Тұлға және топ

 

Жоспары:

І.Кіріспе

ІІ.Негізгі бөлім

Тұлға туралы түсінік

Жеке тұлға құрылымы

ІІІ.Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Қазіргі таңда тұлға - психологиядағы ең өзекті мәселелерінің бірі болып саналады. Өйткені қоғамымыздың қарқынды әлеуметтік дамуы белсенді, жасампаз тұлғаны қалыптастыруға жоғарғы талап қояды. Ал қоғамның қазіргі жағдайында, елдің саяси, мәдени, әлеуметтік-экономикалық жақтарын жаңарту кезінде - жас ұрпақтың болашақта ізгі ниетті азамат болып дамуына олардың тұлғасының дұрыс қалыптасу үрдісі үлкен ықпалын тигізетіні сөзсіз. Сондықтан да тұлғаның теориялық зерттеулеріне, жалпы ұғымына сарапталған талдауларға зер салайық.

Тұлға -   бұл   қоғамдық-тарихи   дамудың   өнімі.   Адамның   қоғамдық қатынастар жүйесінде алатын орны, оның орындайтын іс-әрекеті -бұл   оның   тұлғасының   қалыптасуын   анықтайтын   жағдайлар. Тұлғаның қалыптасуы адамның мінездемесі үшін маңызды орын алады, яғни оның мінез-кұлык пен іс-әрекетінің жоғары саналы формаларын қамтамасыз етіп, оның ақиқатқа байланысты барлық қарым-қатынастарының бірлігін құрайды.

Бұл көзқарас зерттеушілердің  көпшілігіне негіз болып қаланды. Алайда, көптеген авторлар тұлға бағыттылығының мазмұнын (мотивтер мен қажеттіліктер, ұмтылу мен талаптану. бағдар және т.б.) түрліше қарастырады.

Сонымен тұлға - бұл біріншіден, әлеуметтік қатынас пен саналы әрекеттің  субъектісі ретіндегі индивид. Екіншіден, бұл индивидтің жүйелі қасиеті, оның қоғамдық қатынасқа енуімен анықталып  және де біріккен әрекет пен қарым-қатынаста қалыптасып отырады

 

Жеке тұлға туралы түсінік  және оның құрылымы:

 

• Жеке тұлға дегеніміз - қоғам мақсатына сай, ойлау-сөйлеу қабілетінің арқасында саналы әрекет, қарым-қатынас жасайтын, рухани құндылықтарды бойында жинаған, тәрбие, білім, мәдениет, дүниетаным, рухани зерделілік, мінез-құлық ерекшеліктерімен дараланатын адам.

 

 

 

                                             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Темперамент

 

• Темперамент дегеніміз – адамның жүйке қызметінің қасиеттерінен көрінетін, мінез – құлқының импульсивті динамикалық көрінісінің жалпылама сипаттамасы.

 

Холерик темпераменті

 

• Бұл типтің өкілі аса қозғыштығымен, соған орай мінез – құлқының ұшқалақтығымен көзге түседі. Холерик қарым - қатынаста  - күйгелек, бір беткей, шабуылға жаны құмар, іс - әрекетте – пысық. Холериктер жұмысты үзіп – үзіп істегенді ұнатады. Олар айналысқан іске жан – тәнімен беріледі. Осы жолда кездескен қиындықтың бәрін жеңуге даяр тұрады, кедергілерді жеңіп, мақсатына жетеді. Қайрат – жігері мұқалы, өз мүмкіндігіне сенімсіз болса, еңсесі түсіп, еш нәрсеге мойны жар бермей қояды. Оның жүйке қызметінің бір қалыпты тепе – тең емектігінен болады. Бұл жөнінде И.П.Павлов былай дейді: «Байсалдылығы жоқ қажырлы адам кез келген іске барлық күш жігерімен кіріседі де содан соң тез шаршап қалады, кейіннен зауқы аумай қояды...»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сангвиник темпераменті

 

• Бұл темпераменттің өкілін И.П.Павлов қызу қанды, іскер адам деп санайды. Бірақ ол тек қызғылықты іспен айналысқанда ғана осындай күйде болады. Мұндай іс жоқ кезде ол жабыраңқы, сылбыр жүреді.
• Сангвиник қимыл қозғалыста  - белсенділік, өмір жағдайының өзгеруіне жеңіл бейімдеушілік тән. Ол адамдармен тез тіл табысып, шүйіркелесе кетеді, жатырқамайды. Ұжым ішінде сангвиник көңілді ақ жарқын, іске бар ықыласымен кірісетін, әуесқой адам. Осылай жалындап тұрғанымен іске зауқы болмаса, яғни күнделікті күйбеңі, төзімділікпен ерінбей – жалықпай істеуді қажет ететін жұмыс тап болғанда суынып қалады.
• Сангвиникте эмоция тез пайда болып, тез өзгереді. Сангвиник ойға жүйрік, өткір тілді, жаңаны тез қабылдағыш, зейінді келеді. Әр түрлі көп қырлы жұмысты нәтижелі атқарады.

 

Флегматик темпераменті

 

• И.П.Павловтың сипаттауынша, бұл барлық уақытта байсалды, ұстамды бір қалыпты, табанды және төзімді, еңбекқор адам. Жүйке жүйесінің тепе – теңдігі мен баяулығы флегматикке қандай жағдай да болмасын бір қалыпты тыныштықта болуға мүмкіндік береді.
• Қозу үрдісін бәсеңдететін күшті тежелу оның ырықсыз қимыл – қозғалыстары болып, ұсақ – түйекке алаңдатпай жүйелі жұмыс істеуге, бірқалыпты өмір сүруге жағдай жасайды, флегматик ұзаққа созылатын, бірақ күшті сарқып алмайтындай жұмысты жақсы атқара алады (шыдамды, зейінді, орнықты). Флегматик – салмақты адам, ол үшін босқа сарп етпейді, бастаған істі аяғына жеткізеді. Ол бөспелікті сүймейді. Жұртпен қарым – қатынасы да бір сарынды жүріп жатады. Баяулық пен селқостық – флегматиктің осал жағы.  Селқостық оның стереотиптерінің оралымсыздығынан мінез – құлқының оңтайлы еместігінен, жаңа жағдайға тез үйлесе қоймайтындығынан жақсы байқалады. Дегенмен, бұл қасиет мінездің тұрақтылығын көрсетеді, істі аспай – саспай тыңғылықты аяқтауға мүмкіндік береді. Флегматиктер ұзақ уақыт жұмыс істеуге сабырлық  пен әрекет етуге төзімді болады.

 

Меланхолик темпераменті

 

• бұл типтің өкілдері аса сезімтал соның салдарынан жаны тез жараланғыш келеді. Меланхоликтер тұйық, қиын жағдайлардан жол тауып шығуға олақ, адамдардан оқшау жүргенді ұнатады. Ол қауіпті жағдайлардан қорқады.
• Қозу және тежелу үрдістерінің әлсіздігі бұлардың бір – бірімен тең келмеуі, кез келген күшті әсер меланхоликтің қимыл қозғалысын баяулатып, онда шектен тыс тежелу туғызады. Меланхоликті әлсіз тітіркендіргіштер де мазалайды, одан да зор әсер алады, сондықтан да ол ұсақ – түйектің бәріне де қатты мұңаяды  немесе қатты қуанады.
• Үйреншікті жақсы, тату ұжым арасында меланхоликтер өзін жақсы ұстайды, жұртпен қарым – қатынасқа түсіп, алған ісін нәтижелі  орындай алады, кедергіледі жеңіп, табандылық көрсетеді.

        Темперамент адамның белсенділік  сипатынан, мінез – құлықтың  түрлі қалпынан үнемі өзгерістегі  сыртқы ортаға бейімделе алу жағдайынан көрініп отырады.

 

 

 

 

 

 

Мінездің қасиеттері:

 

• Мінездің бірқалыптылығы адамның өмірдің сан қилы жақтарымен тіл табысуынан байқалады. Іс пен сөздің біртұтастылығы. Э.Тельманның сөзінше озық ойлы адамның бойындағы ажырамас сапа болып табылады.
• Мінездің тұрақтылығы мақсатқа жету жолындағы дәйектілікті, табандылықты, өз көзқарасында тұра алмаушылықты т.б.білдіреді.

 

 

Мінез бітістері

 

 

 

 

 

Тұлға - бұл шынайы жоғары интегративтік, бұзылмайтын біртұтас жүйе. Тұлғаның қалыптасуындағы орталық  бөлім болып - адамның мотивациялық аймағының, яғни оның талаптарының, тілектерінің, ұмтылыстарының және ниеттерінің дамуы саналады. Қажеттіліктер қанағаттанылуы керек, ал бұл оларды қанағаттандыратын амалдарды іздеуге және табуға бағытталған әдістер мен құралдардың пайда болуын және оларды жетілдіруді қажет етеді. Сондықтан мотивациялық сфераның дамуына байланысты баланың танымдық қабілеттерінің, оның дағдыларының, қолынан келетін істерінің, әдеттері мен мінезінің дамуы жүзеге асырылады.

Адам қажеттілігін қанағаттандыру үшін шынайы қоршаған ортаға бейімделіп қана қоймай, онымен қатынас жасай білуі керек Осындай бейімделудің құралы болып - адамның уайымдары саналады. Олар адам қажеттілігінің қанағаттанылуының деңгейін ерекше әсерлі түрде көрсетеді. Уайымдар адамның қоршаған ортамен қарым-қатынастарға бейімделуінің бастапкы құралы болып, кейінірек өзіндік мағынаға ие болады және адам қажеттілігін сезіне бастайтын психологиялық шындық түрінде көрінеді. Осылайша адамның психологиялық дамуына шексіз мүмкіндік тудыратын қанықпайтындай көрінетін қажеттіліктер пайда болады. Тұлғаның қалыптасуындағы қажеттіліктерді жете түсіну үшін баланың өмір үрдісінде пайда болатын және дамитын жаңа әлеуметтік қажеттіліктерді ескеру қажет.

Л.С.Выготскийдің ілімі  бойынша, онтогенетикалық даму кезінде  бала санасының жүйелік құрылысы өзгереді. Осы теориялық пайымдауды жалғастыра отырып, біз адам тұлғасы да жоғары интерактивтік деңгейдегі тұрақты салыстырмалы психологиялық жүйе екенін мойындауымыз керек. Және бұл жүйенің де өзіндік даму кисыны мен заңдылықтары бар.

Әлеуметтік ортада өмір сүруінің екі жағы бар, ол -  әлеуметтік тәжірибені меңгеру мен  оны іске асыру проблемасы.

Енді бүгін біз  осы айтылған екі жақты  біріктіріп тұлғаның басқа адамдармен байланыс жүйесін, яғни топ ішіндегі дамуын  қарастырамыз, себебі: тұлға тек  бірлескен іс-әрекет пен  қарым-қатынастарда ғана дамиды. (Петровский бойынша).

Әлеуметтік және топ  психологиясында  тұлғаны  өзара әсерлесетін  және қарым-қатынаста болатын субъект деп түсіну маңызды.

Әлеуметтену процесінде қалыптасқан  әлеуметтік ұстанымдар ол -  тұлғаның әртүрлі топтарда, әлеуметтік ортада әрекет жасау салдарынан үнемі бір орнында тұрмай өзгерістерге ұшырап отырады. Тұлғаның дамуына нақты топтың, әлеуметтік ортаның алатын маңызы өте зор.

Ломовтың тезисі бойынша: «қоғамдық қатынастар жүйесі -  тұлғаның жалпы объективті негізін құрайды» деген.

Сондықтан,   мәселені «тұлға мен топ» емес « топтағы тұлға» деп  қарастырған жөн. Сонда ғана  тұлғаның әлеуметтік бірдеңгейлі  проблемасын  жан-жақты  талдауын  қамтамасыз ететін қасиеттері қалыптасатын болғандықтан ол қандай топтарда,  қандай адамдармен  қарым-қатынаста болатындығы маңызды.

Барлығымызға белгілі  принцип: «тұлға болып тумайды, тұлға  қалыптасады», сондықтан тұлғаның қандай топта, қандай ортада қалыптасатыны  өте маңызды.

Тұлғалық қасиеттердің қалыптасуы  топтың қандай қасиеттеріне  тәуелді, екіншіден, топтың психологиялық сипаты  оны құрайтын  адамдардың  жеке қасиеттеріне қалай тәуелді екенін анықтау  мәселесі туындайды.

Тұлғалық қасиеттерді  әлеуметтік психологияда  жүйе түрінде қарастырады. Жүйелік зерттеулермен А.Н. Леонтьев еңбектерінен таныспыз.  Тұлғаны жүйелік  қасиет деп қарастыра отырып, ол  тұлғаны қолдауды ұсынады.

Петровский  тұлғаның топқа қабылдану проблемасы қарастырыған.

Коломинский бойынша,  әр топтың өзіндік ерекшелігі бейнесі (лицосы) бар деген ұйғарымда болған.

В.С. Мерлин бойынша,  ұжымдағы өзара  қарым-қатынас сипаты, тұлғаның  осы ұжымға тән  қасиеттерінің қалыптасуына себеп болады, деген.

Бірлескен іс-әрекет пен  қарым-қатынаста болатын тұлғалар үшін  оның әлеуметтік-психологиялық  қасиеттерін бірлескен іс-әрекетте және қарым-қатынаста көрініс береді деп қарастырамыз.

В.С. Мерлиннің тұлғалық тұжырымдамасын қарастыратын болсақ, тұлғаның психикалық қасиеттерін   адамның қоғамдық  еңбектегі  қызметімен байланысты – деп  түсіндіреді яғни адамның мінезін сипаттау үшін  оның қызметтегі  объектіге деген  көзқарасын  сипаттау  жеткілікті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Сонымен В.С. Мерлин бойынша  тұлғаның қасиеттерін келесідей  сипаттайды:

- Тұлғаның қасиетін  айқындайтын  қатынас – олардың жеке жақтары емес – сезімнің бүтіндей қатынасы, мысалы,  байқампаздық, сезімталдық,  зейін – сананың  жеке жақтарының қасиеттері.

- Тұлғаның қасиетін  сипаттайтын  қатынас. Тұлғаның санадан тыс  жалпы объективті бір нәрсеге – еңбекке, адамдарға,  ұжымға, затқа т.с.с. қатынас  қасиеттері. Мысалы,  бақылампаздық пен  ойлану қатынасы адамның өзінің психологиялық әрекетіне жатады, яғни  ойлану мен бақылау қажеттілігіне.

- Жоғарғы дәрежедегі  қатынас -  тұлғаның нақтылық жағдайдағы  қоғамдық еңбек әрекетіне қатынасы деп атап өткен.

Тұлғаның  қасиетіндегі ерекшелік  — ол тұрақтылық пен  беріктілік  болады.  Соның нәтижесінде  тұлға қоршаған ортаға  және оның әсеріне  қарсы тұра алады да өзінің  мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыра алады, деген.

Сонымен  тұлғаның іс-әрекет жасайтын ортасы ол – топ. Онда  тұлғаның  жеке қасиеттерінің қалыптасуына жағдай жасалынады.

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Алдамұратов Ә. т.  б. Жалпы психология. 
2. Сәбит Бап-Баба «Жалпы психология » А: 
3. Қ. Жарықбаев «Жантану негіздері » А