Топ туралы тусінік

 
Бақылау - аркылы байқалған фактілер мен қүбылыстардың табиғаты психологиялық түрғыдан түсіндіріледі. Өмір тэжірбиесінде эдеттегі бакылаудан ғылыми бақылаудың негізгі айырмашылығы қүбылыстардың себеп - салдар принципі бойынша эрбір нәрсенің сырын ашып керсетеді. 
 
Қосалқы зерттеу эдісгері - әңгіме, сұрақ-жауап (анкета), тест (тесттілеу), эрекеттің өнімін талдау (анализ), сүхбат, модельдеу, математикалық жэне статистикалык анализ, т.б. Психология гылымыиың даму кезеңдері:

1.  
   кезең ғылымға дейінгі шамамен б.д. VII - VI ғ.ғ.
2.  
   кезең философиялык б.д-VII - VI ғ.ғ.- XVIII ғ. аяғы, - XIX ғ. басы.
3.  
   кезең ассоциативтік психология XVIII ғ. аяғы, XIX ғ.басы жэне ортасы.
4.  
   кезең эксперименттік психология XIX ғ. ортасы - ХХғ. басы.
5.  
   кезең методологиялық (эдіснамалық) дағдарыс және психологияның ағымды мектептерге бөлінуі.
6.  
   кезең психологиялық мектептердің дамуы ( 1920-1930,1940-1960ж.ж).
7.  
   кезең казіргі писхология (1960ж - ХХғ аяғы) және XXI ғасыр.

 
Психика - дегеніміз үнемі болып отыратын қозу мен тежелу сияқты физиологиялық процестердің ми қабығында жасалуы. Тіршілік дамуының белгілі бір сатысында тірі организм мен сырткы ортаның өзара қатынасын білдіретін бейнелеудің айырықша түрі. Сана - объективтік шындықты тану. Психиканың тек адамға ғана тэн ең жогары сатысы, объективтік болмыстың адам миындағы бейнесі. Болмыс пен шындықтың бейнесін адам тіл мен сөйлеуі арқылы бейнелеп, мән-жайын танып біледі. 
 
Өзіндік сана - сананың өзіқді білу мен озіңе катынастың бірлігі ретінде көрінетін бір тұрі жэне күрделі психологиялық күрылым: Біріншіден- өзінің теңдестігін ұғынуды; 
 
Еікншіден- белсенді іс-эрекет субъектісі ретінде өз «менін» үғынуды; Үшіншіден- езінің психикалық қасиеттері мен сапаларын ұғынуды; Төртіншіден- өзін-езі әлеуметтік - адамгершілік бағалаулардың белгілі бір жүйесін қамтиды. 
 
Жүйке жүйесі - организмнің сыртқы ортамен байланысын жүзеге асырып, айналадағы әсер еткен тітіркендіргіштерге жауап қайтаруы. /нейрондар, дендриттер/ 
 
Динамикалық стереотип- шартты рефлекторлық байланыстардың жасалуы жэне оның тұтастық жүйесінің қүрылуы. Мүндай жүйе организм тіршілігі ушін өте маңызды және ол дағдыны калыптастырудың физиологиялық негізі. 
 
Жеке адам (түлға) - сананың иесі, элеуметтік қатынастар субъектісі эрі әлеуметтік мәнді касиеттердің иегері ретінде эрбір адам - жеке адам болып сипатталады. Жеке адам түсінігіне байланысты ең алдымен адамның коғамдык мэнді сапалары енеді, адамның элеуметтік мэні оның қоғаммен байланысында қалыптасады да, іс-эрекетінен көрініс береді. 
 
Индивид - тектілердің өкілі, адамдық даму нышандарының иесі -нақты адам: 
 
Жеке адам (түлға) психологиялық қүрылымындағы негізгі компоненттері - башт, кабілеттер, мінез, «Мен» жэне іс-әрекет. 
 
Іс-эрскет - адамның қоршаған ортамен өзара ықпалды байланысының қозғалысты жүйесі. Осы жүйеде психикалық бейне пайда болып, объект күйіне енеді, ол іс-эрекеттің саналы қабылданған мақсаты болып табылады. Белгілі мақсаттыц болуынан эртүрлі белсенділікті іс-эрекет деп санауға болады. 
 
Іс-әрекет түрлері: ойын, оқу, еңбек. 
 
Іс-әрекет күрылымы: мотиві, мақсаты, эрекет. 
 
Белсенділік - адамның сезімі мен эмоциясының айқындылығын білдіреді. Әрд\бір пәрсеге әуестенуден горі ерікті тілек - ынтаға ден коюы, белсенді арекет етіп, іске жігермен кірісіп, адам сенімінің артуы. 
 
Ton - Екі немесе одан да көп адамдардың жиынтығы. 
 
Топтын түрлері - шағын жэне бастапқы топ, формальды (ресми) жэне формальсыз (ресми емес) топ, референт (эталон, ұлгі) топ. 
 
Топтың даму денгейі - ассоциация, корпорация. 
 
¥жым - Топтың жогары дәрежеде ұйымдаскан түрі. Қоғамга пайдалы қызметте ортак мақсатка жұмыла еңбек ететін жэне психологиялык тұрғыдан топтасқан адамдар тобы. 
 
Қарым - катынас - бұл акпарат алмасуда өзара бірлескен эрекет жасау, қабылдау. 
 
Қарым - қатынас түрлері - түлғааралык, көпшілік, ролдік, іскерлік. Қарым - қатынас қүрылымы - коммуникативті, интерактивті, перцептивті, вербальді, вербальсіз. 
 
Қарым - қатынас стилі және формалары - ритуальды, манилулятивті, гуманистік, демократиялық- либералдық, өктемішлдік және т.б. Қарым — қатынас формалары - іскерлік әңгіме, іскерлік байланыс, іскерлік мэжіліс, көяшілік алдында сөз сөйлеу. Конфликт - (дау-дамайлар, кикілжіндер) адамдардың қарым-катынасының арасында үнемі болатын әрекет, қарама-кайшылықтардың тез арада өршуі жэне екі немесс одан да көп адамдардың іскерлік, логикалық манызы бар мэселелерді шешудегі процесті айтады. Конфликттің түрлері - түлғааралық, топтық, өндірістік. Зейін - сананъщ белгілі бір нәрсеге бағытталып, оньтң айқын бейнеленуін камтамасыз етуі. Зейін түрлері - ырықсыз, ырықты, үйреншікті. Зейінніц қасиеттері - келемі, бөлінуі, шоғырлануы, тұрақтылығьг, ауысуы. Зейіпінің типтері - зейінділік, зейінсіздік, Түйсік - материалық дүниедегі заттар мсн күбылыстардың жеке сипаттары мен қасиеттеріліц біздің сезім мүшелерімізге эсер етіп, миъшызда бейнеленуі. 
 
Түйсіну- дегеяіміз дүнисні танып білудсгі бейнелеу процесінің алғашкы баспалдағы. Түйсіктің түрлері - экстерорецепторлар организмнің сыртында орналасқан (көру, есту, тактильдік); проприорецепторлар адамның қимылдау (кинестетикалык) түйсіктері мен тепе-тендік (статикалық) түйсіктері сезіледі (бүлшык ет, сіңірден шыгатын түйсіктер); интерорецепторлар дененің ішінде орналасқан (аштыкгы, шелдегенді туйсіну). 
 
Түйсіктің заңдылыктары - психофизикалық (түйсіктер мен тітіркендіргіштер арасындағы сандық қатынасқа байланысты); 
 
психофизиологиялык (түйсіктер мен сезім мүшелерінің қалпына тэуелді). 
 
Түйсіктің қасиеттері - адаптация (икемделу, бейімделу), сенсибилизация (сезгіш, оның тек артуын көрсететін кұбылыс), синестезия (қосарласкан түйсік) 
 
Қабылдау - заттар мен қүбылыстардың өз қасиеггері жэне бөлшектері жиынтығымен қосылып, сезім мүшелеріне тікелей әсер етуі кезіндегі түтас түрде бейнеленуі. Қабылдау түрлері - керу, есту, сипап сезу. Қабылдау қасиеттері және ерекшеліктері - перцепция -кабылдаудың жиі аталуы, апперцеіщия - кабылдауга қосымша (түрақты, уақытша), түтастығы, магыналылығы, тандамалылығы, түрақтылығы (константтығы) кеңістік пен уақыт. Ес деп - адамның қабылдаған нәрселері мен қүбылыс бейнелерінің, коңіл-күйлерінің ойда сақталып қажет кезінде қайта жаңғыруы ес процесі деп аталады. 
 
Естің түрлері - қимыл-қозғалыс ес, көрнекі-бейнелі ес, сездік-логикалық ес, змоциялық ес, қысқа жэне ү_зақ мерзімді ес. Ес процестері - қайта жаңғырту, есте сақтау, ұмыту, тану. Естің теориялары - ассоциацияларды қүру заңдары: іргелес (кеңістік және уақыт); қарама-карсылык (контрастық); ұқсастык (аналогия) байланысы. 
 
Ойлау деп - әлеуметтік жағдаймен үлптасқан, тілмен тығыз байланысты психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жаллы жэне жанама жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнеленуін айтамыз. 
 
Ойлау түрлері - көрнекі-әрекеггік ойлау, кернекі-бейнелік ойлау, сөз-логикалық немесе абстрактылы ойлау, 
 
Ойлау формалары - ұғым, пікір, ой қорытындысы (дедукция, индукция, аналогия) 
 
Ой операциялары - анализ (талдау), синтез (біріктіру), салыстыру, абстракциялау, жалпылау, нақтылау, классификациялау, жүйелеу, қорыту. 
 
Сөйлеу - адамдардың қарым-қатынас мақсатында тілді қолдану процесі. 
 
Сөйлсудің түрлері - монологтык (дара адамның сөйлеуі), диалогтык (екі не бірнеше адамның сөйлесуі, әңгімелесуі), унсіз (іштей) сөйлеу, жазба. 
 
Сөйлеудің қызметі - коммуникативті, сигнификативті, экспрессивтік. Қиял - бұрын кабылданған нәрселерді қайтадан еңдеп, жаңа образ жасауда көрінетін психикалық процесс. 
 
Қиялдыц турлері - ырықсыз, ырықты, жасампаздық (қайта жасау, шығармашылық) 
 
Интуициялық процесс- адам басында көптен бері жүрген мәселенің кенеттен, күтпеген жерден шешімін табуы, оған тиісті жауап алынуы. ( «Интуитция» латын сезі -шұғылданып қарау деген мағынаны білдіреді). 
 
Қиялдың тәсілдері — гипербола, аітлютинация (комбинация 
 
- киыстыру), акцентировка, схематизация, типизация. Сезім - адамның өзіне, өзге адамдарға, айналасындағы заттар мен кұбылыстарға көңіл-күйінің қатынасын білдіретін жэне оларды бейнелейтін психикалық процесс. 
 
Эмоция дсгеніміз - адамның органикалық мұқтаждықгарын қанағаттандыру не қанағаттандырмауға байланысты туатын психикалық куйлер. 
 
Жоғары деңгейдегі сезімдер - акыл-ой (интеллектілік), эстетикалық , адамгершілік-моральдық сезімдер. 
 
Стресс - мұпдай жағдай адамнын мінез-күлқына да күшті эсер етіп, 
 
кальшты жағдайларды ауытқуға үшыратады, ол бей-берекет қимыл- 
 
козғалыстар жасайды. («Стресс» созі ағылшын тілінен аударғанда - 
 
зорлану, қысым жасау деген мағынаны білдіреді). 
 
Дистресс - адамньщ психикалық процестері эдеттен тыс қателіктер 
 
жібереді, адам ашушаң, қызба болады жэне дистрестік күй адамның 
 
күш-қуатын, ақыл-ойын қожыратып, Of ан теріс ықпал етеді. 
 
Ерік дегеніміз - адамның өз мінез-қүлқын саналы түрде меңгере алу 
 
қабілеті. 
 
Еріктің амал кезеңдері - мақсат жэне оған жетуге ұмтылу (дайындық кезең); мақсатқа жету мүмкіншіліктерін түсіну (мақсат кою); ниет-тілектердің пайда болуы; ниеттер тартысы жэне оньщ бірін қалау; токгамға келу үшін мүмкіншіліктердің бірін қалау; тоқтамға келген шешімді орындау. 
 
Ерік сапалары - жагымды сапалары: табандылық, жігерлілік, батылдық, ұстамдылық, дербестік, сабырлылық, намыс, жауапкершілік және борыш сезімі; жатмсыз сапалары: тартыншақтық, қарсыласушылық, киқарлық, ынжықтық, жалқаулық жэне т.б. Темперамент - нерв процестерінің күші, тепе-теңдігі, ауыспалылығы мен адамның жеке-дара мінез-қүлқыньщ жалпы динамикалық сипаты болын табылагын өзгешелііі. 
 
Жүйке жүйесінін типтері - күшті тип: күшті қозуы тежелуінен басым (ұстамсыз тип); күшті қозуы мен тежелуі тең (ширақ тип); әлсіз тип: күшті козуы мен тежелуі тең (баяу тип). 
 
Темперамент типтері — холерик (ұстамсыз тип, күшті, тең емес қозуы тежелуінен басым, шапшаң, белсенді, күйгелек); сангвиник (ширақ тип, күшті, тепе-тец, қозғалғыш, пысык, оңтайлы, бейімделгіш, түрақсыз); флегматш (баяу тип, күшті, баяу қозғалады, үстамды, сабырлы, кербез); меланхолик (элсіз тип, әлсіз, сезімтал, тү.йық, жасқаншақ). 
 
Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеггер мен ерекшеліктердің жиынтығы. 
 
Мінездіц щрылымы-мінездің тереңдігі (адамның қоғам талаптарына орай көпшілікке, үжымға, еңбекке деген қатынасын білдіреді); мінездің күші (адамнын жеке басының ерекшелігі, белсенділігі); мінездің мәні (табандылық, тозімділік, бейімделгіштік жэне т.б.). Мінез касиеттері-жн/езд/^ еңбекке байланысты цасиеттері (еңбексүйгіштік, адалдық,жауапкершілік,жалқаулык, жэне т.б.); үжымга, адамдарга цатысты қасиаттер (кайырымдылық, сергектік, талап қоюшылық, аскақтык, менсінбеушілік жэне т.б.); өзіне-өзінің цатынасы (өркөкіректік, даңғойлық, тәкәппарлык, өзімшілдік және т.б.); заттарга цатынасы (үкыптылық, салдыр-салақтық, ұқыпсыздық). 
 
Мінездер типологиясы - истерикалык, компульсивтік (педант), мазохистік, атлетикалык, астеникалық, пикник, шизойдтар, циклойдтар жэне т.б. мінездер. 
 
Мінез акцентуациясы - конституциональды- қозғыш топтағылар (үнемі көнілі көтеріңкі, белсенділігі жоғары), конституциональды-депрессивтік (сары уайымшыл) конституциональды-топас (басты белгісі ақыл- ойы төмен), орнықсыз топ (сыртқы әсерге берілгіш), неврастеник тобы (секемшіл, күйгелгіш, аурулы), психоастеник топ (өте жасқаншақ), параноид тобы (талалқа қатаң, кекшіл, ызакор, осиетшіл, өз пікірін дэлелдеуге бейім), эпилептоид топ (эмоциальдығы үстамалы, жабысқақ, жэдігөй, басшылыққа ұмтылады, онысына жетуі сирек), истериод тобы (патологиялық өтірікші, фанаттар) жэне т.б. Қабілет дегеніміз - мақсатқа багытталған, тэлім-тэрбие жүмысына байланысты адамның бір іс-эрекетке үйымдасқан түрде бейімделуі жэне оны нэтижелі етіп атқаруы. 
 
Қабілеттің қүрмлымы- а) қоршаған ортамен белсенді қарым-катынас; б) оқыту мен тэрбие; багыттылыгы (жалпы, арнаулы); даму деңгейі (талант, дарындылық, данышпандық). 
 
Нышан - туа пайда болатын нәрсе, кабілеггін, дамуына негіз болатын анатомиялык - физиологиялық ерекшелік.