18.Развитие личности ребенка. М., Прогресс. 1987  
19.Развитие общения у дошкольников //Под.ред. А.В.Запорожца, М.И.Лисиной. -М. Педагогика. 
20.Реан А.А., Коломинский Я.Л. Социальная педагогическая психология. Спб. 1999. 
21.Мухина В.С. Возрастная и дифференциальная психология. М., 2000.  
22.Шерьязданова Х.Т. //Учите детей к общению. Алматы. 1992.  
23.Репина Т.А., Горяйнова А.Ф. Особенности ценностных ориентации и оценочных 
24.Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте.. 
25.Абраменко В.В. Роль совместной деятельности в проявлении гуманного отношения 
26.Агеев И.С.. Дошкольный возраст. М., Учпедгиз. 1999.  
27.Басов М.Я. Методика психологического наблюдения над детьми. М., 1996.  
28.Буева Л.П. Человек деятельности и общение. М., «Мысль». 1998.  
29.Запорожец А.В. Значение ранних периодов детства до формирования детской 
30.Запорожец А.В., Лисина М.И. Развитие общения у дошкольников. М., 
31. Ковалев М.И. Психология личности. М., Просвещение. 1993.  
32.Коломинский Я.Л. Психология детского коллектива. Минск. 1987.  
33.Леонтьев Л.А. Психология общения. Пособие для студентов. 1974.  
34.Ломов Б.Ф. Общение и социальная регуляция поведения. 1986.  
Мухина В.С. Психология дошкольника //Под.ред. Венгера Л.А. М., Просвещение. 
35.Кулик Л.А., Берестов Н.И. «Семейное воспитание» - М., Просвещение, 
36.Карандашев Ю.Н. «Как дети понимают взрослых». М., 1985  
37.Кон И.С. «Ребенок и общество».  
38.Ломов Б.Ф. «Проблемы общения в психологии». М., 1981.  
39.Бодалев А.А. Психология общения «Избранные психологические труды». М., Воронеж. 
40.Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и о психологическом общении. 
41.Байкова И.А. Особенности общения со сверстниками и взрослыми у 
42.Якобсон П.М. Коллектив семьи и формирование личности. Советская педагогика. 
43. Антонова Т.В. Роль общения в регулировании отношений детей 
44.Митева Л.Б. Соотношение уровней общения дошкольников со взрослыми и