Эмоция

Голадштейн мұны мидағы нағыз құрылымдық құбылыс деп анықтап былай дейді: миы ауруға ұшырағандардың санасын айтарлықтай өэгерістерге ұшыратып, оның қимыл-қозғалыстарына әсер етеді, сөйтіп оған берілген нұскау, қойылған талап орындалмайды. Басқаша айтқанда тәжірибесі мол невролог Годьдштейннің пікірінше ауруға «көзінді жұм» деп берілген таталап мидың белгілі бір орталығына жеткенімен одан әрі көзді қозғалтушы орталыққа жетпей, кідіріске ұшырайды. Ауру қойылған талапқа орай көзін жұмғысы келгенімен, оны орындай алмайды. Өйткені, мидағы орталық пен көзді қозғаушы орталық арасындағы байланыс закымдалған. Ал ол ауруға басқаша талап қойылып, оның төсекке жатып қалайша ұйықтайтынын керсеткенде көзім жұмуы ми орталықтарына әсер етуші жағдайлардың күрделі, әрі біртұтас құрылысын бейнелейді. Бұл орайда ми орталықтарға әсер етуші тітіркендіргіш пен көзді қозғаушы орталықтарға әсер етуші тітіркендіргіштер арасындағы байланыс езгеше сипат алып, әсер етуші тітркендіргіштің түтаса түскендігін көрсетеді.

Гольдштейін неврологиялық құрылымының бірсыпыра жағдайда адамға әсер ету нәтижесінде қимыл-қозғалысты дұрыс орындауы мидагы екі түрлі орталыққа тітіркендіргіш қатарынан әсер етпей, бірінен соң, бірі жанама әсер етіп, тиісті әрекет жүзеге асады деп анықтайды. Осы процестін бастапқы нүктесі жаңадан пайда болатын ішкі құрылымның жасалуына әсер етіп, нерв қызметіндегі көмекші құрылыммен нығая түссді. Біздер тек осындай ретте ғана ерікті процесті айқын байқайтын боламыз. Өзара байланысқа түскен мидағы нүктелердің нығаюы жекелеген кұрылымдар арасындағы жанама түрдегі байланыстары арқылы әрқилы қуатты қозғалыстар тудырып, бұрыи өзара тікелей байланыса алмаған құрылымдардың жандануына ыкпал етуі мүмкін.

Нерв қызметінің құрылымындағы үш түрлі ерекшіліх ез-ара бірігіп, жаңа құрылымдарың пайда болуы сөзсіз. Гольштейннің ойынша нервтегі мұндай механизмдердін срекшеліктері сағаттың тіліне қарап сынак үстінен кетіп қалған әйелдің мысалымен түсіндіріледі. Гольдштейн зерттсушдегі жаңалық мәні бар факті – сырттан берілген хабардың (белгінін) сөз арқылы әсерлі болуы. Осы орайда ол бұрынғы пейхофйзиологияда ірге тепкен әрқилы әрскетгерді тікелсй бақылап отыру әлдеқайда қиындық тудырып отырады дейтін көзқарастын дәрменсіз екендігін әшкерлейді. Бұл жерде біз адамның өзі сөйлеп тұрып өз сөзін тыңдауы және өзіне-өзі айтқан нүсқаудың қалайша орындау жайындагы күрделі психологиялық құрылымның мән-жайын сөз еткен сияқтымыз.

Бұл ретге мен балалар еркінің даму ерекшеліктеріне тоқталып, онын мәнін сипатгап берумен өз ойымды бітіргім келеді, Баланың еркі қарапайым қимыл-қозғалыстарынан басталады. Ал оның даму дәрежесі ен алдымен оларға тілек, нұскау берумен өрістеп отырады. Бала еркінін дамып жетіле беруінде аса маңызды роль атқаратын фактілердің бірі – оның коллективтік іс-әрекеттерді орындау дәрежсіне байланысты. Осы ретте баланың өз еркін меңгеру сипаты қандай? Ересек адамдардың балаларға қоятын талап-тілектерінің олардың еркін дамытуға тигізетін әсері каңдай? деген сұрақтар келіп туады. Балалардың өз еріктерін билеп, өздерінің мінез-құлықтарын қалайша қалыптастырады? дейтін маңызды мәселелер де осы сұрақтарға байланысты түрде өз шешімдерін табуға тиісті.

Баланы бір істі орындауға баулу үшін өзімізді атқаратын істер арқылы оған ыкпал етіп, тәлім-тәрбие беруге ұмтыламыз. Мәселен, біз «бір, екі, үш» деп суға түсетін болсақ, ондай әрекетті бала ересектерге еліктеп, дәл солай етіп қайталайтын болады, Ал баланың ерікті әрекетін дамыту үшін өнегелі іс-термен шұғылдануға үйрету керек. Бұл орайда У.Джемске еліктеп, таңертең төсектен тұра алмай жатқанда, төсектен халайда тұру үшін өзімізге түрткі боларлык себеп табуымыз керек. Өзге адам болып, өзімізге ұсыныс жасап, төсектен түр деп айтатын болсақ, өз еркімізге ие болып төсектен тұрамыз. Мұңдай ерікгі әрекеттердің балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес даму сипаттарын ашып беретін болсақ, онда біэдер ауыз толтырып айтарлықтай істер орындаған болар едік.

Бұл мәселені қоя тұрып, мен ерік процесіне байланысты патопсихологиялық зерттеулерге сүйене отырьш, неврология мен генетикалық психологияға катысты мәселелерді едәуір сөз етіп, психология ғалымының мұңдай салаларын кұрделі мәселелерді шешуге қолдануды негізгі мақсатьш деп санадым.