Педагогикалық қарым-қатынас кезеңдері

Педагогикалық қарым-қатынас  кезеңдері

        Қарым-қатынас адамдар арасында  бірлескен  іс-әрекет қажеттілігін туғызып, байланыс орнататын күрделі процесс екі немесе одан да көп адамдардың арасындағы  танымдық немесе эмоциональды  ақпарат, тәжірибе, білімдер, біліктер, дағдылар алмасу.  Қарым-қатынас тұлғалармен  топтар дамуының және қалыптасуының  қажетті шарты  болып табылады.

       Педагогикалық қарым-қатынас бір адам екінші адаммен  тәжірибе (білім, икем, дағды, жалпы адамзаттық  мәдениет, ұлттық құндылықтар т.б.) алмасқанда  болады; ол әрбір профессионалды қарым-қатынаста болады,  сондықтан да педагогикалық  стильдерді кейде бізбен сипаттаған басшылық стильдеріне ұқсатады.

       Педагогикалық стильдердің артық көруі мен адамдардың Мен-концепциясының  арасындағы  байланыс табылды:  автократиялық стиль  көбінесе өзін білмейтін және қабылдамайтын  адамдарға сай, сынға  жабықтығымен, ренжігіштігімен, эмоционалды регидтілігімен мінезделеді. Және керісінше, демократиялық стильді ұстанатын педагогтарда әдетте позитивті Мен-концепциясы болады, ашық және мейірімді,  сынға төзе алады,  өзіндік ирониясы  болады және  өзгеруге дайын.

       Педагогикалық қарым-қатынастың  мақсаттары  туралы  айта отырып,  отандық зерттеуші А.Б.Орлов «мұғалімнің  тұлғалық центрациясы» деген терминді  қолданды, оның  ойынша ол педагог  іс-әрекетінің жүйе құраушы  мінездемесі болып табылады, оның көптеген көрінулерін анықтайды:  педагогиалық стиль, қатынас,  әлеуметтік перцепция. Сөйтіп, педагогикалық іс-әрекет  мұнда сонымен қатар  рухани-дүниетанымдық компоненттен бастап синатталады. Орлов  әрбіреуі  педагогикалық  іс-әрекетке басыңқы бола алатын негізгі жеті центарцияны бөліп көрсетеді:  эгоистік (өзінің «Мен» қызығушылығында), бюрократиялық (админстрацияның, басшылықтың), конфликтік (әріптестерінің қызығушылығында),  авторитетт (ата-ананың, қатысушылардың), танымдық (оқыту және тәрбиелеу талаптарында),  альтруистік (қатысушылардың  қажеттіліктерінде), гуманистік (өзіндік мән мен  басқа дамдардың-админстратордың, әріптестердің, ата-аналардың, қатысушылардың мәндерінің көрінулерінде). Орлов бойынша центрация тәлімділік  іс-әрекетінің әдісі мен сәттілігін анықтайды.

       Басқа отандық зерттеушілер,  бағдарларлың маңыздылығын мойындай отырып, көбінесе  сабақ беруде  қолданылатын  тәсілдерге  шоғырланады Н.К.Марков  пен А.Я.Никонованың ойынша  педагогикалық  стильдің  негізінде мазмұнды сипаттамалар (педагогтың өз еңбегінің  процесі мен нәтижелігіне бағдары, өзінің еңбегіндегі бағдарлық және бақылаушы-бағалаушы кезеңін ашу, әдістемелілігі мен импоровизациондылығы), динамикалық сипаттамалар (икемділік, тұрақтылық, бір нәрселен келесі нәрсеге көңіл ауысымдылығы), динамикалық сипаттамалар және нәтижелік (оқып жатқандардың  білімдерінің деңгейі мен оқытудың  дағдысы) жатыр.  Авторлардың  зерттеулері көрсеткендей педагогтің  индивидуалды стилінің  қалыптасу процесінде стильдің мазмұнды сипаттамалары  өзгеруі мүмкін, ал динамикалық  сипаттамалардың өзгеруі,  яғни эмоционалдылық пен саналылықтың өзара өтуі анықталған жоқ.

       Қарым-қатынас құралы және  қарым-қатынас түрлері.

       Қарым-қатынас  біріккен  іс-әрекет  қажеттілігін  туғызатын адамдар арасындағы  байланыстың  дамуын орнататын күрделі  көп жоспарлы процесс. Адамдардың  танымдық  хабарлар алмасуы, өзара түсінісуі, бір-бірін қабылдауы.  Бұл қарым-қатынас адамның  сөйлеуді  меңгеруінің арқасында  іске асады.  Ол өзінің  ойын, білімін, өзінің сезімін  басқа  адамдарға хабарлай  алады және өзі басқа адамдардың  ойын түсіне алады, олардың сезімдері мен ұмтылыстары туралы  білуге мүмкіндік алады.  Тілдің көмегімен сөйлеу қарым-қатынастарында  әрбір адам білімнің көп бөлігін басқа адамдардан алады. Жинақталаған тәжірибиені және білімді  меңгеруге  оқыту үрдісі жатады. Сөйлеу - тілдің  көмегімен  адамдардың өзара қарым-қатынас үрдісі.

               Қарым-қатынастың түрлері:

1. Маскілі қарым-қатынастар; бір күннің ішінде бірнеше маска кию. Формалды қарым-қатынас,  яғни мұнда маскілерді пайдаланып сұхбаттасушылардың тұлғалық ерекшелігін түсініп ескертуге  талпынамыз (сыпайылық, қаталдық, тұйықтық).  Шынайы сұхбаттасушыларға деген  сезімдерін. Эмоцияларын қарым қатынас барысында көрсетпейді.
2. Формалды рөлдік   қарым-қатынас  - мұнда сұхбаттасушының тұлғасы мен  әлеуметтік рөлі маңызды болып табылады.
3. Іскерлік қарым-қатынас – мұнда сұхбаттасушының  іске деген  тұлғалық ерекшелігі, мінезі, жасы, көңіл-күйі ескеріледі. Сонымен бірге оның іске  деген қызығушылығ мәндік  маңызды орын алады.
4. Достардың  рухани және тұлғалық  қарым- қатынасы – мұнда кез-елген тақырыпқа әңгіме қозғауға болады, тек сөз  арқылы  ғана емес жест, мимика арқылы бірін-бірі жақсы түсінеді.
5. Маникулятивтік қарым-қатынас сұхбаттасушыдан белгілі бір пайда табуға бағытталған. Ол үшін сұхбаттасушының тұлғалық ерекшелігіне  байланысты түрлі әдістер пайдаланады.
6. Вербалды және  вербалды емес  қарым-қатынас.
7. Комммуникациялық  жүйе – бұл алынатын және берілетін ақпаратты түсінуді  қамтамасыз ету  мақсатында  адамдар  арасындағы  хабар алмасу.

           Коммуникацияның  негізгі функциялары  мыналар:

1. Информативті-адамдар  арасындағы өзара  әрекеттесуді ұйымдастыру.
2. Интерактивті-адамдар арасындағы  өзара әрекеттесу  түрлерін  пайдалана отырып  сұхбаттасушының көңіл  күйіне, сеніміне  мінез-құлқына әсер ету.
3. Перциптивті-қарым-қатынасқа түсуші  серіктестердің бірін-бірі қабылдауы және өзара  түсінушілікті  қалыптастыру.
4. Экспрессивті-эмоционалды бастан кешірулер  сипатын өзгерту.

Педагогикалық қарым-қатынастың стильдері.  Педагогикалық  қарым-қатынас  бір адам  екінші  адаммен тәжірибе (білім, икем, дағды, жалпы адамзаттық мәдениет,  ұлттық құндылықтар т.б.)  алмасқан  болады;  ол әрбір  профессионалды  қарым-қатынаста болады, сондықтан  да  педагогикалық   стильдерді   кейде  бізбен  сипаттаған басшылық   стильдеріне  ұқсатады.

       Педагогикалық  стильдердің  артық көруі мен адамдардың   Мен-концепциясының  арасындағы   байланыс табылды:  автократиялық стиль көбінесе өзін  білмейтін  және  қабылдамайтын  адамдарға  сай, сынға  жабықтығымен,  ренжігіштігімен, эмоционалды регидтілігімен  мінезделеді.

Және керісінше,  демократиялық  стильді  ұстанатын  педагогтарда әдетте  позитивті  Мен-концепциясы болады,  ашық  және мейірімді, сынға  төзе алады, өзіндік  ирониясы болады  және  өзіндік  өзгеріге дайын. Автократиялық  стильді  қолдануында құрылған  оқу орнында  «мектеп-фабриканың» белгілері болады,  ал демократиялық  бағытталған  оқу орнында  «мектеп-отбасының»  белгілері  болады, бірақ қазіргі кезге  дейін  педагогикалық  жүйелердің  артықшылықтары  анықталған жоқ:  «мектеп-фабрикаларда»  әдетте үлгерім  жоғары,  ал  «мектеп-отбасында»   қатысушылардың  мазасыздығы төмен, микроклиматы  жақсырақ болады.     

       Педагогикалық  қарым-қатынастың  мақсаттары  туралы  айта отырып,  отандық зерттеуші   А.Б. Орлов  «мұғалімнің  тұлғалық  центрациясы» деген  терминді  қолданды, оның көптеген көрінулерін  анықтайды:  педагогикалық  стиль,  қатынас, әлеуметтік  перцепция. Сөйтіп, педагогикалық  іс-әрекет  мұнда сонымен қатар   рухани-дүниетанымдық  компонеттен  бастап сипатталады. Орлов әрбіреуі  педагогикалық  іс-әрекетте  басыңқы бола алатын  негігі  негізгі жеті  центрацияны  бөліп көрсетеді:   эгоистік (өзінің «Мен» қызығушылығында)  бюрократиялық (админстрацияның, басшылықтың), конфликтік (әріптестерінің  қызығушылығында), авторитетті (ата-ананың, қатысушылардың),  танымдық (оқыту және тәрбиелеу талаптарында), альтруистік (қатысушылардың қажеттіліктерінде). Орлов  бойынша  центрация  тәлімділік іс-әрекетінің  әдісі мен сәттілігін  анықтайды.

       Психолог  М.И.Лисина  «Қарым-қатынасты – ортақ нәтиже  мен  шешімге   жету  мақсатында  орындалған екі не одан  да көп  адамдардың  өзара байланысы» деп  түсіндірсе, ал, К.К.Левин  қарықатынастың  бірнеше  тәсілдерін  көрсетті: Әкімшілдік  қатынас – қол  астындағылармен  қатал қатынаста болу.  Бұл жағдайда  олар тек  орындаушылар  рөлін атқарады,  қандай да  болсын  шешім  қабылдауға қатыспайды;  Демократиялық қарым-қатынас,  ол  ұжым   алдындағы  міндеттерді  талқылап  бірлесе  шешім  қабылдауға  мүмкіндік  тудырады;  Либералды  қатынас – жетекшілікпен  ғана шектеледі.  Бұл  жағдайда  талап  қоюшылық,  бір жүйе  байқалмай  әркім  өз  бетінше жүреді.

       Адам  қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Себебі,  оның психикасы   тек  айналасындағылармен қарым-қатынас  жасау процесінде  ғана  қалыптасады,  яғни  қоғамдық  тәрбие  арқылы адам  белгілі бір мазмұнға  ие  болады.  Адам  санасының дамуы қоғамның  дамуымен байланысты.  Қоғамнан тыс адам өмірінің болуы мүмкін емес. Кез-келген адам  дүниеге  келісімен  екінші  бір  адаммен қарым-қатынасқа  түсуді қажетсінеді.  Мәселен, нәрестенің  анасымен  тілдесі  қажетін  қанағаттандырмау -  біртіндеп оның қатал,  мейірімсіз болып  өсуіне, кішкентайынан  айналасына  деген  сенмсіздікке  әкеліп  соқтыратыны  байқалып жүр.

Қолданылған  әдебиеттер:

1. Асқарова А.  Ұстаз ізденістері. А  1987
2. Асылов Ұ.Ж.  Нұсқабайұлы.  Әдеп.  Инабаттылық  дәрістері  А  1987
3. Елеусізова С.  Қарым – қатынас  психолгиясы. А  1995.