Әлеуметтік тәрбиенің теориялық, методологиялық негіздері

Әлеуметтік  тәрбиенің теориялық, методологиялық негіздері.

           

«Атақты грек философы Платон және Аристотель адамның дамуын, алдын – ала тағдыр белгілеген тұқымқуалаушылық теориясын қолдануына және уағыздаушылардың бірі -  преформистер. Олар ересек адамдардың барлық қасиеттері мен белгілері ана құрсағындағы сәбидің организмінде болады, сондықтан жеке адамның дамуын алғашқы рет ұрықта пайда болған қасиеттердің өрістеп күшеюі мен сан жағынан артуы деп қарастырды.»

Осы кездегі буржуазия ғалымдары жеке адамның дамуында тұқымқуалаушылық факторын жетекші роль атқарады деп таниды. Американ психологы Эдуард Торндайк (1874 - 1949) баланың дамуын саналарға байланысты, яғни адам санасы да өзінің шыққан тегіне байланысты деп тұжырымдама жасаса, американ философы, педагогы Джон Дьюи (1859 - 1952) өзінің даму теориясын балада туа пайда болатын инстинкт және қабілеттермен дәлелдейді. Австрия дәрігері Зигмунд Фрейд  адам мінез – құлқының қозғаушы күштері оның биологиялық тегіне байланысты деп түсіндіреді.

Прагматиктік педагогика апологеттері және осы уақыттағы идеализм ағымдары – экзистенциализм, неотолизм және т.б. жоғарыда айтылған көзқарастарды қуаттай келіп, адамды әлеуметтік жағдайдан бөліп жеке қарастырады.

Экзистенциализм жеке адамның дамуын, оның өзін - өзі түсіндірсе, ал неотолизм даму процесін діни идеалистік тұрғыдан, демек құдай жаратқан адам жанының дамуы діни тәрбиенің ықпалымен қалыптасады.

Адамның жан – жақты дамуының әлеуметтік жағдайларға тәуелді екенін 15 – 17 ғасырда алғаш рет байқаған гуманистер социал – қиялшылдар Томас Мор мен Таммазо Компонелла.

Жек адамды жан – жақты дамыту және тәрбиелеу жайлы мәселелерді ең алғаш рет ғылыми тұрғыдан дәлелдеген Карл Маркс, Фридрих Энгельс болды. Олар қоғамның даму заңдарын ашып, адам баласының прогресс жолы мен дамуына игілікті жағдай жасайын жаңа қоғамды орнату керек деген қорытындыға келді.

Сонымен, жеке адамның даму, қалыптасуына ықпал ететін факторларға тұқымқуалаушылық, әлеуметтік орта, тәрбие жатады.

1. Тұқымқуалаушылық – бұл ұрпақтардың  ата –анамен биологиялық ұқсастықтарын елестетуі, кейдіреулер баланың сыртқыпішініне қарап, бірден қалай әкесіне не шешесіне ұқсап қалған деп таңданады. Әрине, бұл кездейсоқ емес.

Соңғы жылдары әдебиет беттеріндегі генеологиялық және статистикалыұ деректерге қарағанда ата – аналарды жәнеолардың балаларын ұрпақ бойынша зерттеудің кейбір нәтижелері тұқымқуалау себептеріне байланысты ұқсастықтардың болатынын көрсетеді.

Мысалы, атақты ұлы композитор Иоганн Себастьян Бахтың ұрпағы 300 жылдың бойында 20 – дан астам музыканттар берді. Әрине, мұны бір жағынан семья мүшелеріндегі табиғи мүмкіншілікердің болуына, ал екінші жағынан Бах семьясындағы музыкалық дәстүрге арнаулы музыкалық тәрбиеге байланысты деп қарастырған жөн.

1. Әлеуметтік орта жеке адамның  мінез – құлқының дамуына ықпал жасайтын қоғамдағы әлеуметтік қатынас, адамдар, олардың көп қырлы іс - әрекеттері.

Адамның дамып жетілуіне қажетті мүмкіншіліктерді – нышанды табиғат береді. Бірақ нышан өздігінен дамымайды, оның дамуына себепші болатын факторлардың бірі - әлеуметтік орта. Себебі, жас сәби шыр етіп өмірге келген соң бірден қоршаған ортамен тікелей қарым – қатынасқа түседі. Осы қарым – қатынас барасанда оның мінез- құлық ерекшеліктері, өмірдегі бағыттары қалыптаса бастайды. Әр саналы биологиялық тіршілік иесі жеке адам болып қалыптасуы үшін қоғамды, қауымдастықты, қарым – қатынасты, әлеуметтік ортаны қажет етеді. Бұл айтылған компаненттерсіз жеке адам болып қалыптасу мүмкін емес және бұл процесс бала дүниеге келгеннен бастап жүріп отыруы керек. Бұған мысал ретінде түрлі себептермен Африка, Үндістан, Индонезия елдерінің ормандарында, аңдардың үңгірлерінде әлеуметтік ортадан тыс өмір сүрп тіршілік еткен жас балалардың санасын ояту, қабілетін дамытудың мүмкін емес екендігіне ғылыми мәліметтер дәлел бола алады.

Сондай – ақ әр адам өмірге келгеннен бастап өмірден өткенге шейін әлеуметтену процесін бастан кешіреді. Әлеуметтену процесі – бұл индевидтің жеке адам болып, қоғамның мүшесі болу барысындағы өз бойына мәдени нормалар мен құндылықтарды және әлеуметтік рольдерді игеру процесі деген сөз.

Адам бойындағы мәдениет ол биологиялық гендер арқылы берілмейді. Ол әлеуметік тұрғыда беріледі. Тұлға әлеуметтену нәтижесінде әлеуметтік өмірге араласып өзінің әлеуметтік статусын, әлеуметтік ролін алады және оны өзгертеді.

Әлеуметтену индевидтің туғаннан бастап кәрілік шағына дейінгі созылатын көп актілі процесс. Сондықтан ол мынадай кезеңдерден тұрады:

1. Балалық шақ;
2. Жастық шақ;
3. Зерделі шақ;
4. Кәрілік шақ;

1 – ші балалық шақ – бұл 1 – 13 жас аралығын қамтиды. Негізгі  рольді ата – аналар атқарады. Бұл кезде әлеуметтік ортаны танып білу процесі басталады. Бұл кездегі әлеуметтенудің мынадай 2 түрі бар:

а)имитация – яғни саналы түрде біреудің мінез – құлының моделін бойына көшіру

б) идентификация – ата – ананың мінез – құлқының үлгісін толығымен бойына көшіру.

2 – ші жастық шақ (13 - 19) өтпелі, қиын, тұрақты емес кезең. Бұл  кезеңде жас өспірімдердің қоғамға  араласы кезеңі басталады. Тұлғаның  қалыптасуының ақырғы кезеңімен  анықталады. Негізгі рольді ата  – анасы, достары басқа да жақын  адамдары атқарады.

3 – ші зерделі шақ (20 –50) Адам  әлеуметтік ролін, статусын меңгеріп, оны әрі қарай қоғамда жүзеге  асырады. Адам бұл шақта тұлға  ретінде қалыптасады.

4 – ші қарттық шақта адамның  өмірге араласы процесі шектеледі, көптеген әлеуметтік ролерінен  айырылады, осы кезде жалғыздықты сезінеді.

Әлеуметтену процесін жүзеге асыратын және реттеп отыратын итституттары болады.  Сондай басты институттардың бірі – ата – аналық отбасы. Бұл институт – ерте балалық шақ кезіндегі соцолизация үшін негізгі қажеті институты болып табылады. Себебі, отбасы бүкіл ғасырлар бойы адам баласы тәрбиесінің құралы болып келеді. Сондықтан ол адам үшін ең жақын әлеуметтік орта.  Отбасы белгілі дәстүрлердің, жағымды өлшемдердің, мұралардың сақтаушысы. Онда бала алғашқы рет өмір жолымен танысады, моральдық нормаларды игереді.

Отбасы тәрбиесі – бұл қоғамдық тәрбиенің, әлеуметтік тәрбиенің бір бөлігі, мемлекет алдындағы ата – аналардың борышы.

Отбасындағы басты мәселелердің бірі – баланың тіршілік әрекетін ұйымдастыру. Бұған баланың күн режимі, міндеттері, қойылатын талаптар оның үй еңбегіне қатысуы, оқу іс - әрекеттері, бос уақытын ұйымдастыру жатады.

Отбасындағы әлеуметтік тәрбие процесіне ықпал ететін бірнеше факторлар бар:

1. Отбасының этникалық құрамы және құрылымы: толық, толық емес, бір балалы, көп балалыотбасы, бір ұлтты, көп ұлтты отбасы;
2. Тіршілік әрекетің және ортаның жағдайлары: отбасы мүшелерінің білім дәрежесі, еңбектену, кәсіптік құрамы, бюджеті, жалпы материалдық әл – ауқаты, селолық және қалалық отбасы.
3. Отбасының мәдени потенциалы: күнделікті тұрмыстың жалпы мәдениетін, күн режимі, демалыс, оның формалары, кітапхананы, теледидарды, музыка инструменттерін қолдана біруі, спортпен айналысу, семьялық дәстүрлік мерекелері т.б.
4. Ішкі отбасылық қарым – қатынастар: отбасының микроклиматтық сипаттамасы, отбасында көзқарастың бірлігі және айырмашылығы, отбасы мүшелерінің өз міндеттеріне көзқарасы.
5. Отбасы мүшелерінің қоғамға көзқарасы.
6. Отбасының тәрбиелік потенциалы.

Әлеуметтенудің келесі институты бұқаралық  ақпарат құралдары (кино, радио, теледидар, баспа және т.б.). Бұл институт қалыптасып келе жатқан адамның рухани байлығын одан әрі жетілдіріп, өзі ақпарат беру, ақпарат алу яғни қарым – қатынас қызметін атқарады. Алайда, бұқаралық ақпарат құралдары бәрңн шеше бермейді.

Біріншіден берілетін ақпараттың интерпритацясы мен бағасының жекелей және жаппай біріктелуінің проблемасы туады. Адамдар көгілдір экран алдында отырып бәрін көре бермейді, ол біріншілікті топқа (отбасы, ұрдастар т.б.) жағдайларға байланысты болады. Бұл әрине әлеуметік бақылау міндетін күрделендіре түседі.

Екіншіден теледидардыњ б±ќаралыѓы жылдам стандарттыќ тудырып,  форманыњ эмоционалдыќ инфляциясына єкеледі.

Б‰гінгі тањда жастар бос уаќытты жарнамаланѓан б±ќаралыќ аќпарат ќ±ралдарымен µтеді.  Б±л жастардыњ кµњіл – к‰й кµтеру индустриясыныњ г‰лденуініњ ќ±рбаны болды дегенді білдіреді. Американдыќ мамандар б±л ќ±рбандыќќа ыќпал ететін факторды – телевизор деп атайды. Себебі ол адамныњ б‰кіл µмірін, т±рмысын, µмірініњ бейнесін алѓанымен ќоймай, адамныњ єсірісе жастардыњ кейпін де µзгертті.

Міне ќ±рдастар ролініњ єрбір жања ќалыптасып келе жатќан жеке т±лѓа ‰шін мањыздылыѓы осындай. Б±л ќарым – ќатынастыњ бєрі єлеуметтік процестіњ ж‰ріп жатќандыѓын кµрсетеді. Ал осы єлеуметтену процесініњ µзіне т‰рлі факторлар ыќпал етеді, Ол ‰лкен тµрт топќа бµлінеді:

1. Субъективтік – б±л адамныњ жеке басыныњ т±ќым ќуалаушылыќ ерекшелігі.
2. Макрофактор – адам дамуына кењ ыќпал ететін кењ маѓыналы, ауќымды ±ѓым. Ол µзіміз µмір с‰ріп отырѓан ќоѓамымыздыњ табиѓи климаттыќ жаѓдайымыздыњ, еліміздіњ, ењ аќыры космостыњ ыќпал етуін айтады.
3. мезофактор – б±л жеке адам µміріне ыќпал ететін єлеуметтік – демократиялыќ  халыќтыќ мєдени ерекшеліктерді аныќтайтын сол жеке адамныњ т±аќтылыќты мекен – жайы.
4. Микрофактор – б±л адамныњ µмірлік іс – єрекетініњ ортасы, басќаша айтсаќ ењбек атќарар ортасы.

Бала дамуына єсер ететін ‰шінші фактор – тєрбие. Орта факторлары сияќты б±л да дамып келе жатќан адамѓа сырттай ыќпал жасайды. Оныњ басќа факторлардан айырмашылыѓы адамныњ дамуына  єрќашан да маќсат кµздап, ыќпал ету болып табылады. «Тєрбие мен ќоршаѓан орта арасында ‰лкен байланыс бар. Мєселен, тєрбие ењ алдымен єлеуметтік ортамен µзара єрекетке т‰седі. Ж±ртќа мєлім тєрбие арќашанда  єлеуметтік – экономикалыќ ќатынастардыњ сипатына сайкеледі. Сондай – аќ тєрбие ќалыптасып келе жатќан жеке т±лѓаныњ жас жєне даму дєрежесіне лайыќ іске асырылады.»

    Тєрбие арќылы адамдардыњ іс – єрекетін ±йымдастыру ‰шін тєрбиелі тєрбиеніњ ќ±ралдары мен єдістерін жєне формаларын іздестіреді, оларды тиімді етіп пайдаланады. Демек, тєрбие алдын – ала жасалѓан жоспар бойынша маќсатќа баѓыттала жєне ±йымдастырыла ж‰ргізіледі. Сондыќтан да тєрбиеніњ ортадан айырмашылыѓы осындай зањдылыќтарѓы байланысты. Еліміздегі єлеуметтік сратификацияныњ µзгеруіне байланысты жастар ортасында дифференциациялану процесі белсенді т‰рде ж‰руде. Соныњ нєтижесінен єлеуметтік ќ±рылымда жеке кєсіпкерлердін, банкирлердіњ, сондай – аќ ќайыршы, ќанѓыбас кезбелердіњ жања топтары пайда бола бастады. Ѓылыми техникалыќ революцияныњ дамуы кµптеген мамандыќтарды ескіртіп, жања даѓдыларѓа, жања мамандыќтарѓа ‰йрену ќажеттілігін туѓызды. Әлеуметтік қорғау ұғымы халықтың барлық категориясына соның ішінде еңбекке қабілетті бөлігіне де тән және әлеуметтік саясат облысында кең қолданылатын ұғым болып табылады. Әлеуметтін қорғау – халыққа құқықтық, эконоимкалық. әлеуметтік және әлеуметтік – психологиялық кепілдіктер беру,  еңбекке қабілеті азаматтарға жеке кәсіпкершілікпен айналысуы үшін, экономикалық тәуелсіз болуы үшін, тұрмыс деңгейін жақсартуы үшін өз еңбегінің қорының есебінен жағдай туғызу функцияларын орындайды. Сондай – ақ мемлекет жастар, бала, әйелдер сияқты әлеуметтік демографиялық топтарға заңда кепілдіктер жүйесін бекіткен.

Елімізде әлеуметтік қорғау жүйесі территориалды экономикалық белгілеріне қарай 3 деңгейге бөлінеді:

1. жалпы мемлекеттік
2. аймақтық
3. бастапқы шаруашылық звеносы

Республикалық деңгейде әлеуметтік кепілдіктермен қамтамасыз ету, бақылау қоғамның барлық мұшелеріне көрсетіледі. Ал аймақтық деңгейде әлеуметтік қорғау жүйесі  аймақтық мәдени - әлеуметтік, демографиялық ерекшеліктерді еске ала отырып жүргізілсе, бастапқы шаруашылық звеносы деңгейінде әлеуметтік қорғау азамат жұмыс істейтін мекеме орыны қосымша кепілдіктер мен жеңілдіктер беруі арқылыжұзеге асады.

 

 

 

Негізгі әдебиеттер

 

1. Авдеев В. Психотехнология решения проблемных ситуаций. - М., 1994.
2. Гончаровская Т.В. Функциональная тренировка поведения. - СПб.,1992.
3. Каримова Р.А., Толоконникова Н.В. Организация отдыха и оздоровления детей в кемпинговом городке «Самал» //Мат-лы Республиканской н/практич. конференции «Актуальные проблемы теории и практики социальной защиты населения в условиях трансформируемого общества». – Кар-да, 2003.
4. Социальная работа //Под ред. В.И.Курбатова. -Р/н/Д.,1999
5. Технология социальной работы // Под ред. И.Г.Зайнышева. - М.,2002.
6. Шептенко П.А., Воронина Г.А. Методика и технология работы социального педагога. - М., 2001.
7. Шепель В.М. Управленческая антропология. - М.,2000.

 

Қосымша әдебиеттер

1. Социальная работа. Российский  энциклопедический словарь / Под общей ред. В.И.Жукова. – М., 1997.

2. Иванов В.Н. Социальные технологии  в современном мире. – М., 1996.

3. Социальная работа и социальные  технологии: Материалы методического  семинара // Отв. ред. сост. Т.В.Шеляг. –  М., 1995.