Жанұядағы дау-дамайлар және балалардың жеке басының қалыптасуына ықпалы

Жанұядағы дау-дамайлар және балалардың жеке басының қалыптасуына ықпалы.

.

  Кіріспе

   І. Жанұяның әлеуметтік – философиялық сипаты.

1.1.           Жанұяға ғылыми психологиялық көзқарастар.

1.2.           Жанұя – тұлға қалыптасуындағы негізгі фактор.

   ІІ. Жанұялық қарым – қатынас мәдениетінің теориялық негізі.

   2.1.     Жанұялық қарым – қатынастардың психологиялық құрылымы.

   2.2.     Жанұялық дау – дамайлардың балалар психикасына ықпалы.

                    Зерттеу – тәжірибелік бөлім.

                    Қорытынды.

                    Әдебиеттер.

                        Қосымша.

         Кіріспе

Көкейкестілігі. Қазіргі кездегі елдегі экономикалық әлеуметтік жағдайлардың қиындығы, жұмыссыздық, материалды, рухани қажеттіліктердің тапшылығы, осының бәрі жанұядағы ата – ана мен бала арасындағы қарым – қатынасты күрделендіріп отыр. Бала тәрбиесінің, қалыптасуының негізі – оның отбасы. Осы шағын әлеуметтік топ – бала үшін өмір мектебі.Отбасындағы ата–ана – баланың өмірлік ұстазы және тәрбиешісі.   

                 Қазіргі кезде отбасы тәрбиесі мәселесі әлемдік деңгейде қарастырылуда. Оған «Балалар құқығы туралы Конвенция» (1995), Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» (1999), Қазақстан Республикасының «Балалардың құқығы туралы заңы» (2002), «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы» (2004) сияқты құжаттар дәлел бола алады.

                 Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеніне байланысты Елбасының «2030-жылғы жолдауындағы», мақсаттар мен мұраттар мүлтіксіз болары сөзсіз. Ұрпақ қамы – ертеңгі ел қамы. ХХІ-ғасырда өмір сүріп, еңбек ететін жастарды тәрбиелеуде қазақ халқының ғасырлар бойы жинақтап, уақыт талабынан өткен бай қазынасын отбасы тәрбиесінде қолдану - кезек күттірмейтін мәселе екені даусыз.

                 Өсіп келе жатқан бала үшін жанұяның тәрбиелік ықпалының қаншалықты екендігін ресейлік М.И. Лисина, И.В. Дубровина, А.Г. Фузская т.б. және де Қ.Т. Шерьиазданова, С.М. Елеусізова, К. Оразбекова сияқты отандық педагог – психологтардың зерттеулерінен көруге болады.

                 Жанұяда баламен қарым – қатынас орнатуда ата мен әже, әке мен ана өз рөлдерін дұрыс түсіне білулері керек. Бүгінгі күндері әкелер түрлі себептерге байланысты (экономикалық, әлеуметтік) өзінің отбасындағы патриархалды күшін жоғалтқан. Жанұя тәрбиесіндегі ана ең алдымен баласын түсіне білуі керек. Ана бала туралы өз міндетін дұрыс атқармайтын жандарды Л. Никитина «қорқақ» ана, «азап шегуші» ана, «жылауық» ана, «ментор» ана, және «көкек» ана деп топтайды. Үлкендердің зекуі, бұйрықты түрде сөйлеуі өсіп келе жатқан бала мінезіне теріс ықпал етеді. Теріс тәрбие беретін нашар әдеттерді көрсетіп, ата – аналар өзің айнытпай қайталайтын еліктегіш жан барын ұмытады. Осы тұрғыда Ж. Қоянбаев жанұядағы тәрбиенің қиындығы мынада деп түсіндіреді: «әке мен шеше өздерінің кемшіліктерімен күреспейді, қайта оны жуып- шайады, солай бола тұрса да, олар балаларынан тәртіпті болуды талап етеді. Мұндай жағдайлар балаларды дұрыс жолдан тайғызып, оларды «екіжүзділікке » итермелейді»- деп түсіндіреді.

                 Жанұялық тәрбиенің адам өміріндегі маңызын көптеген ұлы ғалымдар зерттеп, ол туралы құнды пікірлер айтқан. Біздің қарастыратын мәселеміздің өзектілігі ретінде және тақырыбын жанұядағы дау - дамайлар және балалардың жеке басының қалыптасуына ықпалы деп белгіледік.

              Жанұя қоғамының ең маңызды тобы, бірлестігі. Жас баланы жанұяда тәрбиелеуде халқымыздың сан ғасырлар бойы жинақтаған ұрпақтан – ұрпаққа беріліп келе жатқан ұлттық тәлім – тәрбиелердің, төл тума этнопсихология мен этнопедагогиканың орны зор. Оның өзекті арқауына ұлтты сана сезім, қадір – ққасиет, ар – ождан, ұлт жандылық, отан сүйгіштік, ізгілік, ізетттілк, парасаттылық, тектілік, қайырымдылық және т.б. басқалар жататыны, олардың өмірдегі мән – маңызы сараланады. Жанұяда жас баланы ерлікке, жігерлікке, батылдықпен батырлыққа, сөзбен істің бірлігі сияқты қасиеттерге тәрбиелеудін орны ерекше.

              Жанұяда, әсіресе ата- ананың, туған – туыстың айтқан сөздері, қоғамдық өмірде болып жатқан құбылыстар, саяси әлеуметтік өмірдегі өзгерістер жөнінде оларға айтқан пікірлерді, қабылдап жатқан шешімдерге берген бағаларды жас бала арнайы тындап, мән бергенімен, ойын арасында естігнін біртіндеп белгілі бір ой қалыптастырып, тұжырымдар жасайды. Жанұяда негізі қаланған тәрбие өсе келе өмірлік нысанаға айналауы мүмкінү  

Зерттеу нысаны: балалар мен ата – аналардың жанұядағы қарым – қатынас әрекеті, дау – дамайлар және баланың жеке басының қалыптасуына ықпалы.

              Зерттеу пәні: жанұя мен балалардың қарым – қатынас мәдениетін қалыптастыру үрдісі.

              Зерттеудің мақсаты: жанұя мен балалардың қарым – қатынас мәдениетінің теориялық негіздері, дау – дамайлар және оларды болдырмау жолдары.

              Зерттеудің ғылыми болжамы: егер қарым – қатынас мәдениеті қалыптасқан жанұя тәрбие үрдісін баланың жеке басының жан- жақты қалыптасуына ғылыми тұрғыдағы негізделген бағытта ұйымдастырса, баланың жеке басының сапалы қалыптасу мүмкіндіктері туындайды.

              Зерттеу міндеттері :

1.          Жанұя мен балалардың қарым – қатынас мәдениеті мен дау – дамай мәселесінің психологиялық негізін анықтау.

2.          Жанұядағы қарым – қатынас мәдениеті ерекшеліктерін анықтау, олардың қалыптасу жолдарын көрсету.

3.          Жанұядағы дау – дамайлардың бала жеке басының қалыптасуына ықпалын көрсету.

4.          Жанұядағы дау – дамайларды болдырмау мен алдын- алудың әдістемелік нұсқауларын әзірлеу.

Жетекші идея: Нарықтық экономика мен ғылыми – техникалық прогресс жағдайында жанұя мен балалардың қарым – қатынас мәдениетін жақсарту негізінде баланың жеке басының парасатты, белсенді, дарынды, креативті, ұшқыр ойлы қасиеттерін қалыптастыруға болады.

              Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері мен деректі көздері: жеке тұлға дамуындағы іс - әрекет және өзара қарым – қатынас теориялары, этномәдениет және этнопсихология ғылымдарындағы қарым – қатынас жайлы ілімдері, Қазақстан Республикасы үкіметінің ресми материалдары мен құжаттары (Конституция, білім беруге арналған тұжырымдамалар мен бағдарламалар, «Балалардың құқығы туралы Конвенция» т.б.)

              Зерттеу әдістері: психологиялық, философиялық, әлеуметтік, педагогикалық, мәдени әдебиеттердің теориялық талдауы, бақылау, әңгімелесу, сұрақ – сауалнамалар, эксперимент әдістері. Зерттеу жұмысында қарым – қатынас мәдениетін қалыптастыруға, дау – дамайларды болдырмауға арнайы ұйымдастырылған ойын жаттығулар, ата – аналарға арналған семинарлар арқылы қалыптастыру көрсетіледі

              Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

1.          Жанұядағы «қарым – қатынас мәдениеті», «жеке тұлғаның мәдениеті» ұғымдарының мәні нақтыланып, олардың құрылымы мен қызметтері анықталады.

2.          Жанұядағы дау – дамайларды болдырмау мен алдын – алу жолдары, әдістемелік нұсқаулары жасалды.

Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: Қазіргі әлеуметтік – экономикалық жағдайдағы жанұя мен балалар қарым – қатынасының ерекшеліктері теориялық тұрғыда негізделіп, жанұядағы қарым – қатынас мәдениетін қалыптастыруға бағытталған әдістемелік нұсқаулар ұсынылды. Зерттеу жұмысының нәтижелерін мектептің, бала – бақшаның оқу - тәрбие үрдісінде, ата – аналарға пайдалануға болады.

Зерттеу базасы: Семей қаласы «Жас қанат» балалар орталығындағы мектепке даярлық тобында жүргізілді.Зерттеуге 25 бала, 18 ата – ана қатысты.

Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:

1. Жанұядағы жағымды қарым – қатынас мәдениетін қалыптастыру баланың жеке басының қалыптасуында алғы шарты болып саналады.

2. «Жанұядағы қарым – қатынас мәдениеті» ұғымының психологиялық сипаттамасы.

3. Жағымды қарым – қатынас мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық үлгісі.

              Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, тәжірибелік – зерттеу бөлімінен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.

І. Жанұяның әлеуметтік – философиялық сипаты.

1.1.Жанұяға ғылыми психологиялық көзқарастар

Жанұя – некеге немесе қандас туыстыққа негізделген қоғамдық шағын топ, адам тұрмысын ұйымдастырудың бастапқы нысаны, яғни тұрмысының ортақтығымен және өзара моральдық  жауапкершілік, көмекпен байланысқан адамдардың бірлесуі.

Жанұя қоғамның дамуында маңызды рөл атқарады. Онда адам дүниеге келіп, ұрпақ жалғасады. Жанұяда бастапқы әлеуметтену үрдісі жүзеге асады, балалар азаматтық кәмелетке толғанша тәрбиеленеді. Жанұя сондай-ақ тұрмысты ұйымдастырудың ұйытқысы, ошағы және маңызды тұтынушылық бірлік әрі негізгі әлеуметтік саясат объектілерінің бірі болып табылады. Жанұя негізін еркек пен әйел арасындағы некелік одақ құрайды. Алайда, жанұя тек еркек пен әйел арасындағы қатынастардан ғана емес, сонымен қатар адамдардың ұрпақтарын байланыстыратын ата-ана мен балалардың қатынастарынан да тұрады.  Мұның өзі жанұяға аса маңызды әлеуметтік сипат береді. Жанұяның мәні оның міндеті мен құрылымы мүшелерінің атқаратын рөлі деген ұғымдар арқылы көрініс табады, жанұяның міндеттері, бір жағынан жанұямен қоғамның, екінші  жағынан жанұямен жеке адамның өзара іс-қимылын көрсетеді.

Жанұяның аса маңызды міндеттері – артына ұрпақ қалдыру және оны тәрбиелеу мен асырау, жеке меншікті мұраға қалдыру.

Жанұяның құрылымы дегеніміз туыстық қатынастамен қатар, рухани, адамгершілік қатынастар, яғни оның мүшелері арасындағы бүкіл қатынастың жиынтығы.

Дәстүрлі қатынастарғы сәйкес әйел үй шаруасын қамдады, бала туып, тәрбиеледі, ал еркек қожайын болды, көбінесе жер мен мүлік иесі рөлін атқарады, жанұяның экономикалық дербестігін қамтамасыз етті. Келе-келе жанұядағы әйелдерде өндірістік қызметтерге араласып, жанұялық ортақ міндеттерді шешуге тең дәрежеде қатыса бастады. Мұның өзі некелік жанұялық қатынастардың ерекшеліктеріне, бала туу деңгейінің өсуіне әкеліп соқты.

Жанұя аса маңызды әлеуметтік құрылым ретінде көптеген қоғамдық ғылымдардың зерттеу объектісі болып отыр. Ағылшын этнографы Л.Морган «Көне қоғам» (1884) атты еңбегінде жанұя тарихын дұрыс бағытта талдады. Марксизм жанұяны дара және топтық қатынастардан тұратын тарихи әлеуметтік құбылыс деп қарады.

Жанұяның негізі – еркек пен әйел арасындағы қарым-қатынас нысаны болып табылатын неке. Өйткені қоғам өмірінде жүріп жататын аса күрделі үдерістердің бір парасы – халықтың өсіп-өнуі мен табиғи тығыздығының артуы, өмірге келіп жатқан жаңа ұрпақтың рухани және материалдық жағынан қамтамасыз етілуі, балалардың ата-ана тәрбиесінде және қамқорлығында болуы осы қатынастық қалыпты жағдайы мен сипатына, мазмұндылығы мен баяндылығына байланысты. Жанұяның  неғұрлым кең тараған тұрпаты – нуклеарлық, ол балалы және баласыз бір жұптық жұбайлардан құралады. Нуклеарлық жанұя толымды  және балалы ерлі зайыптылардың біреуінен ғана құралатын толымсыз жанұя да болуы мүмкін. Толымсыз жанұя не ерлі - зайыптылардың ажырасуынан, не ерлі – зайыптылардың бірінің қайтыс болып, жесір қалуынан, не некеге тұрмаған ананың некесіз бала табуынан болады. Қолайсыз экологиялық және психологиялық жағдайлар да, отбасындағы қатыгездік ықтимал әлеуметтік қатерге айналып отыр. Жанұялық тұрмыстың тұрақсыздығы, дағдарысты құбылыстардың белең алуы, өтпелі кезеңде ел басынан кешіріп отырған әлеуметтік - экономикалық қиындықтарға ғана ішінара байланысты болып отырған жоқ, сонымен бірге ең алдымен ажырасушылық санының көбеюінен де көрініс тапқан. Әрбір жанұяның жұпқа шаққанда бала саны ұдайы қысқарып келеді.

Өткен замандарда жастар ата - ананың құда түсіп, қыз айттыруы жолымен некелескен болса, қазіргі заманда жастардың көбі некеге тұру туралы шешімді өздері қабылдап, некелесетін жұбайларды өздері таңдайтын үрдіс қалыптаса бастады. Осыған орай ерлі-зайыптылар арасындағы, әке-шеше мен балалар арасындағы қарым-қатынас та, жанұядағы жетекшілік құрылым да өзгеріске ұшырап келеді. Ал дәстүрлі жанұяда ұсталатын дәстүрлі салт-ғұрыптар мен құндылықтардың мәні төмендеп, жекелеген жанұядағы жеке басылық қарым-қатынас барысында үрдіске айналып келе жатқан әбес мінез-құлық нормалары мен үлгілері етек ала бастады. [4]

Сонымен, жанұяның негізгі атқаратын қызметтерін айтатын болсақ:

       - қайта өндіру (репродуктивті) – ұрпақ келтіру (тек жалғастыру тума әрекеті, перзентті болу, оларды өсіру және тәрбиелеу қажеттігі)

                     - шаруашылық – экономикалық, (орта шаруашылық және қаржы пайдалану, еңбекке жарамсыздарға қамқорлық және оларды материалды қамсыздандыру);

        - тәрбиелеу (отбасы, оның әрбір мүшесінің тұлғалық қалыптасуына жағдайлар жасау; отбасы ұжымының өз мүшелеріне жек дар ықпал жасап баруы; өмірлік тәжірибе, инабаттылық тәртіптерімен адамгершілік құндылықтарға баулу);

        -  қарым-қатынас құру (коммуникативті - отбасы ішіндегі қатынас түзу, отбасының басқа адамдармен, жанұялармен әлеуметтік топтармен байланысын ұйымдастыру);

        - қайта қалыпқа келу (рекреативті – бос уақыттарындағы демалыс іс-әрекеттерін ұйымдастыру; отбасы мүшелерінің күш-қуатын, денсаулығын қайта тіктеу шараларын қамтамасыз ету).

Отбасы тәрбиелік қызметтерінің іске асуы оның ұлттық ерекшеліктеріне, әлеуметтік - мәдени салт-дәстүрлеріне және ол енген қауымдастыққа тән талап-тәртіп ұстанымдарына байланысты.

Отбасылардың өздеріне тән ерекшеліктеріне орай топтасуы төмендегідей:

Құрылымы бойынша (мүшелер саны, жас деңгейлері): үш әлеуметті отбасылар – ата-аналар, балалар, немерелер; екі әлеуметті отбасы – ата-аналар және балалар; бір балалы; көп балалы (үш одан да көп балалы) отбасылар; толық  болмаған, яғни ата-анасының біреуі жоқ; перзентсіз және т.б. отбасылар; отбасы тұрмысы және даму жағдайларына байланысты (жарасымды және қисыны кеткен жанұялар); отбасылық тәрбие стиліне орай (әкімшіл, адамгершілікті, либералды).

Әкімшіл (авторитарлы) отбасы - бала қарсылығын не күйзелісі мен селқозтығын туындатын қаталдығы шектен тыс талаптарымен сипатталады. Сырттай бұл дөрекі қылық пен тұрпайы, жалған сөзден, екі жүзділіктен көрініп, балада қорқыныш пен қорғансыздық сезімін пайда етеді.

Адамгершілікті қатынас түрі (стилі) ата-аналардың бала тұлғасына  болған сыйластық, құрметімен, оның көзқарас, ой-пікірлерін қабылдаумен, өзіндік дербестігін шектемейтіндігімен елінеді. Мұндай отбасылар балалар датына құлақ түре алады, өз шешімдерімен баланы тұсауламайды, оның шығармашыл ынтасының дамуына көиектеседі. Бұл отбасы жағдайында бала өзін жайлы сезінеді, әрдайым табысты әрекет қуанышына бөленіп, оны ата-анасымен бөліседі, олардан қорықпайды, керісінше, ішкі нәзік сырларын ортаға салып проблемаларымен бөліседі, кеңестерін тыңдауға асығады, өз қадір мәртебесін сезінеді.

Либералды стилдік қатынас отбасы баласының не істесе де бетін қайтармауға, оның жауапкерсіздігі мен өзімшілдігіне бастау береді. Балалар ата-аналарының әсіресе сүйіспеншілігін «қорғаныс» етеді немесе олардың түгелдей елемеу, немқұрайлылығына тап болады. Бұл баланы екі жүзділікке, менмендікке, тәртіпсіздікке, моральдық жұтаңдыққа душар етеді.

Өз перзентіне шынайы қамқорлықпен сүйіспеншілік шуағын арнаған ата-ана, негізінен адамгершілікті стилді қолдана отырып, орынды жерінде әкімшіл не либералды тәрбие элементтерін қолдануды да ұмытпайды. [1]

Бүгінгі таңда ауқымды мәселелердің бірі – жағымсыз жанұяның қоғамға әсері жайында көптеп талқылануда. Жалпы, жағымсыз жанұяның өзін біз бірнеше топқа бөліп қарастырамыз:

- криминогендік жанұя;

- аморальдық жанұя - алкогольдік және жыныстық, тәртіпсіздік сипат алған;

- проблемалық жанұя – үнемі конфликтілі қарым-қатынаста болады;

- толымсыз жанұя.

- тәрбие әдісін дұрыс пайдаланбайтын жалған жағымды жанұя, әке-шешесінің тым қатал болуы, баланы ұрып-соғу, жәбірлеу.

Жағымсыз жанұяны сақтандыру негізіндегі алғашқы мәселе бұл криминогенді және аморальды жанұялардың ерте пайда болуы болып табылады. Әсіресе, бұндай жанұялар өздерінің балаларын тәрбиелеуден бас тартады, яғни өздерінің маңызды конституциялық міндеттерін дұрыс атқармайды.

Балаларды тәрбиелеудегі тиісті міндеттердің бұзылуы, ата-аналар жанұялық – құқықтық жауапкершілікке тартылады. Бұндай жауапкешіліктің шаралары ата-ана құқығынан айырылу, ата-анасынан баланы алып, басқа адамдарға беру. ҚР «Отбасы құқығы» 11-тарау, 67 бап, 68-69 бап.  

Жанұялық-құқықтық жауапкершіліктің негізгі мақсаты - ата-аналарының жағымсыз әсерінен баланы изоляция жолымен зардаптарды тоқтату. Жалпы, жанұяны сақтандырудағы қиындықтардың бірі бұл криминогенді  проблемалық және жағымсыз  жанұяларда көрінеді. Егер криминогенді және аморальды жанұяларда ата-аналардың балаларға деген жағымсыз әсерінен көрінетін болса, онда проблеманы және жағымсыз жанұяларда бұндай негативті әсерлер жасырын болып келеді. Алғашқыда, бұнда жанұяларға балаларды тәрбиелеуде дұрыс емес әдістерді қолдану тән болған. Сонымен қатар балаларымен қарым-қатынасты орната алмаушылыққа, олардың мінез-құлқын бақылай алмаушылыққа  әкеп соқты. Ең соңында бұл балалардың ата-анасынан жатырқаушылық туындады. Сонымен бұндай жанұялар өзінің педагогикалық сауатсыздығымен және ата-ананың жауапсыздығымен ерекшеленеді. Педагогикалық сауатсыздықтың кең тараған формасы – тәрбие тәжірибесіндегі денеге күш салу, жазалау, қорлау, зорлықты қолдану болып табылады. Бұндай жазалаудан кейін балаларда негативті зардаптар байқалады – балалар мейірімсіз, ашуланшақ, қайырымсыз, қорқақ және екі жүзді, көнгіш және қорғалақ болыд табылады. Ата-ананың жауапсыздығы бірнеше формада көрінуі мүмкін.

Әлеуметтік қауіпті формасы ата-ананың балаларын тәрбиелеуде міндеттерді атқармауы. Ата-ана жауапсыздығының екінші формасы – жасырын әлсіздік деп айтуға болады, яғни тәрбиеге әкенің қатыспауы. Бұл әсіресе ұл балаларға қатты әсерін тигізеді.

Ата-аналар жауапсыздығының көп таралған формасына  рухани кереңдік жатады. Яғни балалар, әсіресе жасөспірімдер мен ата-аналар арсындағы жатырқаушылық. Бұл феномен ата-аналардың балаларының ішкі өміріне ынтасыз қатынасын және немқұрайлығынан көрінеді.  Ата-аналар мен рухани байланыстың болмауы жасөспірімдер үшін ауыр. Олар көп уайымдағаннан тұйық болып, ата-аналарымен өзінің  қуанышымен және қайғысы мен бөлісуден бас тартады. Жасөспірімдердің ата-аналарынан жатырқап кетуі – құқықты бұзудың ең маңызды әлеуметтік психологиялық себептерінің бірі болып табылады. Ата-ана жауапсыздығының тағы бір формасы – тәрбие функциясын қоғамдық мекемелерге тапсыру, яғни ата-аналар өз балаларын көптеген секцияларға, музыкалық мектептерге орналастыру деген талпыныстан көрінеді. Олар балаларының тәрбиесін ұйымдастырушыларға, педагогтерге, жаттықтырушыларға толығымен тапсырады.

Ата-ана жауапкершілігін жоғарлатудың негізгі жолдарын қарастырайық. Ең біріншіден бұл - ата-аналардың педагогикалық мәдениетін қалыртастыру болып табылады. Педагогикалық білімнің негізгі қайнар көзіне: арнайы педагогикалық әдебиеттер, ұстаздардың, оұытушылардың кеңесі, радио мен теледидардағы бағдарламалар, журналдар мен газеттердегі материалдар болып табылады. Ата-аналарды педагогикалық мәдениетке ынталандыру үшін мектептердегі педагогикалық факультеттерді ұсынуға болады.

Келесі, ата-аналардың жауапкершілігін жоғарлату жолына келсек бұл – жанұядағы тәрбие әдістерін өзгерту. Тәрбиенің авторитарлы әдістерінің орнына ата-аналардың демократиялы әдістерге көшуі қажет, яғни балаға кеңес беріп, онымен шын жүректен сөйлесіп, оны жиі қолдап отыруы тиіс. Бұл ата-анамен балалар арасындағы рухани байланысты орнатуға, жанұядағы психологиялық климаттың қалыпқа келуіне көмектеседі. Сонымен қатар қарым-қатынас мүмкіндіктерін кеңейтіп, тығызды эмоционалды байланысты және өзара түсунушілікті орнатады, ата-аналарының өз балаларының рухани өміріне кіруге, олардың қарым-қатынасындағы қажеттіліктерін қанағаттандыруға  көмектеседі.

Сонымен ата-ана жауапкершілігі жағымсыз жанұяның ең маңызды ескерту құралы болып табылады. Қазіргі кезде жағымсыз жанұяның ең тиімді ескерту құралы болып, әсіресе проблемалы жанұяларда – жанұялық психотерапия болып табылады. Оның негізгі мақсаты тұлға аралық  қарым-қатынасты өзгерту және жанұядағы эмоционалды бұзулыларды жою.

Бүгінгі таңда криминогенді сақтандырудың негізгі қиындығын толымсыз жанұядан көруге болады. Жалпы, толымсыз жанұяның пайда болу себебі ата-аналардың ажырасуы болып табылады. Қазіргі  таңда кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың көбі  толымсыз жанұядан шыққандығы мәлім. Сондықтан да ажырасудың  алдында ата-аналар балалары үшін жанұялық ажырасудың жағымсыз зардаптары жайлы ойлануы тиіс.

Қазіргі күні жас жанұяны сақтау аса ауқымды проблема болып отыр. Өйткені бұндай жанұяда ажырасу жиі кездеседі. Сондықтан да жас жанұяны сақтауда жанұяның алдында тұлғаның жауапкершілігін қалыптастыру, оның жанұялық міндеттерін орындауға дайындық қажет.

   Міне жағымсыз жанұяны алдын алудың негізгі жолдарын айтатын болсақ:  бала мен ата-ана арасындағы жатырқаушылықтың пайда болуын алдын алу және олардың арасындағы тұрақты эмоционалды байланысты орнату, ата-ана жауапкершілігін тәрбиелеу болып табылады. [8]

Сонымен қатар «Бала тәрбиесі – бесіктен» демекші бұндай жағымсыз жанұяларда дүниеге келген баланың алдағы өмірі жақсы болады дегенге ешкім де кепіл бере алмайды.  «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» деп ата-бабамыз бекер айтпаған. Жағымсыз жанұяларда туындаған конфликтер, қақтығыстар, жоғарыда айтып кеткендей аморальдық, проблемалық және криминогендік жанұялардағы жағымсыз әрекет қылықтар бала санасына психикасына  қатты әрі ауыр әсер етеді. Бұны көрген бала ертең әрине бұл әрекеттерді қайталауы мүмкін.

Жалпы, бала қылмысы дегеніміз не? Бұл жас балалармен жасөспірімдердің қоғамға қауіпті әрекеті деп айтуға болады. Капиталистік мемлекеттерде аштық, қайыршылық, теңсіздік, панасыздық бала қылмысын көбейтетін. Мысалы, АҚШ-та 1963 жылды 1953 жылмен салыстырғанда 4,2 есе, Англияда 1962 жылы соғысқа дейінгіден 3 есе артқан болатын. Ал 2005 жылы Алматы қаласы бойынша сынақ жүргізу барысында жасөспірімдердің 106 қылмыстық ісі қозғалғаны айтылды. Яғни, 2004 жылға қарағанда 20,5 %-ға өскенін көріп отырмыз. Міне күннен-күнге көз алдымызда қылмыс және қылмыскерлердің саны ұдайы өсіп барады.  Неліктен?

Бұл сұрақтың жауабын көптеген атақты ғалымдар, қылмыстық іспен айналысатын азаматтар табуда. Олардың ойлауынша, жасөспірімдердің қылмыс жасауына әр түрлі жағдайлар себеп болуы мүмкін. Айталық, отбасының тұрмыс-тіршілігі, яғни күн көріс қиындығы әсер етеді. Сондай-ақ ата-анасы ала дорбасын арқалап күн көріс қамымен  базарда жүріп, баласының күнделікті немен шұғылданып жүргеніне мән бере қоймайды, оның үстіне кәмелетке толмаған баланы қадағалауға міндетті мектептің де, мұғалімдердің де тарабынан бақылау төмен. Рас, тәрбие жұмыстары соңғы кезде қолға алына бастады. Бірақ кезінде арқауы босап кеткен нәрсені бірден қалпына келтіру оңай болмас. Яғни, түп негізінде біз қайтадан тәрбиеге келіп тірелеміз. [3]

«Тәрбиелі адам -тағалы  атпен тең». Бұл жерде, осы айтылғанның  бір жағына ғана, яғни тәрбие негізінің бірі – тәрбиеленушілерге талап қоя білу, оның нәтижесін қадағалап отыру мәселесіне тоқталмақпыз.  Адамға дұрыс талап қойылмаса, тапсырылған іс уақытында қадағаланбаса, біртіндеп берекесіздік пайда болады. Сондықтан балаға кішкентай күннен бастап талаптар қойып, міндеттер жүктеп олардың орындалуын отырмаса, жас өскінді жауапкершілікке, өз борышын дұрыс түсіне машықтандыру қиынға түседі.

Жалпы, жанұяда тиімді тәрбиеленудің белгілі ережелері қалыптасқан:

-         баланы бір қалпында сүю; құрметтеу қажет;

-  балаға әсер ететін құрғақ сөз емес, оның қалай айтылғаны, шын көңілден шыққандығы мәнді;

- баламен қатынас, оның жас ерекшелігіне сәйкес болуы шарт, сонда ғана үлкендер мен кішілер арасындағы  дау-дамай туындамайды да, ең қонымды тәрбие әдісін таңдап қолдануға болады;

- баланың не айтқысы келетінін түсініп алған жөн, асығыс қорытынды жасаудан сақтанған дұрыс;

- жазаны істеген келеңсіз әрекеті үшін  қолдануға үйренген жөн, баланың намысына тиіп, қорламаңыз (еш уақытта бала жаман емес, оның қошығы жаман);

- бала жөнінде  басқалар (мұғалімдер, көршілер) тарпынан айтылған сын-пікірлерден қорытында жасаудан бұрын оның өзімен әңгімелесіп, әрекетінің себебін анықтап, кейін шешім қабылдаған жөн; өз балаңның сенімінен айырылып қалмаған дұрыс;

- балаға үйрететініңді алдымен өзің үйреніп, біліп ал;

- өз балаңызға қанша рет «жоқ» деп бетін қайтаратыныңызға мән беріп көріңіз, содан қорытынды шығарыңыз. Бала ата-анасына түгелдей тәуелді;

- бала жасына қарамай, басыбайлы қадағалауды жек көреді. Ата-насының өз өміріне шын ықыласпен арласқанын ғана ұнатады. Бала табиғатынан ата-анасын сүйеді;

- баламен өмір, тұрмыс жөнінде жиі сұхбаттасып, тұрған жөн, себебі қателіктен ешбір адам қашып құтыла алмайды;

- баланы қиындықтар құрсауында жападан-жалғыз қалдыруға болмайды. [1], [2]

Жанұя тәрбиесінде қолданылатын  басты әдістер – бұл өнеге үлгі, бірлікті еңбек, іс-әрекет, әңгіме-сұхбат, қолдап-қуаттау, баланы қорғау болып табылады. Сондықтан да тәрбие үшін арнайы шарт, жағдайлар жасаудың тіпті де қажеті жоқ, тек қана дұрыс, инабатты, адамгершілік әдеп сақтап, өмір сүруді басты ұстаным етіп алу қажет. Міне сонда ғана жазбалану жолы Ұлы жол болады деп айтуға болады. ҚР «Отбасы құқығы» 10 тарау 62 бап. Ата-аналардың балаларды тәрбиелеу және оларға білім беру жөніндегі құқықтары мен міндеттері:

1. Ата-аналар өз балаларының денсаулығына қамқорлық жасауға міндетті.

2. Ата-аналардың өз балаларын тәрбиелеуге құқығы бар және оған міндетті. Ата-аналардың басқа да барлық адамдарға қарағанда өз балаларын тәрбиелеуге  басым құқығы бар және оған міндетті.

Бала тәрбиелеуші ата-аналар өздерінің  қабілеттері мен  қаржылық мүмкіндіктерінің  шегінде, оның дене, психикалық, адамгершілік  және рухани жағынан дамуына қажетті өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ету үшін негізгі жаупкершілікте болады.

3. Ата-аналар балалардың орта білім алуын қамтамасыз етуге міндетті. Ата-аналардың балалардың пікірін ескере отырып, орта білім алғанға дейін білім беру  мекемесі мен балаларды оқыту нысанын таңдауға құқығы бар.

4. Балалардың тәрбиесі мен білім алуына  қатысты барлық мәселелерді балалардың мүдделерін негізге алып және балалардың пікірін ескере отырып, өзара келісімі бойынша ата-аналар шешеді. Ата-аналардың арасында  келіспеушілікті шешу үшін қорғаншы және қамқоршы органға немесе сотқа жүгінуге құқылы.

Он сегіз жасқа (кәмелетке) толмаған адам бала деп танылады. (ҚР «Отбасы құқығы». 9 тарау. 52-бап). Бала тәрбиесінде біз әсіресе жасөспірімдік кезеңге көп көңіл бөлуіміз қажет.  Себебі бұл кезеңде баланың дамуындағы барлық бағыттарда сапалық жаңа құрылымдар қалыптасады.  Яғни, организмнің сана сезімі қарым-қатынасының әлеуметтік өзара іс-ірекет әдістерінің, мінез-құлқының және оларға арқау болатын моральдық этикалық нормалар мазмұнының қайта құрылу нәтижесінде ересектік элементтер пайда болады.

Жасөспірімдік  кезең  11-12  жастан  14-15  жас  аралығын  қамтиды.  Бұл  кезеңді  оның  жалпы   дамуындағы ерекше   орнына,  күрделілігі мен  маңыздылығына сәйкес  өтпелі  «қиын»  кезең  деп  атайды.  

Жасөспірімдік  шақта  эндокриндік және   нерв  қызметтеріндегі  бүрынғы   тепе-теңдік  бұзылады  да, жаңа   тепе -  теңдік  қалыптасады.  Бұл  қайта  құрылу  жасөспірімнің  ішкі   жағдайларына  -  көңіл  күйіне   әсер  етіп,  оның  жалпы  ұшқадақытығының,  ашуланшақтығының, шамданғыштығының,  қозғыштығының,  мезгіл – мезгіл  селқостылығынын,  енжарлығынын негізі   болып табылады.  Жеткіншек  өзін  ересекпін  деп  сезіне  бастайды.  Жолдастарымен  қарым – қатынас  жеткіншек  үшін  ерекше   құндылыққа  ие   болады.  Оларда  бір жағынан  құрдастарымен  қарым – қатынаста  бірлесіп,  іс - әрекет  жасауға ұмтылу,  коллективте   өмір сүргісі  келіп,  жақын  жолдас,  дос  тауып  алуға   ұмтылу  өте  айқын  көрінеді,  ал  екінші  жағынан,  жолдастарының  арасында  қабылданып,  танысуға,  олардың  оны  сыйлауына   деген  ұмтылыстан  көрінеді,  бұл  ұмтылыстар түрліше   болып келуі  мүмкін.  Мысалы,  өз  қасиеттерін  тікелей  көрсетуде  ересектер  қоятын  талаптарды   орындамау, сондай – ақ  қиқандап,  сайқы  мазақтану,  күлдіруге  тырысқан іс - әрекеттер,  өтірік – шыны  аралас әр  түрлі  жайларды   айтуда  болуы  мүмкін. [7]

Әрбір  жасерекшелік  топ  көптеген  психологиялық ерекшеліктермен сипатталады.    Жасөспірімдердің  мінез – құлық  спецификасын  көп жағдайда өздеріне тән мінез – құлықтың стереотиптерімен түсіндіруге  көмектеседі.  Немесе  А.Е.Личко  ұсынған  жасөспірімдер реакцияларынан  көруге   болады. 

Эмансипация  реакциясы -  ересектердің  қорғалуынан,  бақылауынан,  басшылықтан,  қамқорлығынан босатылуға   деген  талпыныс.  Бұл  қыздарға   қарағанда,  ұл  балаларда  жиі   байқалады. 

Қызығу  реакциясы – хобби  реакция  - жасөспірімдерге  тәне ерекшелік  жеткіншек  өзінің  барлық  бос  уақытын  қандай  да  бір қызығушылық  түріне   арнайды. 

Жасөспірімдердің мінез – құлық  акцентуациясын  А.Е.Личко  толығымен  зерттеп,  ұсынған  болатын.  Акцентуацияның  кейбір  типтеріне   тоқталып өтейік. 

Гипертимді  тип. Бұл  типке  жататын  жасөспірімдер  бала   кезінен  мазасыздығымен,  тынымсыздығымен,  дербестігімен  тіпті   мықтылығымен  де ерекшеленеді.  Олар  көбіне   қауіп – қатерді   және  соқыр  тәуекелділікті  ұнатады,  өзінің  ұшқалақтығымен  ересектерге  ауыр  күш  әкеледі,  сыныптастарын  олардың  күші,  тапқырлығы,  қиын  жағдайлардан  шыға   алатындығы   айбындырады. 

Олардың  негізгі  белгісі – көтеріңкі   көңіл – күй.  Гипертимді   типке  жататын  балаларға   эмонсипация   реакциясы   айқын көрінеді. Гипертимді   жасөспірімдердің  әлсіз  жері   - бір  қалыпты  жағдайларға   төзе    алмауы  болып  табылады. 

Тәрбие,  бақылаудың  жоқтығынан  олар  жағымсыз серіктестікке  елігіп  кетуі   мүмкін,  яғни  алкогольге,  нашақорлыққа   әуестеніп,  ерте жыныстық қатынасқа   түсуі  мүмкін.

Лабильді   тип -  бұндай  жасөсіпрімдердің  негізгі  белгісі   - көңіл  - күйінің  тұрақсыздығы.  Көңіл – күйдін  ауысуы  жас   өспірімдердің  қоршаған орртамен  қарым – қатынасына   әсерін  тигізеді. Жақын  адамдарын  жоғалтып  алса,  оны  өте  ауыр қабылдайды. Олар  адал  достыққа   бейім  болып  келеді. 

Эмонсипация  реакциясы бірқалыпты,  ол  тек  жағымсыз  жанұя  жағдайларында  жоғарылайды. Топта   лидерлікке  аса   талпынбайды. 

Шизоидті тип. Бұл  типке  жататын  жасөспірімдер - тым  тұйық  болып  келеді. Интуицияның   дамымауына   байланысты  олар  құрбы – құрдастарымен  байланысты орната   алмайды. 

Эпилиптоидті тип.  Кейбір белгілері  балалық  шақта  байқалады.  Бала  көп уақыт  жылап  отырып алады,  оны тоқтату,  жұбату қиынға  соғады.  Сонымен қатар бұндай   балалар жануарларды  азаптап,  балаларды  мазақ  етуді  ұнатады. Кішкентай  кезінен өте   агрессивті   болып келеді. 

Эмонсипация  рекциясы  өте ауыр  өтеді.  Лидерлікке  талпынып,  өзін көрсеткісі  келеді. 

Истероидті тип. Бұл  типте   эгоцентризм  (менменшілдік)  анық  көрінеді.  Қоршаған ортаның  көңілін  аударту  үшін,  олар  көбінесе   өтірк  алдап,  өз  персонасын  көркемдей түседі. Кішкентай  кезінен  үйден  қашуға бейім  болып келеді. Алкоголь  және  нашақорды   қолдануды  ұнатады. 

Тұрақсыз  тип.   Кіші  кезінен мазасыз,  тілді   алмайды,  сонымен қатар  қорқақ,  бөтен  балаларға жеңіл  бағына  салады.  Мінез – құлқынын  қарапайым ережесін  қиындықпен қабылдайды.  Бірінші  сыныптан  бастап,  оқуға деген  тілегі   төмен. Бос  уақытында   қыдырғанды  қалайды.  Кішкентай  кезінен  темекі  шеге  бастайды.  Барлық жаман  әдеттер  осы  типке  жабысып алғандай  болады.  Оларды   не  оқу,  не  еңбек  қызықтырмайды. 

Конформды  тип. Негізгі  белгісі – барлығымен келісе   берушілік.  Олардың  негізгі  қасиеті   және   өмірлік принципі  - «барлығы  сияқты»  өмір сүру,  «барлығы  сияқты » ойлап,  әрекет  жасау,  талпыну.  Әрқашан қоршаған сай  келуге   талпынғаннан,  оған  мүлде қарсы  шыға  алмайды.  Конформды  жасөспірімдер  -  толығымен  өзінің  микроортасының  жемісі   болып  табылады.  Жақсы  ортада  болса,  олар  жаман  емес  балалар,  яғни  тәрбиелі   орындаушы.  Ал егер  жаман  ортаға   түсетін болса,  олар  күннен – күнге   жаман  әдеттерге,  әрекеттерге,  салт – дәстүрлерге   машықтанып  кетеді.  Құқық бұзушылықтың  қатарына   елігіп  кетуі  мүмкін.  Конформды  балалар  оқу  және   еңбек  іс - әрекетінде   өздерінің  потенциалды   мүмкіндіктерін  жасырып,  ағыс  бойынша  жылжуды қалайды.  Оларға   бір  топтан  екінші  ауысу   қиындыққа  соғады.  Бұндай  балаларға  инициативтілік,  мықтылық,  шешімділік тән. 

Конформды  жасөспірімдердің    әлсіз  жері -  жағымсыз әсерге  қарсы   тұра  алмау  қабілеті. 

Аталған  жасөспірмдердің  мінез – құлқының  ауытқушылығын  А.Е.Личко  келесідей  зерттейді: тұрақсыз  типтің  мінезіне   сай   76  пайыз,  құқық бұзушылық  тән,  эпилептоидті  типке 61 пайыз,  истероидты  - 52  пайыз,  шизоидтіге   - 44  пайыз, гипертимдіге  - 36  пайыз  және   лабильдіге  де   - 36  пайыз.

Құқық бұзатын жасөспірімдерді зерттеу барысында мінез акцентуациясының жиі типтеріне : тұрақсыз, эпилептоидті және истероидті типтер жататындығы анықталды.

А.Е.Личконың айтуы бойынша әрбір құқық бұзушының мотивтері әр түрлі болып келеді. Мысалы, гипертимді жасөспірімдердің ұрлыққа түсуі - өзінің жолдастырына өзінің мықтылығын көрсету, дәлелдеу болып табылады.                         

Көбінесе жасөспірмдердің қылымысты істеуі топ қылымысының арқасында жүзеге асады, яғни жолдастарын қолдаудан  соқыр талпыныс сияқты мотивпен топ ішінде «авторитетке» иемдену. [6]

Криминогенді топтың тұрақтылығы, бірлігі жасөспірімдердің қылмысты істеумен қамтамасыз етіледі. Жасөспірімдердің қылмыстық мінезінің негізінде көптеген мотивтер жатыр, олардың ішінде бірінші орында өзін таныту мотиві және топтың ішіндегі бірінші орынға талпыну т.б.

Криминогенді топ спецификалық психологиялықмеханизмдер арқылы өздерінің мүшелеріне жан-жақты әсерін тигізеді:

1. Криминогенді топ қылмыстық әрекеттің негізінде жатқан бағдарлардың және көз-қарастардың қалыптасуының базасы болып табылады.

         Психологиялық механизмімен топ өзінің мүшесіне қылым көрсетсе, ол конформизм деп аталады. Бұндай топтардың қаншалықты антиәлеуметтік бағыты көрінетін болса, онда конформизм соншалықты қатты болып келеді.

2. Криминогенді топпен  жасөспірімдердің идентификациясы қылмысты орындаудағы кедергілерге деген ішкі мотивтерінің әлсіздеуіне әкеп соғады. Бұл құбылыстың негізінде психологиялық қорғаныс механизмдері жатыр. Әсіресе осның негізінде орындалған және орындалатын қылмыстық істің жауапкершілігінен іштей босатылады.

3. Криминогенді топ өзінің мүшелеріне қылмыстық әрекеттің психологиялық механизміне конформизм сияқты, енді еліктеу қосылады.  Жасөспірімдердің еліктеуге бейімділігі олардың жас ерекшелік ерекшкліктерімен анықталады.

Көптеген зерттеулердің нәтижесі бойынша криминогенді топтың бір мүшесі  қалғандардың  көзінше қылмысты орындайды. Содан кейін құрбы-құрдастарымен әңгіме барысында қылмыстық әрекетіне мақтанып, олардан қолдау алады.

Жасөспірімдер істеген күштеу, зорлау қылмыстарына: бұзақылық, өлтірушілік, денеге ауыр зардаптар түсіру, зорлау жатады. 1995 жылдың аяғында жасөспірімдердің қылмыстық құрылымы: қастықпен әдейі өлтіруі – 0,6 %, ауыр дене зардаптары – 0,9%, золау – 0,8%, бұзақылық – 7,5% құраған.

Сонымен көріп отырғанымыздай жасөспірімдердің қылмыстық ісі көбінесе бұзақылық әрекетінде  жиі байқалады. Сондықтан да ауыр дене зардаптары және өлтірулер негізінде бұзақылық мотивтері жатыр. Криминология лық зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей, қылмыстық  істің негізінде  жасөспірімдердің  өзін таныту қажеттілігі басым болып келеді.  Өзін таныту қажеттілігі әрбір адамға тән, бірақ бұл жасөспірімдік  кезеңде анық көрінеді.  Жасөспірімдердің  күштеу мотивациясы жоғары эмоционалдылық және ситуативтілікпен сипатталады. Жеткіншектердің күштеу әрекет – қылығы қайырымсыздықпен   байланысты болып келеді. 

А.В.Филонов қайырымсыздықтың гензисін зерттей келе, мынадай қорытынды шығарды, яғни жасөспірімдердің қайырымсыздық әрекеті көп жэағдайларда 11-16 жас аралығында тым қатты байқалады. Психологтардың ойынша бұндай қайырымсыздықтың, мейірімсіздіктің  көрінуі көп жағдайда баланың ересектермен өзара қарым-қатынасындағы  қайырымсыздықтан, әсіресе ата-анасымен қарым-қатынасына туындайды.

Тұлғаның балалық шақта дұрыс дамымауына көптеген ғалымдар көңіл бөлген. Әсіресе , Б.Холыст, Н.Ф.Кузнецова. Кузнецованың айтуы бойынша, ерте балалық шақтағы қарым-қатынас потологиясы аяғында бұзақылықты және күштеу мотивациясын ескертуі мүмкін.

Бала тұлғасына қатты әсер ететіні анасының жоқ болуы, ана махаббатынан айырылуы. Қазіргі заманның ағылшын психиатры Д.Боулби жағымсыз жанұядан шыққан,ана махаббатынан айырылған баланы көп уақыт бойы бақылап жүрген. Оның ойынша 6 айдан 3-4 жасқы дейінгі баланың анасының болмауы, бала интеллектісінің төмендеуіне, кінә сезімінң болмауы.[8]

Сонымен, баланың қалыпты дамуына, әсер ететін, құқық бұзушылар қатарына итермелейтін көптеген факторларды қарастырып өттік. Ол, яғни, қоғамның әлеуметтік жағдайы: қоршаған орта, жағымсыз жанұя, ата-ананың жауапсыздығы,тәрбиесі, баланың жолдастары  және т.б.

Бүгінгі күні жас балалар мен жасөспірімдерге арналған көптеген  бірлестіктер ашылуда және оның балалар өмірінде маңызы өте зор. Балалар және жасөспірімдер бірлестіктері тәрбиеленушілердің қызығулары мен қажеттерін қанағаттандыру негізінде олардың мүмкіндіктерін дамыту мен іске асырңуда көмегін тигізеді. Мұндай бірлестіктер әр балаға өз қалағанымен айналысуға, өз мүдделерін қорғауға, өзіндік басқару жұмыстарына арласуға мүмкіндік береді.

Тәрбиеленушілер әрқилы мақсаттар төңірегінде бірігеді. Ондай мақсаттар түрлері келесідей болуы мүмкін: өз құрбаларымен ресми емес қарым-қатынасқа түсу; қарым-қатынас шеңберін кеңейту;  тұрмыстағы өз орны мен беделін анықтауда, қарым-қатынастары мен еркіндігін қорғауда, ересек өмірге дайындалуда жәрдем алу.

Ерекшк тәрбиелік мүмкіндіктерге ие уақытша бірлестіктер де (балалар лагері, жастардың ауыспалы топтары, нұсқау беру жиындары) маңызды істер атқаруда. Мұндай қысқа мерзімді ұжымдарда  бала кең өрісті әрі жедел қатынастарға түсіп, құрбы-құрдастарымен тез тіл табысып, жан-жақты шығармашылық қабілеттерін іске асыруға қолайлы мүмкіндіктер алады. Уақытша бірлестіктерде жасөспірімдер өз тіршілігін өз бетінше ұйымдастыруға ұмтылып, бастапқы енжар бақылаушы қалпынан белсенді ұйымдастырушы тұлға дәрежесіне көтеріледі.

Бірлестіктегі ересектер мен құрбыларының ықпалынан тәрбиеленуші бойында орнығып, көрінетін әлеуметтік әрекет-қылық үлгілері балаға өзін белсенді субъект ретінде тануға, игерген тұрмыс, тәлімдік қалып, талаптарды орындауда жол болады. Мысалы, Алматы облыстық прокуратурасы 2006 жылы 19-ші шілдеде «Балдырған» сауықтыру лагерінде Талдықорған қаласындағы «Айналайын» балалар үйі мен облыстық ПД-не қарасты кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, ақтау және өмірге қайта бейімдеу орталығы балаларға арналған «Балалар құқы – заң қорғауында» атты қайырымдылық шарасы өткізілді. Облыс прокурорының көмекшісі А.Бекеев ересек жастағы кәмелетке толмағандармен құқықтық тақырыпта әңгіме өткізіп, ақыл-кеңестер берді. Онда кәмелетке толмағандардың мүлікке, тұрғын үйге қатысты құқықтары төңірегінде айтылды. [3]

ҚР «Отбасы құқығы» 9-шы тарау 52-бап. Баланың отбасында өмір сүру және тәрбиелену құқығы.

1. Он сегіз жасқа (кәмелетке) толмаған адам бала деп танылады.

2. Әрбір баланың мүмкін болғанынша отьасында өмір сүруге  және тәрбиеленуге құқығы, өзінің ата-анасын  білуге құқылы, олардың қамқорлығына құқығы, өзінің мүдделеріне қайшы келетін жағдайларды қоспағанда, олармен бірге тұруға құқығы бар.

Баланың өз ата-анасы тәрбиеленуіне, оның мүдделерін қамтамасыз етуіне, жан-жақты өсіп жетілуіне, оның адамдық қадір-қасиетінің құрметтеуіне құқығы бар.

Ата-анасы болмаған жағдайда, оларды ата-ана қамқорлығынан айырылудың басқы да жағдайларында баланың  отбасында тәрбиелену құқығын осы Заңның 13-тарауында белгіленген тәртіпппен қорғаншы және қамқоршы орган қамтамасыз етеді.

9-тарау. 54-бап. Баланың өз пікірін білдіру құқығы.

Бала отбасында өз мүддесін қозғайтын кез-келген   мәселені шешу кезінде өзінің пікірін білдіруге, сондай-ақ кез-келген сот немесе әкімшілік іс қарау  барысында тыңдалуға құқылы. Он жасқа толған бала пікірі, егер бұл пікір оның мүдделеріне қайшы келмейтін болса, ескерілуге міндетті. Осы Заңда (56, 70, 84, 86, 88, 97, 98, 122-баптар) көзделген жағдайларда қорғаншы және қамқоршы  органдар немесе сот он жасқс толған баланың келісімімен ғана шешім қабылдай алады.

9-тарау. 58-бап. Баланың мүліктік құқықтары.

1. Баланың осы Заңның 5-бөлігіндебелгіленген тәртіппен және мөлшерде өзінің ата-анасынан және отбасының басқа да мүшелерінен асырау қаражатын алуға құқығы бар.

2. Баланың өзі сыйға немесе мұрагерлік тәртібімен алған кірістерді, мүлікті, сондай-ақ баланың қаражатына сатып алынған басқа да кез-кеген мүлікті меншіктенуге құқығы бар.

3. Баланың ата-ана мүлкіне меншік құқығы болмайды, ата-ананың баланың мүлкіне меншік құқығы болмайды. Бірге тұратын балалар мен ата-аналар бір-бірінің мүлкін өзара келісім бойынша иеленіп, пайдалана алады.

4. Ата-аналар мен балалардың ортақ меншік құқығы пайда болған жағдайда олардың ортақ мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы азаматтық заңдарда белгіленеді. [5]

Шара барысында облыстық прокуратура қызметкерлері балалар үйінде тәрбиеленушілер мен кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау орталығындағы балаларға теледидар, бейнемагнитофон, спорттық киімдер мен спорттық  жабдықтар сыйлады.

Сонымен бірге сусындар  мен жеміс жидектер, тәттілер тарту етілді. Аталған шараға қатысқан облыстық филармония әртістері өз өнерлерімен жасөспірімдердің көңіл терезесін тазарта түскені анық. Соңынан балаларға арналып қайырымдылық дастархан жайылд ы. [3]

Сонымен, «Ел болам десең, бесігіңді түзе»  дей келе, еліміздегі жас балалар мен өспірімдерге көп көңіл бөлуіміз керек. Оларды жағымсыз әрекеттерге ілінбей, Ұлы Жолмен жүру үшін аянбай оларды кішкентай кезінен тәрбиелеуіміз қажет.

«Еліміздің болашағы – жастардың қолында!»

1.2. Ананың рөлі

Есте жоқ ескі заманнан – ақ, ұлт болашағы – ұрпақ тәрбиесі әр елді аландатса керек. Өйткені, ертеңнің ойламаған мемелекет қашан да орны толмас өкініштерге душар болып отырады. Тіпті, ұрпақ келешегінде селқос қараудың салдарынана ұлы империялардың күйрегені де шындық. Бұған көнексіз тарих куә. Мұндай кезде даналарымыз «Ел болаиын десең, бесігінді түзе» деп өнегелі өсиетін айтты.

Бала мінезіңің ерекшеліктері ол ананың құрсағында жатқанда – ақ байқалатындығы, сондай – ақ өмірге келеген баланың ерекше күтімді қажет ететіндігі туралы ойларын нақты мысладар арқылы айшықтай түседі.

Ж. Аймауытұлының көзқарасында бала психологиясының, жан дүниесінің қалыптасуында, әсіресе өмірінің алғышқы жылдарында ата – ананың тәрбиелік рөлі ерекше маңызды екендігі туралы пікір басым. Ол «Баланы іспен емес сөзбен, үлгімен емес ақылмен үйреткен сорлы», - дейді. Баланы болашақта бұзуға немесе дамытуға себеп болатын басты шарт – оның жас күніндегі көрген үлгі - өнегесі болуы тиіс деген салаихалы тұжырымы күні бүігнге дейін өз маңыздылығын жоймай келеді. Автор бұл жерде өз ойын дана халқымыздың «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деген нақыл сөзімен түйіндейді. Осы орайда ғалым балаға тәрбие мен білім беру арқылы психологиялық жетілдірудегі  ежелгі Грек, Рим ғұламаларынана бастап, еуропалық даму үлгілерін жан – жақты талдап, жетістіктері мен кемшіліктерінде саралауға тырысқан. Ол өз заманының педагогтары Я.А. Коменский мен Песталюцийдің «Баланы жан қуаттары өсуіне қарай, табиғатына лайық тәрбие берілсін», деген көзқарасна толық қосылатынын байқатады.

Ж.Аймауытов «тәрбие» атты көлемді мақаласында «адам мінезінің, ақыл – қайратының әр түрлі болуы тәрбиенің түрлі – түрлі болуынан» деп алдымен бала тәрбиесіндегі отбасының орнына ерекше тоқталады. «Баланы бұзуға, яғни түзеуге  себеп болатын бір шарт – жас күнінде көрген өнеге», «Сүтпен сіңген мінез сүйекпен кетеді – деген сөз ата – ана тәрбиесінің күштілігін көрсетеді...» дей келе, автор бала мінезін қалыптастырудағы жанұя мүшелерімен әке – шешеннің ықпалын ашып берді. Бала мінезін жас шабыққа теңейді.

Жанұя тәрбиесінде ата – аналардың өз мінез – құлқы шешуші фактор болып табылады. Бала үшін ата – ананың берген жақсы тәрбиесінен қымбат ештеңе жоқ. Жақсы тәрбие - өмірдің аласапыран толқынында адамды адастырмайтын темірқазық іспетті. А.С. Макаренко: «Сөз өз балаларыңыздың тәрбиесін бастамас бұрын, өзініздің жеке міне – құлықыңызды тексеріңіз... Сіздің жеке мінез – құлқыңыз нағыз шешуші нәрсе...» деген болатын. Ата – аналар бәрі баласыныңдұрыс істемеген іс - әрекетні түсіндіруге тырысады. Бірақ оның мінез – құлқындағы қалыптасқан әрекеттердің себептерін білуге көңіл аудармайды. Мысалы, бала берілген тапсырмадан  бас тартса, ата – аналары оны «қыңыр» деп есептейді. Сонда баланың бас тарту себептерін анықталық. Бұл жерде ересек адам мен баланың арасындағы қарым – қатынастың немесе этикалық байланыстың тайыздығы деп есептеуге болады. Сондықтан баланың мінезін жақсы түсіну үшін ең алдымен, оның дамуына не нәрестенің қажет екенін білуіміз керек. Ол кіммен дос, кіммен ойнайды, не оқиды, оқығандарын қалай қабылдайтының әрбір ата – ана білуі тиіс. Әке мен шешенің қамқорлығында болмаған немесе қадағалауынан тыс қалған балалар құқық бұзып, қылмысты істерге барады.

Адамның психикалық функцияларының ерекшелігі баланың қоғамдық-тарихи тәжірибені игеру процесінде дамып отырды. Бала адамдар дүниесінде, адам заттары дүниесінде өмірге келіп, тіршілік етеді. Оларда қоғамдық тәжірибесі қалыптасады. Баланың дамуы дегеніміз осы тәжірибені игеру процесі болып саналады. Бұл процесс үлкендер жағынан үздіксіз басшылық болған жағдайда, оқытуда жүзеге асырылады.

Адамдар ежелден-ақ еңбек әрекетінде, оқыту процесінде т.б. белгілі бір мәліметтерді жеткізу  және сақтау құралы ретінде ерекше заттарды шартты бейнелеулерде белгілерді пайдаланып келген. Белгілер мен сөз адамдардың іс-әрекеті мен оларды оқыту процесін дәнекерлейді. Құралдардың пайда болуы, дамуы, соның ішінде мәдениеттің де дамуы, алдымен психиканың тарихи дамуы процесін сипаттайды. Бұл құралдарды игеру және меңгеру даму процесін  анықтайды. Бала адамзат тарихында қалыптасқан тәжірибені игереді. Баланың ойлауы, есі, қабылдауы; тілді іс-әрекеттің белгілі бір тәсілдерін, білімді т.б. игерумен айтарлықтай сабақтас. Адамзат тарихында іс-әрекетті жүзеге асыру құралдары, қоғамдық тәжірибені кейінгі ұрпаққа жеткізудің ерекше жолы да қалыптасып, дамып, күрделене түсті. Бұл ерекше жол – оқыту; ол қоғамдық тәжірибені ұрпаққа беруге бағытталған және ұйымдастырылған әдісі болып табылады. Оқыту, сонымен, баланың психикалық даму процесінде айқындаушы рөл атқарады.

Л.С.Выготский Ф. Энгельстің адамның табиғатқа икемделудегі және өндіріс процесінде құралдардың көмегімен табиғат күштерін өзгертудегі еңбектің рөлі жөніндегі идеяларына сүйене отырып, еңбек адамның құралмен істейтін іс-әрекетті, ол адамның мінез-құлық типін өзгертуге, адамды жануарлардан ерекшелеуге жеткізеді деген ой айтты. Адамның бұл ерекшелігі іс-әрекетінің жанама сипатта болуында білінеді. Жанамалау адамның сыртқы практикалық іс-әрекетінде құралды қолданатыны сияқты, өзінің ішкі психикалық іс-әрекетінде белгілерді, (сөзді, цифрды т.б.) пайдалануы негізінде мүмкін болады. Құрал мен белгінің ұқсастығы (психологиялық жағынан) олардың жанама іс-әрекетті жүзеге асыруға мүмкіндік беруінен көрінеді. Құрал мен белгі арасындағы айырмашылық олардың түрлі бағыттылығынан келіп шығады.  Құрал сыртқа бағытталған, ол объектіде еш өзгеріс туғызбай, адамның мінез-құлқына әсер етеді. Табиғатты игеру мен мінез-құлықты игеру өзара байланысты, өйткені адамның табиғатты өзгертуі өз табиғатын да өзгертеді. Құралды пайдалану мүшелердің табиғи іс-әрекет түрлерін өзгертіп, психикалық белсенділік мүмкіндігін шексіз күшейтіп, кеңістігін тәрізді, белгілерді (қосалқы құралдырды) пайдалану, яғни жанама іс-әрекетін өзгеріске түсіреді.

Адамның дамуы оқыту арқылы осы тәсілдердің (құралдардың да), оқыту баланың психикалық дамуын анықтай отырып, оның өмірін ұйымдастырудың бүкіл жүйесінде негізгі орын алады.

Барлық табиғат құбылыстары сияқты бала психикасы да дамып, өзгеріп бір кезеңнен екінші кезеңге диалектикалық жолмен өтіп отырады. Тәрбиенің нәтижесінен жаңа туған баланың психикалық әрекеттері біртіндеп дифференцияланып, дами келе, жаңа сапалардың пайда болуына әзірлік жасайды. Баланың онтогенетикалық дамуы тек оқу-тәрбие арқылы ғана әсер етумен дамиды, психикасының дамуына ересек адамдар қоршауы әсер етеді. Бала психикасының дамуы бір қозғаушы күштің нәтижесі емес, ол – ішкі заңды даму. Бірақ даму қалыпты болу үшін балаға әсер етуші сыртқы жағдайлардың, тәжірибенің, оқудың дұрыс ұйымдастырылуы және баланың белсенді түрде әрекет етуі шарт. Бала қылығының түрлі формалары және жаңа сапалы психикалық әрекеттердің пайда болуы, оның әрекеттерінің өзгеруімен, айналасындағы дүниені тануының бара-бара дамып, жаңа сатыға шығуымен байланысты.

Бала психикасының дамуында, дамудың ілгері кетуін көрсететін дәлел ол үлкен адамдардың кейбір сөздерін, қимылдарын және пішін өзгерістерін түсіне бастауы, түрлі дыбыстармен бет, дене қимылымен өзінің қажеттілігін, түйсіктерін түсіне бастауы, түрлі дыбыстармен бет, дене қимылымен өзінің қажеттілігін, түйсіктерін білдіре бастауы. Баланың тілі шығып, сөйлей бастауы психика дамуының басты белгісі. Бірінші жылдың аяғы мен екінші жылдың бас кезінде пайда болады.  Осы мезгілде балада саналы әрекеттердің элементтері де пайда бола бастайды. Баланың сыртқы дүние  байланыстарымен  байланыстары кеңейіп, айналасындағы заттарды тануы ұлғая түседі. Ол түрлі болмыстарды бір-бірінен ажыратып, олардың кейбір байланыстарын аша бастаумен бірге, өзін де айналасындағы дүниеден біртіндеп ажыратып, бөле бастайды. Бала айналасындағы қоршаудың құлы болмай, ол қоршауға өзінше әсер етеді, оны өзгертуге әлі келгенше өзіне бағындыруға тырысады. Баланың бұдан былайғы өмірінде сананың пайда болуымен бірге барлық психикалық функциялар қайта құрылып, өршіп, ілгері қарай дами түседі.

Сана пайда болумен бірге бала өзін-өзі танып өз (жанұя, бала бақша т.б.) орнын біле бастайды. Сыртқы дүниемен қарым-қатынасының өзгеруі, онда жаңа мұқтаждықтар,  мүдделер, әрекеттердің жаңа формаларын тудырып, дами түсуіне  себепші болады. Психикалық дамуда сандық көріністер бара-бара сапалы қасиеттерге көшіп отырады. Мысалы, тілдің шығуы сананың пайда болуы жаңа сапалық даму болып табылады.  Тәрбие мен оқу ересек адамдардың психикасына айналады. Бірақ оған дейін балалардың психикалық әрекеттері бірнеше кезеңдерден өтеді. Олар негізінде бала жасының түрлі кезеңдерімен байланысты. Психикалық әрекеттердің дамуы бірыңғай процесс болғанымен, оның төменгі сатылары жоғары сатыларға негіз болып, олардың пайда болуына дайындық жасап отырады.

Балалардың жасын түрлі кезеңдерге бөлуде олардың іс-әрекетінің түрлі сатылардан өтуіне, анатомиялық-физиологиялық және психологиялық дамудың өзгешеліктерін бір-бірінен ажыратпай қарастырамыз. Қазақ педагогикасы мен психологиясында оқу-тәрбие жұмысының тәжірибесіне сүйене отырып, мына төмендегі кезеңдерді белгілеуге болады.

- Алғашқы балалық (бөбектік) шақ, яғни бала бақша жасындағы балалар (туғаннан үш жасқа дейін);

- Мектеп жасына дейінгі балалар (үштен жеті жасқа дейін);

- Кіші мектеп жасындағы оқушылар (жетіден он бір жасқа дейін);

- Орталау мектеп жасындағы оқушылар (он бірден он төрт жасқа дейін);

- Орта мектеп жасындағы оқушылар (он төрттен он сегіз жасқа дейін). Әрбір кезеңге енетін балалардың  өздеріне лайықты тиісті анатомиялық, физиологиялық және психологиялық ерекшеліктер болады.

Жаңа туған нәрестенің өмірлік мұқтаждықтары үлкендер арқылы ғана қанағаттандырылып отырылады. Баланың әрекетінде адамға тән белгілер әлі пайда болмаған, адамдық әрекет те жоқ. Оның әрекеттері – тәнінің жаңа дүниеге келіп,  алғашқы қарым-қатынас жасаумен байланысты пайда болған, еріксіз «өздігінен» болатын, шартсыз рефлекстік, яғни инстинктік әрекеттер.

Алғашқы балалық  (бала бақша жасы) жасында баланың тік тұрып жүре бастауы мен тілі шығуының нәтижесінде айналасындағы дүниемен тікелей өзі қарым-қатынас жасай бастауы, сөйтіп айналасындағы дүниені өзінің тәжірибесі арқылы тани бастауы – оның бұрынғы қарым-қатынастарын кеңейте түседі. Ол дүниені кеңірек танып, оның психикалық әрекеттері де белсенді  түрде дами бастайды. Ол өзінің айналасындағы адамдармен және заттармен қарым-қатынасын ерікті түрде ұйымдастыра алып, өз әрекетіне «қатынасатын» заттарға зейінін аударуды, олардың қимылдарын байқауды үйренеді. Айналасын қоршаған ортамен күнделікті қатынасудың нәтижесінде баланың психикалық әрекеттері дифференцияланып, олардың ой-өрісі кеңейеді.  Баланың тілі шығып, өзі басқалардың тілін ұға бастаған соң, онда үлкендердің әңгімесінен өз айналасында жоқ заттар жөнінде көрнекті елестеулер пайда болады. Тілдің шығуы баланың өз талабын басқаларға түсіндіруге де мүмкіншілік туғызады.

Алғашқы балалық кездегі психикалық даму мектеп жасына дейінгі балалардың психикасының дамуына даярлық жасайды. Мектеп жасына дейінгі баланың қоршаған ортасы – үй іші  мен балалар бақшасы. Бұл жастағы баланың негізгі әрекеті – ойын. Ойын арқылы бала айналасындағы  дүниемен танысады. Көрнекті, әсерлі заттар мен оқиғалар, қызық ойындар баланың зейінін тартып, көңілін бөліп отырады. Сондықтан олардың зейіні  бір заттан екінші затқа көшіп, олардың зейіні негізінде еріксіз, ырықсыз, тұрақсыз болып келеді. Бала елестеулері, есі мен қиялы, ойы көрнекі, бейнелі (образды) болып эмоциялары тез пайда болып, тез ауысып отырады. Баланың ойынды өзі ұйымдастыра алуы, белгілі ережелерге бағына бастауы, ойын жеткізуі, ондағы заттар мен олардың қарым-қатынастарын, тұрмыстағы қиялының пайда болып, өзінше ақиқатты өзгертіп құрастыра білуі ерік саналарының  дами бастағандығын көрсетеді. Біртіндеп айналасындағы дүниеге қарым-қатынасын өзгерте  бастайды. Бұл айтылғандар бала психикасы оқу жасындағы балаларға лайықты психикалық әрекеттерінің сипаттамаларының дами бастағандығын көрсетеді.

- Бала  психикасының даму кезеңдерінің шекарасы шартты түрде алынатыны белгілі. Әр жасқа ғана лайықты, ешбір өзгермейтін тұрақты  қасиеттер болмайды. Сондықтан бір кезеңге лайықты қасиеттер басқа кезеңдерде де кездеседі. Әр кезеңге лайықты анатомиялық – физиологиялық және психикалық ерекшеліктер болғанмен біркелкі жастағы балалардың дамуы бірдей  болып келмейді, әр баланың психикасында, оның мінез-құлқында өзіне лайықты жеке өзгешеліктері болады. Ол өзгешеліктер, нәсілмен  баланың қоршаған ортасымен және әрекетімен байланысты.  Сондықтан оқу-тәрбие жұмысында «орта оқушыға» сүйенбей, әр баланың жеке ерекшеліктерін біліп, лайықты әсерлерді де  қолданып отыру қажет. 

Туғаннан бір жасқа дейінгі – нәресте жасы. Бұл кезең  әр нәрсені сезуден және  қозғалудан (еңбектеу т.б.) тұрады. Ж. Пиаженің жүйесінде езу-қозғалу  интеллектінің бастапқы кезі.

Бірден үшке дейін алғашқы балалық, яғни бөбек кезі. Бұл кезде баланың тілі  шығып, әсіресе тілдің лексикалық және грамматикалық ережелерін меңгере бастайды.

Үштен жетіге дейін  -  мектепке дейінгі жас. Баланың  қимыл- қозғалысы ойын үстінде  қалыптасып дамыды. Тілдік қабілеті кеңінен өріс алады.

Жетіден он бірге дейін – бастауыш мектеп жасы. Бұл жаста баланың сөйлеу қабілеті үлкен дәрежеге жетеді, нақты бейне ойы күрделі болып дамиды.

Он бір – он алты жасқа дейін орта сыныптағылар, жеткіншек жасы. Оқытудың ықпалынан бұл жаста баланың ой-өрісі мен қиялдары кеңінен өріс алады. Бұл жастарда балалар биологиялық (жыныс т.б.)жасынан үлкен өзгерістерге ұшырайтындықтан, осы жас кезең ерекше сипатталады. Жеткіншек балалық шақ балалық кез бен ересек жасының шекарасы болып есептеледі.

Бір ортаның жағдайынан екінші ортаның жағдайына алмасу тек үлкендерге ғана емес, балалар үшін де ауыр келеді.  Бала туғанда санасы жоқ болғанымен жаңа жағдайға шыдай алмай қиналып дағдарысқа  ұшырайды. Дағдарыс жаңа жағдай мен ана құрсағындағы жағдайының келіспеушілігінен, қайшылықтың негізінде болады.

Зерттеушілердің айтуынша, дағдарыс баланы қатты қинағанымен, жаңа жағдайға бейімдеп, мінез-құлқының және психикасының онан әрі өріс алуына мүмкіндік туғызады.

Бөбек үлкендердің қамқорлығынан құтылғысы келіп, «мен өзім істеймін» деген қажеттілігін қанағаттандырмауға юолмайды. Себебі балада өзбеттілік дамымаса, келесі кезде пассивтік түрде болуы мүмкін.

А.Г.Ковалев дағдарыс кезі жеткіншектің жасына орай келмейді, онымен үлкендер арасындағы қатынастың бұзылуынан пайда болды дейді.

Жеткіншек үлкендерден өзінің есейгенімен, өзбеттілігімен санасуын әр сала бойынша талап етеді. Қыздар киім киюде, не өзін күтуде, ұл бала тиісті міндеттерді өз еркімен орындағысы келеді. Осыған әуелгі кезде туған-туысқандары қарсы шығады. Бұлардың қарсы шығатын себебі, баласына сенім білдіргісі келмегенінен емес, оны «бала» деп істі не тапсырманы бүлдіріп алады  деуінен. Жеткіншек пен үлкен адамдар арасында түсінбеушілік туып, бала ызаланып, ерегесуге, не негативтік халде болып, үлкендер не айтса да, соны орындамауға тырысады.  

Адам – тәншілік пен руханилықтың, табиғилық пен әлеуметтіліктің, мұралыққа иеленгені мен өмірден қабылдағандарын бірлікте алып жүретін пенде.

Тірі организм ретінде адам қршаған құбылыстармен табиғи байланыста болады және биологиялық, физиологиялық заңдылықтарға бағынады. Сондай-ақ адам саналы психика деңгейінде және тұлға ретінде өзіндік ерекше заңдылықтары бар. Әлеуметтік болмыстан да тысқары  қала алмайды. Адамның тән, морфологиялық ұйымдасуы - әлемнің бізге мәлім бөлігіндегі материя ұйымдасуының  ең жоғарғы деңгейі.  Адам ғасырлар бойы адамзаттың жинақталған ілімінің бәрін өз бойына дарыта алады. Бұл дарыту мәдени дәстүрлермен қауышу және биологиялық  тегіне тарту тетіктері арқылы жүзеге асырылады. 

Адам өмірінің себеп – салдарлығы биологиялық және әлеуметтік  элементтерден  тұратын жағдайлардың тұтас жүйесімен айқындалады (детерминация). Бұл жерде аталған тұтас жүйенің биологиялық жақтары дамудың қозғаушы күші бола алмайды, тек қажетті шарттар жасау рөлін атқарады. Адамның әрекеті, оның ойы  және сезім көріністері ол өмір сүрген объективті тарихи жағдайларға, өзі өкілі болып табылатын әлеуметтік ортаға тәуелді. Адамның рухани өмірінің мазмұны оның тегінен, тұқым қуалайтын  қасиеттерімен бағдарланбайды.

Олар адамға қоғамның ықпалымен, оның шығармашылық қызметке ынтасымен, қабілеттіліктің даралық ерекшеліктерімен де қалыптасады. Бұл қасиеттер белгілі бір деңгейде, әсіресе жоғары жүйке жүйесі ерекшеліктері арқылы, адамның икемділіктері мен қабілеттіліктерінің дамуына әсер етеді.

Өмірге қадам басқан әр адам өзінен бұрын өмір сүрген ұрпақтардың қолымен жасалған заттар әлемі мен әлеуметтік жағдайларға тап болады, сондай-ақ мәдениет жетістіктері адамға шынайы жағдайда, дайын күйінде игеру үшін берілмейді. Қызметтің әлеуметтік, тарихи қалыптасқан формаларын игеру үшін берілмейді. Қызметтің әлеуметтік, тарихи қалыптасқан формаларын игеру жеке адамның  қалыптасуының басты шарты және тетігі болып табылады. Бұл формаларды өзінің жеке қабілетіне және өзінің даралығына  айналдыру үшін адам сәби кезінен бастап ересектермен үнемі араласуы, олардан үйренуі және оларға ұқсауға тырысуы керек. Соның нәтижесінде дамып келе жатқан адам еңбек құралдарын пайдаланып, ақылмен әрекет етуді, түрлі рәміздерді аңғаруды, сөздерді, түсініктер мен ұғымдарды, әлеуметтік қалыптардың барлық жиынтығын меңгереді. Адами сипаттарды меңгере отырып, сәби мәдениеттің болмысымен қауышады. Бұл қауымда адамдардың сезімдері мен дүниеге қатыстыру – көру, есту, иіскеу, сезіну, түйсіну, ойлау, елестету, толқу, тілек, қызмет, махаббат бір сөзбен айтқанда, оның  даралығының барлық тетіктері қатысады.

Адам жалғыз өмір сүре алмайды. Ол әлеуметтік жаратылыс. Адамды адам ететін бірден – бір күш – қоғам ғана.

Оқу-тәрбие жұмысының нәтижесінде балалрдың психикалық әрекеттері жедел дами бастайды. Бала психикасында бұрын болмаған, енді ғана пайда болып келе жатқан жаңа сапалардың мейлінше өріс алынуына жол ашылады. Психикалық функцияларының ерікті әрекеттері күшейеді. Біртіндеп дерексіз – қисындық ойлау пайда болады.

Оқу баланы ақыл-ой еңбегіне үйретеді. Ортаңғы сыныптағы балалар өзінің болашағын ойлай бастайды, сөйтіп келешектегі қоғамдық еңбекке дайындалады.

Бала психикасының даму кезеңдерінің шекарасы шартты түрде алынатыны белгілі. Әр жасқа ғана лайықты, ешбір өзгермейтін тұрақты қасиеттер болмайды. Сондықтан бір кезеңдерде кездесіп отырады. Әр кезеңге лайықты анатомиялық – физиологиялық және психикалық ерекшеліктер болғанмен, біркелкі жастағы балалардың  дамуы бірдей болып келмейді, әр баланың психикасында, оның мінез-құлқында өзіне лайықты  жеке өзгешеліктер болады.

ІІ. Жанұялық қарым – қатынас мәдениетінің теориялық негізі

2.1. Жанұялық қарым – қатынастардың психологиялық құрылымы

Жанұя барлық уақытта да, өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі мәселелерін шешуде үлкен мүмкіндіктерге ие болған. [1]

Жанұя – болошақ азаматтық әлеуметтену жолындағы алғашқы қадамдарын жасайтын бастапқы адам. Ата – ананың іс - әрекеті мен мінез -  құлқы, өмір сүру салты арқылы балаға дүниетанымдық, адамгершілік, әлеуметтік – саяси құндылықтар береді. Жанұя тәрбиесінің қоғамдық және мемлекеттік тәрбиеге қарағанда артықшылығы басым. Алайда  қазіргі қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық және демографиялық өзгерістер жанұяға белгілі бір қиыншылықтар туғызады.

Жанұя тәрбиесінің проблемасы – ананың жанұя тұрмысынан қол босамауы. Ананың уақытының жетпеуі көбінесе насихат, жазғыру, ұрсу сияқты тәрбиелік ықпалдың нәтижесіз әдістерін пайдалануға мәжбүр болады.

Жанұя – іштей тұрақты, тұйық ұжым. Сондықтан оны зерттеуде белгілі бір қиыншылықтар ұшырасады. Жанұяның сипаттамасы туралы мәліметтер алу мақсатында Жанұяға барған уақыттағы бақылаулар мен әңгіме жүргізу әдістері қолданылады. Әңгіме жүргізу кезінде мақсатты түрде белгілі бір жоспарды ұстану керек.

Баланың адам болып қалыптасуы – айналасында болып жатқан құбылыстар мен оқиғаларды қалай қабылдауына байланысты. Олардың өмірдің заңдылықтарына бейімделуіне үлкендердің әсері мен ықпалы ерекше. Қазіргі заман талабы да баланың жеке бас ерекшелігін дамытып, өзіндік "менін " қалыптастыру, дарынды балаларды шығармашылықпен жұмыс істеуге жетелеу. Халқымыз ежелден - ақ өз перзенттерін шындық, достық, әдептілік, бауырмалдық, отансүйгіштік рухта тәрбиелеген.

Отбасы, мектеп пен мектепке дейінгі тәрбие мекемелері, балалар және жасөспірімдер бірлестіктері, көше, бұқара ақпарат құралдары – бұлардың бәрі де тұлға дамуындағы қалыптастырушы ықпал жасайтын ерекше "тәрбиешілер" тобын құрайды[2]. Отбасы айтқанына көндіріп тәрбиелейді; мектеп оңтайлы қылық, дұрыс көзқарас қалыптастыруға ұмтылады; балалар ұйымы қарым – қатынас жүйелеріне ендіреді; ал көше  болса отбасы, мектеп әрқилы бірлестік топтар бере алмағандардың орнын толтырады. Бала осы ұйымдардың қайсысы басым болса, сонысын таңдайды, соның ықпал тәуелділігінде болады.

Бала үшін отбасы – ең алғашқы да аса белсенді тұлғалық қалыптасу көзі. Осыдан отбасыда қабылданған көзқарастар, салт – дәстүрлер, ұстанымдар, әрекет – қылық үлгілері тұлға микорэлементіне бастау беріп, оның барша өмірінің негізгі сипатын қалайды.

Отбасы белгілі бір қызметтерді атқарады.

-         қайта өндіру – ұрпақ келтіру (тек жалғастыру тума әрекеті, перзентті болу, оларды өсіру және тәрбиелеу қажеттілігі)

-         шаруашылық – экономикалық (ортақ шаруашылық және қаржы пайдалану, еңбекке жарамсыздарды қамқорлау және оларды материалдық қамтамасыз ету)

-         тәрбиелеу (отбасы, оның әрбір мүшесінің тұлғалық қалыптасуына жағдайлар жасау; отбасы ұжымының өз мүшелеріне жеке дара ықпал жасауы, өмірлік тәжірибе, инабаттылық тәртіптері мен адамгершілік құндылықтарға баулу)

-         қарым – қатынас құру (коммуникативті) отбасы ішіндегі қатынас түзу, отбасылық басқа адамдармен, жанұялармен, әлеуметтік топтармен байланысын ұйымдастыру.

-         қайта қалыпқа келу (ренреативті) – бос уақыттарында демалыс іс - әрекеттерін ұйымдастыру; отбасы мүшелерінің күш қуатын, денсаулығын қайта жақсарту шараларын қамтамасыз ету.

Тұлғаның  әлеуметтенуінде жетекшілік маңызға ие, жалпыға бірдей жағдаяттар болады. Олар: туған күннен бастап, балаға болатын үздіксіз де тұрақты ықпал; отбасындағы қарым – қатынастың туысқандық, сүйіспеншілік, сенім өзара жауапкершілік сезімдеріне негізделуі; ұрпақтан – ұрпаққа тәжірибе өткізуге бағытталған әрқилы деңгейдегі отбасы мүшелерінің өзара қарам – қатынасы және ықпалы. Өз балаларының ерекшеліктерін, қызығулары мен қажеттерін ескеруде ата – аналар мүмкіндіктері орасан зор.

Отбасылардың өздеріне тән ерекшеліктеріне орай топтасуы төмендегідей: құрылымы бойынша (мүшелер саны, жас деңгейлері); үш әулетті отбасылар – ата – аналар, балалар, немерелер; екі әулетті отбасылар – ата – аналар, балалар; бір балалы, көп балалы; толыққанды емес, яғни ата – анасының біреуі жоқ; перзентсіз және т.б. отбасылар; отбасы тұрмысы және даму жағдайына байланысты.

Отбасылық тәрбие стиліне орай: әкімшілік, адамгершілікті, либеральды болып бөілінеді.

Әкімшілік (авторитарлы) отбасы – бала қырсылығы не күйзелісі мен селқостығын туындадатын қаталдығы шектен тыс талаптарымен сипатталады. Сырттай бұл дөрекі қылық пен тұрпайы, жалған сөзден, екіжүзділіктен көрініп, қорқыныш пен қорғансыздық сезімі пайда болады.

Адамгершілікті қатынас түрі – ата – аналардың бала тұлғасына болған, силастық құрметімен, оның көзқарас, ой – пікірлерін қабылдаумен өзіндік дербестігін шектемейтіндігімен еленеді. Мұндай отбасылар балалар датына құлақ түре алады, өз шешімдері мен баланы тұсауламайды, оның шығармашылық ынтасының дамуына көмектеседі. Бұл отбасы жағдайында бала өзін жайлы сезінеді, әрдайым табысты әрекет қуанышына бөленіп, оны ата – анасымен бөліседі, олардан қорықпайды, керісінше ішкі нәзік сырларын ортаға салып, проблемаларымен бөліседі, кеңестерін тыңдауға асығады, өз қадір – қасиетін сезінеді.

Либеральды стиль – отбасы баласының не істесе де бетін қайтармауға, оның жауапкершіліксіздігі мен өзімшілдігіне бастау береді. Балалар ата – аналарының, әсіресе, сүйіспеншілігін "қорғаныс" етеді немесе олардың түгелдей елемеу, немқұрайлылығына тап болады. Бұл баланы екіжүзділікке, менмендікке, тәртіпсіздікке , моральдық тұтастыққа душар етеді.

Өз перзентіне шынайы қамқорлық пен сүйіспеншілік шуағын арнаған ата – ана негізінен адамгершілікті стильді қолдана отырып, орынды жерінде әкімшіл не либеральді тәрбие элементтерін қолдануды да ұмытпайды.

Отбасында тиімді тәрбиелеудің белгілері мен ережелері қалыптасқан:

- баланы бар қалпында сүйіп, құрметтеу керек. [5]

- балаға әсер ететіні құрғақ сөз емес, оның қалай аталғаны, шын көңілден шыққандығы мәнді;

- баламен қатынас оның жас ерекшелігіне сәйкес болуы шарт, сонда ғана үлкендер мен кішілер арасындағы дау – дамай туындамайды да, ең қонымды әдісін таңдап, қолдануға болады;

- баланың не айтқысы келіп тұрғанын түсініп алған жөн, асығыс қорытынды жасаудан сақтанған дұрыс;

- жазаны істеген келеңсіз әрекеті үшін қолдануға үйреткен жөн, баланың намысына тиіп, қорламаңыз;

- бала жөнінде басқалар тарапынан айтылған сын – пікірлерден қорытынды жасаудан бұрын оның өзімен әңгімелесіп, әрекетінің себебін анықтап, кейін шешім қабылдаған жөн: жұрт алдында өз беделіңді жоғалтамын деп шошынудың қажеті шамалы, өз балаңның сенімінен айырылып қалмаған жөн;

- балаға үйрететініңді алдымен өзің үйреніп, біліп ал;

- өз балаңызға қанша рет "жоқ" деп бетін қайтаратыныңызға мән беріп көріңіз, содан қорытынды шығарыңыз. Бала ата – анасына түгелдей тәуелді, бала жасына қарамай; басыбайлы қадағалауды жек көрді. Ата – анасының өз өміріне шын ықыласпен араласқанды ғана ұнатады. Бала табиғатынан ата – анасын сүйеді.

Баламен өмір, тұрмыс жөнінде жиі сұхбаттасып тұрған жөн, себебі қателіктен ешбір адам қашып құтыла алмайды. Баланы қиындықтар құрсауында жападан -  жалғыз қалдыруға болмайды.

Жанұя – адам  үшін ең жақын әлеуметтік орта. Жанұяның басты қызметі – бала тәрбиелеу. Жанұяның әлеуметтік – мәдени параметрлері ата – аналардың білімдік деңгейімен және олардың қоғам өміріне қатысуымен анықталады. Жанұяның әлеуметтік – экономикалық параметрі дүние – мүліктік сипаттамасымен және ата – аналардың жұмыспен қамтылуымен анықталады. Демографиялық параметрі жанұя құрылымымен анықталады. Баланың дамуының қандай қырын алмайық оынң тиімді болуында жанұяның рөлі ерекше, маңызды. Онда адам дүниеге келіп, ұрпақ жалғасады. Жанұяда бастапқы әлеуметтану үрдісі жүзеге асады, балалар азаматтық кәмілетке толғанша  тәрбиеленеді. Жанұя сондай – ақ тұрмысты ұйымдастырудың ұйтқысы, ошағы және маңызды тұтынушылық бірлік әрі негізгі әлеуметтік саясат объектілерінің бірі болып табылады. Жанұяның негізін еркек пн әйел арасындағы некелік одақ құрайды. Жанұя тек еркек пен әйел арасындағы қатынастардан ғана емес, сонымен қатар адамдардың ұрпақтарын байланыстыратын ата – ана мен балалардың қатынастарынан да тұрады. Мұның өзі жанұяға аса маңызды әлеуметтік сипат береді. Жанұяның мәні оның міндеті мен құрылымы, мүшелерінің атқаратын рөлі деген ұғымдар арқылы көрініс табады. Жанұяның міндеттері, бір жағынан жанұямен қоғамның, екінші жағынан, жанұя мен жеке адамның өзара іс – қимылын көрсетеді. Жанұяның аса маңызды міндеттері – артына ұрпақ қалдыру және оны тәрбиелеу мен асырау, жеке меншікті мұраға қалдыру.

Қазіргі замаңғы некелік жанұялық қатынастарда құқықтық қатынастар ерекше рөль атқарады, бұл қатынастар ерлі - зайыптылардың , әке шеше  мен баланың бір – біріне қатысты өзара құқықтары мен міндеттерін заң нормаларында бекітеді.[12] Әке мен ананың мүддесі мынандай ортақ мақсатқа бағытталған: баласы дене жағынан да, адамгершілік жағынан да дұрыс, нағыз азамат етіп өсіру, олардың қабілеттілігін ұштау және оған сай білім беру. Бірақ бұл мақсатқа әркім өзінше жетеді. Егер анасы бәрінен бұрын баласының денсаулығын, күшін сақтауға тырысса, әкесі баласының сол денсаулығы мен күшін жалпы пайдалы іс үшін батыл түрде жұмсауға үйретеді. Әдетте, әке ғана баланының ерік – күшін, жанқиярлықты талап ететін әдетке дағдыландырады, олрада талапқа, тапсырылған іске жауапкешілікпен қарауға тәрбиелейді, олардың мақсат мүдделерін үй ішінің айналасынан сыртқа шығарады. Дәлірек айтқанда, көбінесе әке өз ұрпағын қоғамдық мүдделерге араластырады.

Әке байланыстырушы түйіннің қызметін атқарады: қоғамда ол жанұяның мақсат мүддесін, ал үйде қоғам мүддесін ойлаушы. Бұл жағынан ол ананың қызметін толықтырушы ғана, бірақ оны ауыстыра алмайды. Әкесіз бала өсірген әйелдер де жиі кездеседі. Сөз жоқ, бұл әлдеқайда көп күш жұмсауды керек етеді және әйел мұндайды көбінесе басқаның көмегіне сүйенеді. Бұл жерде әкенің рөлін баланың атасы немесе әйелдің ағасы, ал кейде етене жақын бір адам орындауға тиіс. Өйткені балаға ер адамның мінез құлқын өз көзімен көріп өсу өте қажет.

Қазіргі кезде ер адамның үйде жанұяның кез келген бір мүшесі ретінде жай ғана жүруі аздық етеді. [9] Осы күнгі ата анаға қойылатын талап та жылдан жылға күшейіп келеді. Бір кезде әкеге баламен айналысу, онымен бірге аулада қыдыру, шанамен сырғанату дегендер жеткілікті шаруа болып есептелетін. Енді жастарды әке болуға нәресте дүниеге келместен едәуәір бұрын дайындайды. Болашақ әкелерге жаңа туған баланың күтімі жайында лекциялар оқылады, баланы тамақтандыруды, киіндіруді және құндақтауды, бөлуді үйретуді: Бала бағу ежелден ананың міндеті деп, жас әйелдердің жаңа туған баланы күтуден қашқан кездері де болды. Баланың физиологиялық жағынана анасына жақын болатыны түсінікті де. Бала өзіне таныс жүрек соғысын сезгенде, анасының иісі мұрнына келгенде, үнін есітгенде, тыныштанып қалады. Кеңес беруші мамандар әкеге бала күтімін үйреткенде, оның анаға көмек көрсетуі емес, оғаштау көрінгенмен, көп жағдайда әкенің өз мүддесі үшін қызмет етеді. Сонда ғана әке әкелік сезімніің не екенін түсінеді, баланың дәрменсіздігін, нәзіктігін өз қолымен ұстап көруі оған күтім, үнемі назар аударып  отыру керектігін, оның ішінде әке өз ұрпағына үйретуге тиісті болатын ең маңызды да күрделі ғылым  өмір сүруге үйрету қажеттігін сезінеді. Баланың өзіене деген сезімі өсіп келе жатқанын, аяғына оралып, жабысқасын келіп тұрғаны, өзінің артына тығылып, мәз болғанын байқай бастаған кезде әке теңдесі жоқ қуанышқа, ляззатқа кенеледі. Мақтаныш сезіміне бөлену, өзіне деген сенімділікті байқау, өзінің шынайы қажеттігін сезіну ата ананың бойында кішкентай бала оятатын сезімдер.

Бала біраз ер жеткен кезде оның өміріне араласатын әкенің рөлі де едәуір өгереді. Өз балаларын еңбекке, қажырлы еңбекке, тіпті тәуекел жасауға үйрететін адам тек әке ғана. Ол балаға өмірдің алыс, жақын мақсаттарын түсінуді, ойлаған нәрсесіне жете білуді үйретеді. Арнайы мамандықты қажет етпейтін үй ішіндегі ұсақ түйек жұмыстарды балаларына жастайынана ақ құрал саймандарды сеніп бере отырып, бірлесіп атқарады.

Әкенің өз ұлына организмнің физиологиялық ерекшеліктерін түсіндіретін, гигиенаға үйрететін сәттері де келіп жетеді. Сонымен бірге қыздармен қандай қарым қатынаста болуды, олардың алдында қалай сыйлы болуды, қыздардың ар намысын, абыройын аяққа баспауды үйретеді. Анасы мен қызының арасындағы сияқты әке мен баланың бірі біріне сеніп айтатын әңгімлерін ешбір кітап ауыстыра алмайды. Әке өзі жіберген, өзі зардабын тартқан кемшіліктерді баласы қайталаудан сақтандырады.

Мұндай өте шынайы, ашық әңгімесулер  тек қана нағыз достардың, бір біріне толық сенетін нағыз дос адамдардың арасында ғана болуы мүмкін. Біз айтып өткендей, нағыз семья ғана қандас достықты туғызады. Әке мен шешенің өнері балалардың алдында беделдерін түсірмей, олармен арадағы қарым қатынаста жөнсіздік шеңберінің қоршауында қалып қалмай, сенің жаныңды түсінетінін, қолдап отыратын кімге айтсақ да сенетін баласының ең жақыны және шынайы досы бола  білуінде. Сонымен бірге ата аналарға  сенімділік те қажет: үлкендер тұйыққа тірелгенде, жастар қорықпайды, сары уайымға да салынбайды, керісінше еңбек ету, өз үйінің қамқоршысы болу міндеттерін өз мойындарына алады.

«Жанұя үлкен және жауапты іс, осы істі ата аналар басқарады және жауап береді»  деді А.С. Макаренко. Оның айтуы бойынша әрбір әке өзінің міндетін адал  және түсініп орындауы қажет.

Кейбір жанұяларда жиі кездесетін кемшіліктердің бірі әке өздерінің міннез құлықтарындағы кемшіліктерімен күреспейді. [11 Әке өз балаларынан әдептілікті, ұстамдылықты тағы да  осы сияқты жағымды қасиеттерді талап ететді. Бірақ ол өзі бұл талаптарын естен шығарып, балалары және ересек адамдармен дөрекі тілде сөйлеседі. Балалардың бетіне баса отырып, өзгерді де бетпақтықпен өтірігін жиі айтады. Оның әділетсіздігін, екіжүзділігін, тәртіпсіздігін байқағыш, сезімтал балалар тез көреді. Әкенің мінез құлқындағы мұндай «өнеге» оларды да тәртіпссіздікке  итермелейді. Балалармен бірге азғындыққа түспеу үшін өзіңнің күш қабілетінді барынша пайдаланып, оларға мейірімді өнегемен әсер ету керек екені жайлы жазушы Л.Н. Толстой кеңес берген болатын.

Жанұя тәрбиесінде әкенің өз мінез құлқы шешуші фактор болып табылады. Жанұя тәрбиесіндегі қателіктердің бірі бұл ккейбір әкенің балаға үнемі жеткіліксіз көңіл аударауы, жылы жүзбен қарап қамқорлық жасамауы. Ал тату тәтті өмір сүріп отырған жанұя әрдайым балалардың тәрбиесіне зер салады, олардың күнделікті өмірі мен іс  әрекеттеріне басшылық жасайды.

Дөрекіліктің, әдепсіздіктің, қол жұмсаудың және басқа да біздің моральымызға жат қылықтардың пайда болу себебі әкенің маскүнемдікке салынуынан. Егер әке маскүнем болса, жанұядағы мектеп жасына дейінгі балалар жүйке ауруынан (невроз), жиі қойяншық ұстамадан (эпилепсия) азап шегеді, олардлың ақыл ойы баяу дамиды. Мұндай балалар өте енжар, тынымсыз, ашушаң келеді, ал кіші мектеп жасындағы балалар   құрдастырнан қалыса отырып, өздерінің мүмкіншіліктерінен төмен оқиды.

Сонымен бірге мұндай жанұяларда балалардың мінезінде патологиялық, яғни қалыптан тыс ауытқу, олардың дамуында нақты өзгерістер байқалады: мінезі қатты, ұстамсыз болады, жалған сөздер айтады, ата аналарына және айнааладағы адамдарға агрессивті болады. Сыртқы ортаның жаман ықпалына түсіп, балалар темекі тартады, спиртті ішімдіктерді қолданады. Бірақ олар осындай теріс қылықтарға байланысты кемтарлы болып, өзінің бақытсыздыққа ұшырауын жете түсіне білмейді.

Неке бұзушылық, уақытша бірге тұрушылық, уақытша некелесу бұл әсіресе жасы ұлғайған амрикандар үшін тән нәрсе. Осындай азғын өмірдің салдарынан ажырасқан ата аналарымен бірге тұратын мектеп жасындағы балалардың саны отыз пайыздан асты. Барлық  балалардың алтыдан бір бөлімі заңсыз туылған. Олар не анасымен, немесе әкесімен бірге тұрады: Ата аналардың көпшілігі өзімен өзі жекеленіп өмір сүреді. Өйткені, бұл жағдай олардың үнемі жұмыс іздеп, бір жерден екінші жерге көшіп отырауына байланысты. Ал балаларды қариялардың қарамағында қалады. Олар немерелерін тәрбиелеу үшін жеткілікті жұмыс істмейді. Мұндай тұрмыс балалардың жекеленіп кетушілігіне әсер етеді, ал кейде олар өте ауыр жағдайға түседі.

Мұндай тәрбие біздің өмірімізге сыйыспайды, балалардың келешек бақытына нұқсан келтіретін әкелерді ерекше бақылауға алып, жанұя климатын жақсарту үшін олармен сақтандыру жұмыстарын жүргізіп отыру керек..

Бірқатар жанұяларды зерттеу материалдары мынаны көрсетті.  Әкенің қамқорлығы болмаған, әкелердің қадағалуынан тыс қалған жанұяларда балалар құқықты бұзып, тіпті жауапты қылмыстар жасайды. Әкенің тарапынан бақылаудың жоқтығын пайдаланған кейбір балалар түн кезіп, моральға сай емес адамдардың ықпалына түседі.

Мұндай балалар мектепте нашар оқып, «жеңіл» өмірі стиліне еліктеп, сабаққа дұрыс қатыспайды. Уақытты бұлай өткізуге ақшаның қажет болуы, құқық тәртібін бұзушылыққа әкеледі. Әке дер кезінде тиісті шара қолданбағандықтан, соның нәтижесінде балалар құқықты бұзып қылмысты жауапқа тартылады.

Жанұя тәрбиесінде әке тарапынан қойылатын бірыңғай  көзқарастың маңызы өте зор. Бірақ кейбір жанұяларда, әсіресе әке бала тәрбиесі  жөнініде бірыңғай көзқарастың болмай бір – біріне қарсылық қақтығыстар туғызады. Әрбір жанұя мүшесінде балаға ықпал жасап, беделді болуда бақталастықта болады. Осындай өзара күрестің нәтижесінде тәрбие мақсаты анықталмайды. Кейбір әке баласының сүйсіну сезіміне бөленуді, көңілін көтеруді, ойламай іске аспайтын оның тілектерін орындауды өзінің азаматтық борышы деп есептейді. Егер ересекпен жеткіншек арасындағы қарым – қатынас ересектер қарым – қатынасының белгілі бір типі  бойынша мазмұнды, достық ынтымақ, бұған тән өзара сыйластық, сенім, көмек нормалаларына сәйкес құрылса, онда ересек пен бала қарым – қатынасында оған тән қиыншылықтар болмауы мүмкін.

Баланы жан – жақты тәрбиелеу үшін, оның ішкі сырын, мінезін, қабілетін, сыртқы ортамен қарым – қатынасын әрбір әке жете білгені жөн. Осының негізінде әкелер тәрбие процесін басқарудың жолдарын, әдістерімен тәсілдерін іздестіреді, тиімді етіп пайдалануды көздейді.

Әрбір әке өз баласын «менің қуанышым, бақытым» дейді, өз махаббатының нұрына бөлейді. Бала үшін олар өзінің барлық күш – жігерін жұмсайды. Сондықтан әке баласының келешегін ойлап, жанұядағы сабырлы мінездің үлгісін, еңбектегі қол жеткен табыстарының нәтижелерін көрсете отырып, оны адалдыққа, шындыққа, еңбек сүйгіштікке тәрбиелейді. Бала өзінің әкесінің бойындағы жоғары адамгершілік қасиеттерді қатты бағалайды.

Балаларды тәрбиелеуде адамгершілік жайлы ой – тілектер, мақал – мәтелдердің маңызы зор «Татулық – байлық», «Жақсылық етсең, жетерсің мұратқа, жаманға ерсең қаларсын ұятқа» тағы басқа – осындай ақыл – кеңес, өсиет және басқа этикалық ұғымдар мінез – құлықтың үлгі нормасы ретінде қабылданады. Жанұя жағдайында мұндай ізгі өмірлік мәні бар кез – келген мәселені шешуде өзара түсінушілігі мен бірлігін нығайтады. Қолайлы психологиялық ахуал нәтижесінде ата – аналар мен балалар арасындағы мейірімді қарым – қатынас бірқалыпқа түседі.

Құқықтық қатынастардың бірқатары баланың аталуға, әкесінің атын және тегін алу құқығына ие болуына байланысты бала туғанда ата – анасы некеде болмаса, немес анасы баласының әкесі жұбайы емес деп мәлімдесе, баланың әкесі жағынан тегін белгілеу мәселесінін шешілуі күрделірек бболады. [15]

Заң бааланың анасыммен некеге тұрамаған адамның  әкелігін белгілеудің бірнеше әдістерін қарастырады.

Баланың тегі жорамалданып отырған әкесінен екендігін заңда көзделген дәлелді әдістердің кез келген түрінің көмегімен де растауға болады. Баланың тегіне байланысты жеке мәселелер (жүкті болу уақыты, бала мен жорамалданып отырған әкесінің қанының қай топқа жататындғы және тағы басқа) медициналық – биологиялық сараптаманы, оның ішінде соңғы кездері пайда болған гендік сараптаманы қолдану арқылы анықталады.

Әкенің балалар тәрбиесіне байланысты құқықтары мен міндеттері. Бала тәрбиесіне байланысты құқық әкесінің ең маңызды жеке  құқықтары болып табылады. Сонымен бірге бала тәрбиесі оның міндеттеріне де жатады. Әке өз балаларын тәрбиелеуге құқылы және міндетті де екенін, олардың денсаулығына қамқорлық жасауға, орта білім алуына қамтамасыз етуге міндетт екенін көрсетеді.

Әке өз баласын тәрбиелеу жөніндегі өз міндеттерінен бас тартатын болса, баланы перзентханадан не өзге де балаларды тәрибелеу, емдеу немесе басқа да мекемелерден алудан дәлелді себептерсіз бас тартса, өзінің әке құқықтарын пайдаланып қиянат жасаса, балаға қатыгездік көрсетсе, сондай – ақ ата – ана заңда белгіленген тәртіппен, маскүнемдікпен, нашақорлықпен және психикалық аурумен ауырады деп танылған болса, онда әке құқығынан айырылуы мүмкін. Әкенің құқығынан айыру сот тәртібімен жүргізіледі. Әке заң немесе сот шешімі негізінсіз баланы өз қолында ұстап отырған кез – келген адамнан оны қайтаруды талап етуге құқылы.

Толық емес жанұяда балаларды тәрбиелеу жөнінде ұлы педагог А.С. Макаренконың ата – аналарға арнап айтқан сөздерін еске түсірмеске болайды: «Егер ата – аналар бірге тұрмаса, егер олар ажырасып кетсе, бала тәрбиесіне өте зақымын тигізеді»

Қарастырылып отырған проблемада жанұя тәрбиесіндегі кейбір қиыншылықтар мен қателіктер ерекше ескеруді қажет екендігі айтылып отыр. Бірақ жастардың келешек өмірін толып жатқан жалқаулық, көргенсіздік, көше кезушілік, дөрекілік, арамтамақтық сияқты басқа да жаман қылықтардың бөгет болуы мүмкін. Сондықтан ескілік көзқарастың  сарқыншақтарымен  күресу тиімді, нәтижелі тәрбие жұмысын жүргізуді ата – аналардан талап етеді. Бұл жөнінде жанұя өте зор роль атқарады. Әрбір әке, әрбір ана жанұя тәрбиесінде өзінің жетекшілік орнын табуы қажет, өзінің балаларына сергек және рухани тәрбиеші болуы тиіс. Өйткені, барлық баланы бір рецептімен тәрбиелеуге болмайды, әр баланы дербес мұқият зерттеу арқылы жан – жақты білу керек. Тәрбие процесінде баланың санасы мен мінезіндегі қандай ерекше өзгерістер болады, оны не қызықтарды, іс - әрекетінде ақыл – ой еңбегі қандай орын алаы, түрлі құбылыстар, факторлар, оқиғалар жайлы ұғымы қалай тағы басқа. Осындай бақылау, зерттеу жұмыстарының негізінде, ата – аналар бала өміріндегі күрделі мәселелерді алдын – ала ажырата, оның өсіп дамуына ерекше зер салып, мінез – құлқын, еңбекке, моральдық, идеялық және мәдени қазыналарға көзқарасын қалыптастырады.Жанұяның нәтижелі тәрбие жұмысы балаларға жағымды әсер етеді, олар ата – аналары алдында өздерінің адамгершілік борышын, жауапкершілігін сезеді.

Жеткіншек ұрпақты жан – жақты үйлесімді етіп, дамытуда жанұяға мектеп және еңбек коллективтері мен жұртшылықтың әр уақытта барынша практикалық көмек көрсетіп отыруы қазіргі кезеңде ең басты мәселелердің бірі болып отыр.

Жанұя тәрбиесіндегі олқылықтар мен қателіктер жастардың болашығына үлкен зиян келтіргендігі сөзсіз. Бұл әрбір жанұяны, мектепті, жұртшылықты, партия мен органдарын қатты ойландыратын мәселелердің бірі.

В.И Ленин «Жастарымыздың болашағы мені қатты толғандырады» - деп жазды. Бұл сөз бүгінде өте маңызды, өйткені жасөспірімдердің болашағы дегеніміз - әрбір азаматтың, әрбір ата – ананың болашағы, жастарды тәрбиелеп өсірудегі олардың азаматтық борышы. Әсірісе қоғам өмірінің барлық салаларын қайта құру кезеңінде балаларды және жеткіншектерді тәрбиелеу, сонымен бірге олардың дүниеге көз – қарасын ққалыптастыру, мәдениетін дамыту мәселелеріне бүкіл жұртшылықтың ерекше назар аударып, қамқорлық жасауы қажет.

2.2. Жанұялық дау – дамайлардың балалар психикасына ықпалы

Өкінішке орай біздің арамызда қақтығысып қалатын жанұялар әлі де болса байқалады. Оның басты себебі жеңіл мінезділік, маскүнемділік, жанұядан ата – ананың біреуінің кетіп қалуы. Мұндай шалғайлықтың негізінде ата – аналар өзін - өзі бақылауды тоқтады, бір – біріне көптеген өкпе  сөздер айтады, бірін – бірі кемсітіп абыройларын төгеді, өз қадірін түсіреді. Ақыр аяғында олардың мұндай жиі жанжалдасуы төбелеске әкеліп соқтырады. Бұл жағдай балалар үшін жанұяда ауыр жара туғызады, олардың жанын тебірентеді, бала өз үйінен өзі жиіркенетін болады, ата – аналарының әдеттілігі мен ізгілігіне тіпті сенімі болмайды.

Жанұядағы жауапсыздық, бейқамдық, ұрыс – керіс, жанжал, дөрекілік, әсіресе, әкенің немесе ананың маскүнемділігі, төбелесқорлығы балаға жаман үлгі көрсетеді. Ішкілікті жиі қолданатын жанұяларды ата – аналардың нашар қылықтары өз балаларына әсерін тигізбей қоймайды.

Сонымен қарастырылып отырған проблемеда жанұя тәрбиесіндегі кейбір қиыншылықтар мен қателіктер ерекше ескерудің қажет екендігі айтылып отыр. Бірақ жастардың келешек өміріне толып жатқан жалқаулық, көргенсіздік, көше кезушілік, дөрекелік, арамтамақтық сияқты  басқа да жаман қылықтардың бөгет болуы мүмкін. Сондықтан ескілік көзқарастың сарқыншақтырымен күресу тиімді, нәтижелі тәрбие жұмысын жүргізудегі ата – аналардан талап етеді.

Жанұя тәрбиесіндегі олқылықтар мен қателіктер жастардың болашағына үлкен зиян келтіретіндігі сөзсіз. Бұл әрбір жанұяны, мектепті, жұртшылықты қатты ойландыратын басты мәселелердің бірі.

Өмір тіршілігі ең бір дұрыс деген теория мен схемедан әлдеқайда күрделі болады. [20] Адамдар қарым – қатынасындағы құштарлық сезімі жастар өмірінде жаңа бір кезеңді бастайды.

Қазіргі кезіңде некелесуге дейінгі проблема жайлы жастар арасында әр түрлі көзқарастардың бар екендігін өмір көрсетіп отыр.

Жастардың некелесуге дейінгі (проблема жайлы жастар арасында әр түрлі) қатынастарын білу және олардың болашақ бақытыт отбасылық өмірі,  неке оның бұзылу себептері жайлы көзқарастарымен танысу үшін көптеген социологиялық зерттеу жүргізілген. Бұл мәселелер жөнінде зерттеу мәліметтері жастардың некелесуге дейінгі ұғымдарының әр түрлі екендігін көрсетті. Мұны студенттердің бергоен жауаптарынан байқауға болады.

«Жанұялық бақыт – бұл жас жұбайлардың бір – бірін сыйлауы, олардағы махаббат, жұбайлық сезім, рухани байлық, өз өмірін жұбайы үшін қию – міне, сонда ғана берік, бұзылмайтын одақ болады, ал бала туу, оны тәрбиелеп өсіру жас семьяны одан әрі біріктіреді».

«Бақытты жанұялық өмірді әркім өзінше түсінкуі мүмкін. Біреулер экономикалық есеппен үйленуді мақсат етіп, барлық жағынан қамтамасыз етілген яғни жеңіл автомобиль, қымбат гарнитур, ыңғайлы пәтері бар, қазіргі модамен киінтені, институтта оқыиты адам табылса дейд». Бақытты жанұялық өмір – бұл ең алдымен келешекте бір – бірімен өмір сүретін екі адамның бақытты болуы, тек бір – бірін ғана емес, айналадағы адамдарды да сыйлаай білуі, барлық қиыншылықтарды ұрыс – керіссіз шешу, жанұялық өмірде жас жұбайлардың тең құқықты болуы.

Кейбір жастар неке жасына жетпей – ақ үйленуге шешім қабылдайды. Олар ата – аналарының, аға жолдастарының ақылын тыңдамайды, айтқандарына көнбейді. 18 жаста оқу мен жанұя өмірін ұштастыру өте қиын – бұл ұйқысыз ұзақ түн, жүйкенің тозуы, материалдық жағдайдың ққйыншылығы. Осы ауырлықтың бәрін жастар жағдайдың қиыншылығы. Осы ауырлықтың бәрін жастар көре алмайды, өзара қатынастары асқынады, конфликтілік жағдай туады, ал мұның бәрі жанұяның бұзылуына әкеліп соқтырады.

Жастар арасында мұндай әр түрлі көзқарастардың болу себептері, олардың некелесу, жанұя құру жөнінде өмірде кездесетін кейбір басты мәселелерді жете біле бермеуі. Сондықтан тәрбие процесінде еске алатын жайттар:

-         біріншіден, күйеу бала мен қалыңдық неке, болашақ жұбайлық өмір, ата – аналармен өзара қатынас, бала тәрбиелеу туралы белгілі құқықтық, психологиялық – педагогикалық, медициналық білімнен хабардар болуы керек;

-         екіншіден, шын махабатты түсіне білу, оны сақтау және дамыту – жоғары адамгершілік дәрежеге жатады. Махаббат әрбір жас адам үшін қуанышты өмірдің айдын көрінісі. Шын махаббат некелесудің басты себебі, жанұяны байланыстырып нығайтудың маңызды факторы болады;

-         үшінші, ауыр дау – жанжал, келіспеушілік жағдайларында әрбір жас адам өзін - өзі ұстай білуі қажет.

Соңғы жалдары некені бұзушылардың да саны көбеюде. Бұл жағдай жас жанұялар арасында жиі байқалады. Орта есеппен алғанда үшінші неке ажырасады. Бұның басты себебі конфликт.

Конфликт [16] психологияда (лат. Cоnflictus – тартыс, қақтығыс, қайшылық) – қайшылықтың шегіне жеткен шиеленісі белгілі бір шешімге келердің алдын да не істі орындау кезінде адамдар арасындағы көзқарас, мақсат қайшылығы. Конфликт адамның іс - әрекеттің бәрінде бірдей кездесе бермейді. Конфликт кезінде адам неше түрлі ниеттердің ішінен тек біреуін ғана таңдап алады. Конфликт үстінде зандай ниеттің жеңіп шығуы көбінесе алға қойған мақсатқа байланысты.

Бірқатар социологиялық зерттеулерге қарағанда жанұяның бұзылуы көптеген факторларға байланысты. Олар: алкогольды ішімдіктерге салыну, материалдық қиыншылықтар, пәтер мен тұрмыс жағдайы, мінездердің сәйкес келмеуі, ата – аналармен өзара қарым – қатынастың нашарлығы, жанұялық міндеттерді орындауда (үй еңбегі, баланы күту, тәрбиелеу т.б.) жұбайлардың өзара келіспеушілігі, қызғаныш сезімі, опасыздық, жаңа махабаттың пайда болуы, сексуалды сыйымсыздық т.б.

Бұл факторлардың ішінде ішімдікке салыну, материалдық қиыншылықтар, қызғаныштық, опасыздық сияқты мотивтер сөзсіз жанжал туғызады. Бірақ бұл мотивтер әр қашанда негізгі себеп бола алмайды. Сондықтан жұбайлар арасындағы конфликт дәлелсіз себептерге байланысты болса, некенің бұзылуына жол берілмейді.

Некенің мызғымас берік болуының басты себептері: жұбайлар жоғарыда айтылған факторларды болдырмаудың тәсілдерін іздестіріп, берік жанұя құруға тырысулары керек; рухани жақындық, яғни қасындағы адамды сезе білу, қйыншылық жағдайда бір – біріне көмек көрсетуі тиіс; көзқарастарының, ниеттерінің, мінездерінің үйлесімдігі болуы керек; ізгілік сенімділік, әдептілік, альтруизм – жоғары мәдениеттеліктің белгісі.

Ешбір ұжымда қарым – қатынас дау – дамайсыз болмайды. Олар кейде қызметке кедергі жасап, нәтижесі нашар болып та жатады. Бірақ писхологтар дау – дамайдың жағымды әсері бар деп есептейді. Конфликт дамудың, қозғалыстық негізі себебі болып, қарама – қарсы пікірлерді алға шығарып, шындыққа себеп болады екен. әйтседе конфликті жағдай әр адамға әр түрлі әсер етіп, ұжымдағы қарым – қатынасқа, қызметке тағы басқа. Сондықтан дау – дамайдың табиғатын түсіну әрқайсымызға пайдалы десек артық айтқандық емес.

Конфликт психологиялық сөздікте былай аударылады. Конфликт латын сөз «confliсtus» - кикілжің. Мұның мағынасы - өткір эмоцияларды ашу. Ол мынандай болып бөлінеді:

 жеке бастық ішкі күйзелісі;

 екеу ара кикілжің;

 топ арасындағы кикілжің.

Кикілжің соншалықты үйрешікті нәрсе, тіпті адамның бір – біірінен қатынасының бөлінбес бөлігі. Біз ол кикілжіңге талдау жасамаймыз, ойланып оны болдырмау жағын қарастырмаймыз. Көпшілік арасында кикілжің туып жатады. Кикілжің кері пиғыл туғызуы мүмкін. Дегенмен де, өзара айтыс, пікіталас әркімнің дүние – танымын қалыптастырады.

Кикілжіңге адам құқығына нұқсан келтірмейтіндей етіп рұқсат ету керек. Бұл үшін кикілжіннің мазмұн мәнін мейлінше эффектілі түрде адамдардың бір – бірімен қарым – қатынасын жандандыра алатындай шамаға жеткізу керек. Негізгі интеграциялық орында: отбасы, мектеп, қала, мемлекет.

Әр отбасы үлкен мемлекеттің бір кешкене бөлшегі болғанымен, оның өзіндік орны, өзара қарым – қатынасы, өзіндік орны, өзара қарым – қатынасы, өзіндік кикілжіңдері болып тұрады. Әр отбасында әр түрлі жастағы адамдар өмір сүреді. Атасы, әжесі, шешесі, әкесі, балалары. Әрқайсының түсінігі әр басқа. Ата – ана мен балалардың арасында қақтығыс болып тұрады. Кешкісін отбасы мүшелері телесериаллдың кезекті қойылымын көрігісі келеді. Баласы футбол көргісі келеді. Басқа бір мысал. Шешесі ас әзірлеп жатыр, қонақ келу керек. Үйде нан бітіп қалыпты. Шешесі қызын нанаға жұмсайды . Қызы спорт секциясынан қалмау керектігін айтса, қызы секциядан кешігетінін айтып, екеуінің арасында қақтағыс болады. Бұл ата – ана қақтығыс үстінде баланы жеңу керек десе, екінші бірі жол беріп, бейбітшілік сақтау керектігін айтады. Егер өз баланнан жеңілсен, ол сенің өмір бойы мойныңа мініп алады деп ойлайды. Олар баласын өмір бойы «бір нәрсені бастасаң, аяқта, басқалармен санаспа, өз дегеніңді істе» деп үйреткенні бірақ сәтте естен шығарып, кінәні балаға аударып келеді. Балалар болса өте сезімтал, олар әке – шешесіне еліктеп өеді. Енді біреулері: баласымен жұмсақ сөйлесіп, өз өтінішін орындатады. Әр уақытта баласына ақыл айты, ертіп жүріп баламен санаспай өз дегеніне көндіріп отырады. Баланың түйсігінде мынандай ой қалыптасады. «Менің өзімдік қызығушылығым есепке алынбайды, бәрібір ата – анамның айтқаны орындалады» деген ұғым.

Басқа отбасыларында балалардың айтқанындай болады. Олардың мінезі өсе келе өзімшіл дөрекі, ешнәрсеге құлықсыз болып қалыптасады. Ата – анасы мен баланвң арасында сенімсіздік пайда болады. Кикілжіңде бала жеңіп отырады. Ортаға, көпшілікке ол бала араласқанда бар қиындық туады. Үйінде ешкіммен санаспаған бала, ұжымда, коллективте ешкіммен санаспай оқшауланады. Ондай отбасында ата – ана мен баланың арасында бір – біріне деген ырза болмаушылық болады. Жас кезінен балаларының айтқанын істеп еркелетіп өсірген ата – ана кейін тастандыға айналады.Олар өздерінің қатесін кеш түсінеді. Балаға жұмсақ қарап, өзімшіл етіп тигенін кеш түсінеді. Сондықтан ата – ана мен бала арасындағы кикілжіңге үлкен мән беру керек. [26]

Жасөспірім бала дербес өмір сүргісі келегені үшін кінәлі емес. Баланың үйден қашса кінәсі одан емес. өз бойыныздан іздегенініз жөн. Рас, балалардың үйінен құпия түрде қашып кетуі сирек болса дп кездесетін жайт. Мұндай жағдайда баланың ойнақтап жүріп от басуы оп – оңай.

Баланың үйден қашып кетіп  көп жағдайда ата – анамен арадағы қарым – қатынасқа байланысты. Балаңыз есейді дегеніңзбен оның жаны тым нәзік: күнделікті өмірде дастархан басында болып тұратын дау – жанжал, ұрыс – керіс жүйкесіне тиіп, өмірден түңілдіріп жіберуі қиын емес. Мұндай жағдайда жәбір көріп жаны жараланған бала көше тентектеріне өз еркімен барыпқосылуға мәжбүр болады.

Теріс жолға түсіп кетпесін десеңіз, кез – келген әдіс тәсіл арқылы оны риясыз көңілмен шексіз сүйетінізге көзін жеткізуге тырысыңыз. Дала кезіп, балаңыз үйге қайтып келген тұста оның жер – жеберіне жетіп ұрысу абырой әпермейді. Жылы қабақпен қарсы алып, жанарыңыздан мейірім шуағын аямай төгіп, қателігін жайлап түсіндірсеңіз, болған жағдайға байсалды түрде талдау жасасаңыз  сізден туған бала теріс қылық танытпауға тиісті. [25]

Жасөспірім балалардың басқаларға қарағанда қоғамдық тәртіпті жиі бұзып, өрескел қылықтарымен көзге түсуі заңды құбылыс. Бұл тұс ол үшін жақсы мен жаманның шекарасын айыра білуге ұмтылу кезеңі. Сондықтан да бұл түста балаларға мүмкіндігінше дұрысбағыт бағдар беріп, жіберген кемшілігі тым өрескел болса да, жазалауға асықпаукерек. Тіпті заңды немесе қабылданған тәртіп нормасын бұзған күннің өзіәнде оған қылмыскер ретінде қарап, кеудеден итеру мүлде дұрыс емес.

Бала бұл жаста жақсы мен жаманды айырып, әр іске үлкендерше баға беруге тырысқанымен қиындықтан жол тауып сытылып шығып кетуге әлі де  болса қабілетсіз. Сол себепті оны қатаң түрде жазалау, қоғамдық өмірге бейімделу мүмкіндігінен айырумен бірдей.

Балаңыз өтпелі кезең иыққа түсірер салмағы қашан да ауыр болмақ. Балаңыз сындарлы кезеңнен сүрінбей өтейін десеңіз, әрбір әрекетін қалт жібермей назарда ұтаңыз. Қадағалауды уысынан шығармау деп түсінсеңіз еркіндікке негізделсін. Ең дұрысы: «балаңызды жеті жасқа дейін паташадай күт, он үш жасқа дейін құлындай жұмса, он үштен  кейін досыңдай сырлас» деген халық даналығын басшышлыққа алсаңыз ешқашан да өкінбейсіз. [24]

Жер бетіндегі тіршілік иесінің ең саналысы да ақылдысы да адам баласы екені әмбеге аян. Айталық, айналамыздағы таңғажайып дүниелер, зәулім ғимараттар, техника, оның қарыштан дамуы – адам – ойынынң жемісі. Осындай қасиеттерге ие адамдардың дұрыс қалыптасып, сана сезімінің өсіп - өркендеуіне ерекше ықпал ететін білім ошақтарының негізгілері отбасы мен мектеп десек, олардың жас буынды тәрбиелеудегі мәні мен маңызы зор екені айтпаса да түсінікті болса керек. Бүгін біз қазіргі кезде көпшіліктің назарын аударып отырған мектеп оқушыларының тәлім – тәрбиесіне кеңірек тоқталып, саралай өткенді жоқ санадық. Бұл мәселе осы күнге дейін «құлақ жауар болардай» сан рет қайталанса да, бұл күндері ушығып тұрған мәселелердің бірі десек, артық айтқандық болмас. Олай дегеніміз мектептегі қиын балалардың жылдан – жылға көбеюі, олардың жағымсыз іс - әрекеттері сіз бен бізді еріксіз ойландырып жүргені жасырын емес. Жалпы «қиын бала» ұғымы – бүгінгі таңда ата – аналар мен ұстаздар қауымын ғана емес бүкіл қоғамды алаңдатып отырған әлеуметтік мәселе болып отыр. Осыған орай біз қиын балалардың қалыптасуы мен оның психологиялық себептері жайында сөз қозғап, көпшілікке ой салмақ ниеттеміз.

Психологиялық тұрғыдан алғанда қиын балалар болдырмаудың бірнеше жолдары бар. Солардың бірі – отбасы тәрбиесі. Әрбір ата – ана отбасы тәрбиесі бала дүниеге келеген күннен басталады деген қағиданы ұмыт қалдырмағандары абзал. Қазақта бесік жыры, ана әлдиін естіп өспеген бала халық дәстүрінде тәрбиеленбеген деген ұғым қалыптасқан. Ал осы бесік жыры, ана әлдиімен өскен бала туған халқын, тілін, дінін құрметтейтін мейірімді де тәрбиелі азамат болып өсетініне ешкім де дау тудырмаса керек. Айталық, ата – бабаларымыз бала тәрбиелеуде мақал – мәтелдерді жұмбақ, жыр дастандарды қолдану арқылы ұлттығымыз бен елдігіміздігі биіктете түсті.Осы бағытта тәрбиелеу қазіргі кезде әрбір қазақ жанұясы үшін ауадйа қажет секілді. Себебі, көзін ашқаннан батыстың атыс - шабыс, түрлі бейнефильмдерін көріп өскен қазіргі ұрпақта, аяушылық сезім мен мейірім деген қасеиттер жоғалып бара жатқан тәрізді. Жоғарыда атап өткеніміздей ұлттық тәрбиенің аз болуынан да қиын оқушылардың қатары молая түсіп жатқандай. Сондықтан да ұлтты рухпен тәрбиелеу бүгінгі заман талабы үшін аса қажет. [22]

Психологиялық – педагогикалық зерттеулерде бала мінез – құлқының ауытқу мәселесі түбегейлі зерттелініп сипат алғанымен, қалыпты дамыған бала мінез – құлқының жағымсыз түрлерінің туындау себептері ғылымда өз деңгейінде зерттелінбеуде. Л.С. Славина «Дети с аффективным поведением» атты еңбегінде кіші мектеп  жасындағы балалардың аффективті мінез – құлқына мыналар тән: өкпелегіштік, бұзықтық, бірбеткейлік, дөрекілік. Олар басқа балалармен үнемі ұрысып, керісіп, ескертулерге тез ренжіп қалады. Автор мұндай мінез – құлық оның ұғымындағы дұрыс құрылмаған өзара  қарым – қатынастардың салдарынана және де жанұяда болатын дау – дамайлардың әсерінен туындайтын қорытындыға келеді.

Эмоцианальды қызбалық және ұшқалақтық немесе баладағы танымдық және қозғалыс іс - әрекетінің кедергісі, оның темпераменті мен жүйке әрекетінің туа біткен жеке ерекшеліктерінің көрінуімен байланысты болуы мүмкін. Асықпаушылық пен баяу қозғалу флегматиктерге тән болса, артық қозғалу мен тұрақсыздық – сангвиниктер мен меланхоликтердің айрықша белгісі. А.А. Роян балалардың қарым – қатынасқа түсулерінің қиындықтарын барлай отырып, олардың мінез – құлқындағы мынандай бітістерді, яғни, өрескелділігі, сенбеушілігі, агрессивтілігі болатындығын анықтады. А.И. Захаров тәрбиедегі ауытқушылық отбасында көрініс береді және оның себептері отбасы құрылымында болады, сондай – ақ ата – ананың балаға қарым – қатынасынан туындайтынын айта келіп осы бағыттағы тәрбиенің мынадай негізгі параметрін бөліп көрсетеді.

-         түсінбеушілік;

-         тоталитарлық сәйкессіздігі;

-         балалармен қарым – қатынасындағы икемсіздігі;

-         балағға қараудағы бір қалыпсіздігі;

-         ата – аналардың өзара қатынасындағы келіспеушіліктер.

Отбасы жағдайындағы осындай мәелелерді ескерген автор бала мінез – құлқының бұзылуына, олардың «тууына» себепші болатындығын көрсетіп, егер ата – аналар өздерінің жеке проблемаларын дер кезінде шешіп  отырса, бала психологиясының бұзылуына жол бермейтінің баса айтады.

Көптеген себептердің қатарында әсіресе баланың әлеуметтік – психологиялық қараусыздығы, оларға қоршаған ортаның немқұарйлы қатынасы басты орын алады, нәтижесінде шет қалу, өзінің қажет еместігі, қорғансыздығы сияқты сезімдер туындайды. Сондықтан қорыта айтқанда өскелеу ұрпақ тәрбиесіне әрқашан жауапкершлікпен қарайық.

Тәжірибелік зерттеу бөлімі

Біздің тәжірибелік зертеу жұмысымыз Семей қаласындағы «Жас қанат» балалар орталығындағы мектепке даярлық тобы балаларымен жүргізілді. Эксперименке 25 бала, 18 ата – ана қатысып; эксперимент анықтаушы және қалыптастыру (үш) кезеңнен тұрды.

Зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты: отбасындағы психологиялық жағдай және баланың жеке басының қалыптасуына ықпалы, жанұядағы дау – дамайлар, түсініспеушілік, жағымсыз қарым – қатынастардың психологиялық негізін анықтау және олардың алдын алу мен болдырмау, қалыпқа келтіру.

Психологиялық ғылыми әдебиеттерді зерттей келе бізде «жанұядағы жағымды қарым – қатынас қалыптасқан ортада дау – дамайлар, түсініспеушіліктер болмайды» - деген піекір қалыптасты. Сондықтан, балалардың қарым – қатынас мәдниетін қалыптастыру көрсеткіштеріне сүйене отырып, балалардың қарым – қатынас мәдениетінің қалыптасу өлшемдері мен көрсеткіштерін белгіледік. (1 – кестеде).

1 – кесте. Мектеп жасына дейнгі балалрдың қарым – қатынас мәдениетінің қалыптасу өлшемдері (критерий)  мен көрстекіштері..

Осылайша, мектеп жасына дейінгі балалардың қарым – қатынас мәдениетінің қалыптасуының деңгейлерін анықтау мақсатында кейбір ғылыми – зерттеу жұмыстарды талдап, Х.М. Махмудов зерттеулернідегі сөйлеу мәдениеті белгілерін С.В. Петерина көрсеткен тәртіп мәденеиті деңгейін басшылыққа ала отырып, отбасындағы ата – ана мен балалардың қарым – қатынас мәдениетін меңгерудің үш (жоғары, орта, төмен) деңгейін анықтадық.

2 кесте: Қарым – қатынас мәдениеті

Осылайша қарым – қатынас мәдениетін меңгерудегі жоғарғы, орташа және төменгі деңгейлерге тән қарым – қатынас мәденеиетін көрсеттік.

Зерттеу жұмысы барысында, арнайы бейімделген түрлі әдістемелерді қолданып анықтаушы экспериментті жүргіздік. Жанұядағы ата – ана мен баланың қарым – қатынас ерекшеліктерін талдау үшін Я.Л.Коломинский мен Е.А. Паньконың «Диагностика и коррекция психического развития дошкольников» (Минск, 1997,211с.) оқулығындағы Р.Ф. Беляускайтенің «Өз семьяңды іс - әрекет барысында суретке салыныш». Г.Т. Хоментаускастың «Отбасының сурет» - әдістемесі; А.Я: Варга мен В.В. Солиннің ата – аналар мен балалар қарым – қатынасының әдістемесі арқылы жанұядағы психологиялық жағдай да қарастырылады. Сондай – ақ ата – ана мен баланың қарым – қатынас мәдениеттерін анықтауға арналған сұрақ жауап ұйымдастырылады. Анықтаушы экспериментке қатысқан 25 бала,  18 ата – ана қатысты. Ата – ананың 81% жоғары (білімді).

Бейімделген, әдістемелер арқылы жүргізілген анықтауыш экспериментінен ата – аналардың бойынан баласына деген қайрымдылық, қарапайымдылық сияқты сезімдердің тапшылығын байқадық. Бір отбасында тұратын адам. Ата – аналардың көпшілігі баланың алдында өзіндік беделін түсіріп алмау мақсатында қатынас жасағанда баласын түсінбеу, оның мінезіндегі даралық ерекшеліктерін ескермеуден туатын баланы қабылдамау, жатсыну, өзіне бағынышты ету, кіріптарлық, үстемділік негізіндегі доминанттылық сияқты теріс ықпалдардың бары анықталады. Зерттеуге қатысқан ата – аналардың  - % - ы  өзіндік беделін қайткен күнде де сақтай отырып, соның негізінде балаға мәдени құндылықтарды меңгеруге тырысты. Ал 2 ата – анаға «тәрбиеші ата - ана» атауы тең келіп, олар өздерінің отбасында белгілі білім – іскерліктер арқылы баланың тәрбиесімен айналысатынын көрсетті.

Жанұядағы патриархалды қатынастары ерекше сақталып, отбасындағы әке, оның беделі жоғары бағаланған. Осыған орай 7 отбасы мүшелері арасында белгілі иерархиялық  қарым – қатынастар байқалалды. Қалған 11 жанұяда тәрбиеленген балалардың психологиясында екі этностың (қазақ, орыс) мәдениетін, тілін меңгеру, бір жүйеден келесі жүйеге көшу – «интеграция және бикультурализм» құбылысы ерекше байқалады.

Ата – ана мен баланың қарым – қатынас мәдениеттерін анықтауға А.И. Захаровтың сауалнамасы сұрақ – жауап алынды.

Сауалнама сұрақтары:

1.      «Жанұя» ойынын ойнағанда –сен кім  болып ойнар едің?

2.      Сен үйде кіммен тұрасың? Үйіңде кімдер бар?

3.      Үйде сендер кімге бағынасындар?

4.      Үлкен болғанда, сен папаң не мамаң сияқты қызмет істерме едің, әлде басқа іспен айналысарма едің?

5.      Сен ержетіп, үлкен болғанда - өзіңде де бала болғанда оны қалай тәрбиелейсің: ойнайсың ба, әлде басқаша істерме едің?

6.      Егер үйде папаң мен маман ұзақ уақыт болмаса, сен қайсысын бірінші көргің келеді?

7.      Егер, сені біреу ренжітсе, өкпелетсе, саған сондай қиыншылық туса – сен бұл жайында кімге: папаңа не мамаңа айтар едің?

8.      Сені папаң не мамаң жазалай ма, сен жазалаудан қорқасың ба, қорықпайсың ба?

9.      Сені кім жазалайды?

10. Төмендегі кестеде балалардың берген жауаптары:

3 - кесте

Балалармен жүргізілген  зертеулер жанұядағы қарым – қатынастың дұрыс, жеткілікті ұйымдастырылмауынан балада тұйық мінезділік, ұялшақтық, агрессия сияқты тәртіп түрлерінің пайда болатынын көрсетті. Аталған тәртіп түрлері бар балалардың «жанұяның суреті» мен сауалнамалардың нәтижесі бойынша, олар «тәуекел тобын» («гуппа риска») құрап, арнайы түзету жұмыстарын қажет етеді. Мақсатқа жету үшін қалыптастыру  экспериментінің бағдарламасы құрылды. Қалыптастыру экспериментіне 6 бала мен 6 ата – ана қатысты.

Бірінші кезеңде ата – аналар үшін негізгі қарым – қатынаста көмек көрсету қарастырылып, психологиялық – педагогикалық құрал ретінде «Ата аналарға арналған семинар» ұсынылды.

Ата – аналарға арналған семинарлар

1.      Қарым – қатынас әліппесі

2.      «Ғажайып сөздер» құпиясы

3.      Бала тәрбиесіндегі жанұяның орны

4.      Мәдениетті ата – ананың айнасы.

Ата – аналарға арналған семинарллардың басты мақсаты: эмоционалды көңіл – күйлері өзгермелі баламен қарым – қатынаста қиналатын ата – ана баламен қарым – қатынаста қиналатын ата – аналарға көмек беру. Сонымен қатар бала мен ата – ана арасындағы қарым – қатынаста байқалатын мәселелерді шешудің тиімді жолдарын қарастыру.

Қалыптастыру экспериментінде ұйымдастырылған семинар «қарым – қатынастағы табиғилық дегенді қалай түсінеміз?». «Тыйым сөздердің тәрбиелік ықпалы» тақырыптарында өтті. Ата – аналардың көпшілігі тәрбие нәтижесі – отбасылық қатал тәртіп деп көрсетті. Тек қатал тәртіп арқылы ғана ата – аналық беделді сақтауға болады деп пайымдады.

Екінші кезеңде мәдениантропология Я. Берридің зерттеулеріне сүйене отырып, зерттеуге қатысқан ата – аналарды бес түрге жіктедік (4 - кесте).

Жанұядағы ата – аналардың түрлері

                                                                                                                                                          4 – кесте

«Тыйым» сөздердің тәрбиелік ықпалы» тақырыбы бойынша ұйымдастырылған семинарда ата – аналар белсенділік танытты, тек екі ата – ана ұлттық пессимизм – ата – ана дәстүрін аяқққа басу, өз ұлтынан жирену сияқты құбылысты байқадық. Семинар барысында бұл ата – аналарға үлгі өнеге берудегі тәрбие құралы – тыйым сөздер жайында біршама тереңірек ақпарат беруге тырыстық. Үшінші кезеңде этнопсихология мен этнопедагогика сабақтастығына сүйене отырып, жанұя тәрбиесінде халықтық қағидаларды ұсындық .

Сондай – ақ «Эмоциялардың дифференциалды шкалалары» (К. Изаро бойынша) «Өзінің депрессиясын бағалау», «Психикалық жағдайды бағалау», «Суггеститвтілікті бағалау», Ч. Д. Спилбергер мен Ю.А. Ханиннің реактивті (ситуативті) және тұлғалық қобалжудың және тағы басқа (қосымшада) әдістемелер қолданылды. Үшінші кезеңде бала мен ата – ана қарым –қатынас мәдениеті көрінгесін қолға алып, зерттедік. Екі жанұядағы қарым – қатынас бізді ерекше аландаттындықтан бұл жанұя мүшелерін қарым – қатынаста, тәрбиеде өзара ымыраға (компромис) келуге үйреттік. Ата – аналарға арналған психологиялық көмегіміз бала тәрбиесіндегі дау – дамайларды, жанжалды, түсініспеушілікті болдырмауға өт еқажет!

Үшінші кезеңде байқағанымыз: ата – аналар жанұядағы баласыммен жағымды қарым – қатынас орнату тәсілдерімен танысып, өз жанұяларында қолданды. Эксперименттің нәтижесін байқау үшін анықтаушы экспериментіндегі А.Я. Варга мен В.В. Столиннің ата – аналардың балаға қатынасы әдістемесін қайталап жүргіздік.

5 – кесте экспериментке дейін және әксперименттен кейінгі отбасындағы қарым – қатынастар жіктелуі.

Анықтаушы экспериментінде беделді ата – аналар көрсеткіші жоғары болса, қалыптастырушы экспериментінде қамқоршы, тәрбиеші, серіктес ата – аналар көрсеткіштері жоғарыға көтерілді. Алынған мәліметтер Прускала – Уоллистің «Мәліметтерді сапалы белгілермен сәйкестендіре іріктеу «критерийі негізінде түсіндірсек»: Н1=3/18*100=  , 5/18*100=   ; 

7/4*100=    ;              6/18*100=  ;              7/2*100=   ;                            1/18*100=   ;

7/5*100=    ;                  1/18*100=  ;              7/3*100=   ;                            5/10*100=   ;             

              1              2              3                            4              5

Сызба: экспериментке дейінгі және эксперименттен кейінгі ата – аналар көрсеткіштері.

Анықтаушы эксперимент барыснда ата – аналық беделді қатал тәртіп арқылы сақтауға тырысқан ата – аналардың көпшілігі баласына деген ұстанымын өзгертіп,  қарым – қатынаста серіктестік, жоддастық сипатта жүргізуді қалды.

Қалыптастырушы экспериментттін нәтижелері сараланып, мазмұндық сапасы талданып, зерттеуге қатысқан жанұядағы ата – анамен балалардың қарым – қатынас мәдениеті қалыптасуының, өзара түсінушілігінің көрсеткіштері анықталды. Ата – аналар мен балалардың қарым – қатынас мәдениетін меңгеру деңгейлері 6 – 7 – ші кестелерде көрсетілген.

6 кесте Ата – аналардың қарым – қатынас мәдениет деңгейлерінің көрсеткіштері.

7 – кесте. Балалардың қарым – қатынас мәдениетінің деңгейлері крсеткіші.

Кестеде көрсетілген мәліметтер біздің әдіс бойынша тәжірибелік эксперимент жүргізген жанұядағы ата – аналар мен балалардың қарым – қатынас мәдениеті едәуір жоғары деңгейге жеткенін көрсетті.

Қалыптастырушы экспериментінің екінші кезеңінде балаларға арналған әдістемелер жүргізілді. Негізі мақсаты: қарым – қатынас үрдісіндегі баланың сөйлеу белсенділіктерін арттырып, когнитивті дамуларын жоғарлату. Зерттеуде балалардың дербес әрекеттер орындауларына ерекше көңіл аударылды. Зерттеуші қатысуымен орындалған ортақ әрекеттер барысында баланың тапсырманы орындауға қызығушылығы оның тәрібіндегі енжарлық, селқостыққа өтетінін көрсетті. «Егер де...» ойын - әңгіме әдістемесі арқылы баланың шығармашылық қабілетімен бірге интеллектуалды, адамгершілік дамулары да жоғарыда көтерілді.

Қолданылған әдістемелер:

Ч.Д.Спилбергер мен Ю.Л.Ханиннің реактивті (ситуативті) және тұлғалық қобалжудың шкаласы.

Бұл әдістеме тұлғаның интегралды сапасы туралы маңызды дәлелдемелерді анықтауға көмектеседі.Бұл өзіндік бағалаудың тұрақсыздығы ситуативті немесе орнықты болып табылады, (яғни тұлғалық).Әдістеменің нәтижелері тұлғаның тек қана психодиагностикалық ерекшеліктеріне жатып қана қоймай, сонымен қатар тұлғаның темпераменті мен мінезіне, оның белсенділік пен реактивтілігінің өзара байланысқан парметрлерінің жалпы талаптарына да жатады.Бұл әдістеме алдыңғы әдістеме сияқты тұлғаның толық субъективті мінездемесі болып табылады.Психодиагностикалық жоспарда оның құндылықтары мүлдем төмендемейді де.

Ю.Л Ханин А.А Ухтомскийдің бұған байланысты өз ойын айтады: Оларды түсінетін және анықтайтын «субъективті» көрсеткіштер «объективті» болып келеді.1950 жылдан әлемдік ғылыми әдебиеттерде тұлғаның қобалжуын зерттеу сұрақтары бойынша 5000-ға жуық монографиялар мен мақалалар жарыққа шықты. Уақыт өте келе бұл екі түсінік біртіндеп бір сөзге қосылды «қобалжу»,оның өзі бірнеше анықтамаға бөлінеді:«реактивті» немесе «активті», «ситуативті» және «тұлғалық».

Ю.Л Ханин бойынша қобалжу немесе жағдайға байланысты біірдей белгіленеді: (ЖҚ), адамның әр түрлі, әсіресе, әлеуметтік-психологиялық стрессорларға реакциясы ретінде пайда болады.(агрессивті реакциялар және жағымсыз бағалауларды күту, өзіне жағымсыз қатынастарды қабылдау, өзінің мәртебесіне, өзіндік қадіріне қауіптер).Керісінше, тұлғалық қобалжу, (ТҚ) белгі, қабілет, диспозиция сияқты әр түрлі стрессорлық әрекетке түскен жеке ерекшеліктер туралы көрініс береді.Тұлғалық қобалжудың көлемі индивидтің өткен тәжірибесімен сипатталады, яғни оған қаншалықты «ТҚ» сезінуге тура келеді. «Психология сұрақтары – 1978 - № 6 – 95 б.» тұлғалық қобалжу және реактивті шкаласындағы қобалжудың қандай да бір формасын жекелей өлшеу үшін, екі өлшемдері мен деңгейлері бар: ЖҚ бағалаудың деңгейі және ТҚ – бағалаудың деңгейі.Нәтижелер көбінесе градацияда бағаланады:

              30 ұпайға дейін – төмен;

              31-45 ұпай – орташа;

              46 ұпай және одан жоғары – жоғары қобалжу.

Деңгейлердің бұл түрін индивидтердің әр түрлі қобалжуның белсенді парметрлері бойынша алынған нәтижелерді жетілген көрсеткіштермен 20-80 байланыстыруға болады.

Өзіндік көңіл-күйі туралы пікірдің бірінші тобына нұсқау.

Қазіргі қалыпқа қарамай, өзіңе сай келетін сандардың біреуін сызыңыз: «1»- жоқ,бұл мүлдем бұндай емес; «2»- солай деп ойлаймын; «3»- дұрыс; «4» - дәл осы.

1.Сіз салмақтысыз.                                                                    1 2 3 4       2.Сізге ешқандай қауіп төніп тұрған жоқ.                              1 2 3 4

3.Сіз қысымды сезінесіз.                                                          1 2 3 4      

4.Сіз өкінішті сезінесіз.                                                            1 2 3 4                                                                                                                                                             5.Сіз өзіңізді еркін сезінесіз.                                                    1  2 3 4

6.Сіз реніштісіз.                                                                         1 2 3 4

7.Сізді мүмкін болатын сәтсіздіктер алаңдатады ма.              1 2 3 4   

8.Сіз өзіңізді демалған адам ретінде сезінесіз.                       1 2 3 4   

9.Сіз мазасызданасыз.                                                               1 2 3 4

10.Сіз ішкі қанағаттанушылық сезімін сезінесіз.                    1 2 3 4   

11.Сіз өзіңізге сенімдісіз.                                                           1 2 3 4

12.Сіз күйгелектеп отырсыз.                                                      1 2 3 4

13.Сіз өзіңізге орын таппайсыз.                                                 1 2 3 4    

14.Сіз ашу кернегенді сезесіз                                                     1 2 3 4

15.Сіз шиеленушілік пен тежелуді сезінбейсіз.                        1 2 3 4  

16.Сіз қанағаттандырылдыңыз.                                                  1 2 3 4

17.Сіз уайымшылсыз.                                                                  1 2 3 4     

18.Сіз тым әсерленгішсіз және бұл сізге қаншалықты әсерін         тигізеді.                                                                                          1 2 3 4 19.Сіз қуаныштысыз.                                                                    1 2 3 4  

20.Сіз жағымды сезімге бөленудесіз                                           1 2 3 4 

      Өзіндік көңіл-күй туралы пікірдің екінші тобына нұсқау.Төменде айтылған сипаттамаларға зейін аудара, дұрыстап оқып, өзіңізге сай келетін санды таңдайсыз, бұл сіздің әдетте қандай сезімде болуыңызға байланысты емес.

      Оң жақтағы сандар: «1» - ешқашан; «2» - кей кездері; «3» - жиі; «4» - әр қашан.

1.Сіз қанағаттанушылық сезімін сезінесіз.                           1 2 3 4

2.Сіз тез шаршайсыз.                                                                 1 2 3 4

3.Сіз оңай жылай саласыз.                                                        1 2 3 4 

4.Сіз басқа адамдар сияқты бақытты болғыңыз келеді.          1 2 3 4  

5.Сіз шешімді тез қабылдай алмағандықтан,жиі жеңілесіз. 1 2 3 4

6.Сіз өзіңізді сергек сезінесіз.                                                  1 2 3 4  

7.Сіз сабырлы, суыққанды және жинақысыз.                        1 2 3 4

8.Қиындықты күту сізді керемет қобалжытады.                   1 2 3 4

9.Сіз ұзақ нәрселер үшін аса уайымдайсыз.                          1 2 3 4   

10.Сіз бақытты адам бола аласыз.                                           1 2 3 4

11.Сіз барлығын тым жүрекке жақын қабылдайсыз.            1 2 3 4      

12.Сізге өзіңізге деген сенімділік жеткіліксіз.                       1 2 3 4

13.Сіз өзіңізді қауіпсіздік ортасында сезінесіз.                     1 2 3 4 

14.Сіз критикалық ситуациялар мен қиындықтардан қашуға  тырысасыз.                                                                                 1 2 3 4

15.Сіз де қамығу мен жабырқанушылық сезімі болады.       1 2 3 4 

16.Сіз қанағаттанбаған боласыз.                                              1 2 3 4

17.Әр бір ұсақ нәрселер сіздің ойыңызды бөліп, алаңдатады. 1 2 3 4

18.Сіз өзіңіздің көңіл қалушылықтарыңызды көп ойлап, одан кейін  көпке дейін ұмыта алмайсыз.                                                   1 2 3 4 

19.Сіз салмақты адамсыз.                                                          1 2 3 4  

20.Сіз өзіңіздің жұмысыңызды, мәселеңізді ойлаған кезде тым                                    алаңдай бастайсыз.                                                                        1 2 3 4  

Ситуативті қобалжу келесі кілт арқылы анықталады:(СҚ1) : СҚ1 = (3,4,6,7,9,12,13,14,17,18) – (1,2,5,8,10,11,15,16,19,20) + 50 = . . .ЖҚ – жекелей қобалжу келесі кілт бойынша анықталынады: ЖҚ1 = (2,3,4,5,8,11,12,14,15,17,18,20) – (1,6,7,10,13,16,19) + 35 = . . .

Ситуативті (актуалды) түсінігі, яғни реактивті және тұлғалық қобалжу,яғни активті қобалжу жоғарыда келтірілген сипаттамалармен қатар ортақ психологиялық мағынаға ие.Тәжірибе бойынша реактивті және активті қобалжудың диагностикасы тұлғаның әрекетке қатынасын, әрекет-қылық ерекшеліктерін нақты жорамалдауға көмектеседі.Әсіресе;

1)Реактивті қобалжу үшін алынған ұпай бойынша тұлғаның реактивтілігін параметрлерін бағалау мүмкіндігі ашылады.Реактивтіде, біз индивид қабілеттерінің көріністерін және адамның жеке қабілеттерін көреміз, әсіресе қабілет құрамында оның тұлғалық темпераменті және психодинамикасы байқалады.Реактивтіліктің жоғары болуы Я.Стреляу бойынша; темпераменті- меланхолик, тым жоғары болса – флегматик, ал төмен реактивтілік – холерикті және одан кейін – сангвиник екендігін анықтайды.

2)Белсенді тұлғалық қобалжу үшін алынатын ұпайларды талқылау барысында тұлғаның мінездемелік қабілеттерінің белсенділігін алдын ала бағалауға болады.

Белсенділіктің жоғары болуы – сангвиник және меланхолик, ал төмен болса – флегматик және холерик.

Әдістеме 3:

       Ситуативті қобалжуды бағалау.

Нұсқау: Дәл қазір өзіңізді қалай сезініп отырғаңызға байланысты оң жақтағы сандарды сызыңыз:

1.Сіз өзіңізді еркін сезінесіз                                               1 2 3 4

2.Сіз күйгелектеніп отырсыз                                             1 2 3 4     

3.Сіз қысылмайсыз                                                             1 2 3 4    

4.Сіз ризасыз                                                                       1 2 3 4   

5.Сіз уайымдап отырсыз                                                    1 2 3 4

Нәтижелерді талдау- кілт бойынша:

2 және 5 сұрақтардағы ұпайлардың жиынынан 1,3 және 4 сұрақтардағы ұпайлардың жиыны алыну керек.Одан кейін оған 15 санын қосып, барлық алынған нәтижені 4 – ке көбейту керек.Бұдан жан – жақты деңгей 20-80 ұпайға жататын басқа әдістемелердің қорытындыларындағы нәтижелерді өлшеуге көмектеседі.Осы шкала бойынша, қобалжудың төмен деңгейі 20-30 ұпайға негізделеді.Орташасы – 31-45 ұпайға,ал жоғары деңгейі – дәлірек айтқанда ЖҚ2 – 40-тан жоғары ұпайлар.

Қобалжуды, фрустрацияны, агрессивтілікті және регидтілікті өзіндік бағалау.

Қобалжуды өзіндік бағалау (ТҚ2):

1. Әдетте сіз өзіңізде сенімділікті сезінбейсіз                            1 2 3 4

2. Сіз ұсақ – түйек үшін жиі ұяласыз.                                         1 2 3 4

3. Сіздің ұйқыңыз мазасыз.                                                          1 2 3 4

4. Сіз мұңға оңай түсесіз.                                                             1 2 3 4

5. Сіз тек қиялдаған сәтсіздіктер жайында қобалжисыз.          1 2 3 4

6. Сізді қиындықтар қорқытады.                                                 1 2 3 4

7. Сіз өзіңіздің кемшіліктеріңізді атқаруды ұнатасыз.              1 2 3 4

8. Сізді оңай сендіруге болады.                                                   1 2 3 4

9. Сіз күмәншіл адамсыз.                                                             1 2 3 4

10. Сіз күту уақытын қиындықпен өткізесіз.                             1 2 3 4

   Фрустацияның өзіндік бағалауы:

1.Кейде маған шешілетін мәселелерден шығу мүмкін емес болып    тұрады.                                                                                            1 2 3 4         

2.Жағымсыз жайттар мені қатты алаңдатқандықтан, менің көңіл-күйім мүлде болмайды.                                                                 1 2 3 4 

3.Көптеген жағымсыз жағдайларда мен ешқандай себепсіз өзімді кіналаймын.                                                                                    1 2 3 4 

4.Сәтсіздіктер мен бақытсыздықтар мені еш нәрсеге үйреткен жоқ.

                                                                                                1 2 3 4  

5.Мен күрестен жиі бас тартамын, себебі бұны бекер деп санаймын.

                                                                                                1 2 3 4

6.Мен көп жағдайларда өзімді қорғансыз сезінемін.                1 2 3 4

7.Менде кей кездері торығу күйі болып тұрады                        1 2 3 4

8.Қиыншылықтардың алдында мен сасқалақтап қаламын.      1 2  3 4     

9.Өмірдің қиын шақтарында мен өзімді бала ретінде көрсетіп, басқалардан аяушылық сезімін күтемін.                                    1 2 3 4

10.Өзімнің мінез- қылқымдағы кемшіліктерді түзетуге болмайды деп ойлаймын.                                                                                1 2 3 4

     Агрессивтіліктің өзіндік бағалауы:

1.Өзімнен кейін соңғы сөзді қалдырамын.                                  1 2 3 4

2.Әрдайым әңгімелесу кезінде мен құрбымның сөзін бөлемін.1 2 3 4

3.Мені оңай ренжітуге болады.                                                    1 2 3 4

4.Өзгелерге ескертулерді жасағанды ұнатамын.                        1 2 3 4

5.Қоршаған адамдар арасында авторитет болғым келеді.         1 2 3 4

6.Азбен қанағаттанбай, көпке талпынамын.                               1 2 3 4  

7.Ашуланған кезде өзімді әрең ұстаймын.                                  1 2 3 4

8.Бағынышты болғаннан гөрі,басшы болғанды қалаймын.      1 2 3 4

9.Менің сөйлеу мәнерім өткір, әрі дөрекі.                                  1 2 3 4

10.Мен кекшілмін.                                                                         1 2 3 4

        Регидтіліктің өзіндік бағалауы:

1.Маған әдеттерден арылу қиынға түседі.                                   1 2 3 4         

2.Зейінімді аудару қиынға соғады.                                               1 2 3 4

3.Барлық жаңаға тым сақ қараймын.                                           1 2 3 4

4.Мені сендіру қиын.                                                                     1 2 3 4

5.Үнемі жағымсыз ойлардан арылу керек болса да, ол үнемі менің басымнан  шықпайды.                                                                   1 2 3 4

6.Адамдармен жақындасу маған оңайға түспейді.                     1 2 3 4

7.Мен үшін тіпті маңызды емес жоспардың бұзылуы мені қатты алаңдатады.                                                                                     1 2 3 4

8.Тәуекелге зауықсыз барамын.                                                   1 2 3 4  

9.Мен қырсықтығымды жиі көрсетемін.                                     1 2 3 4

10.Өзім белгілеген күн тәртібімнің бұзылуын қатты уайымдаймын.                                                                                                            1 2 3 4

  Тұлғаның қабілеттерінің барлық 4 сипаттауы бойынша,инструкция мынаны ұсынады:яғни әрбір пікірдің қасына қаншалықты бұл пікірлер сіздің әдеттегі көңіл-күйіңізді сипаттайтын сандарды белгілеңіз.Олар: 1,2,3,4.Әрбір қасиеттің қорытынды жиындық ұпайы 2-ге көбейтіледі.Әрбір қасиет бойынша максималды ұпай саны – 80.Төмен, орташа, жоғары градациясы солай болып қалады.Ол яғни ЖҚ1 және ТҚ1: 20-30; 31-41; 46- және одан жоғары.

  Түсініктеме ЖҚ және ТҚ көрсеткіштері көп жағдайда сәйкес келмейді.Себебі қобалжу жеке айырмашылықтар параметірлерінің жүргізушісі болып табылады.Соның негізінде фрустрация, агрессия және регидтіліктің көрінуі қалыптасады.Фрустрация психикалық стресске шалдығудың көріну формасы ретінде қарастырылады.

  Өмірлік қиыншылықтарға объективті және субъективті төтеп бере алмауы жағымсыз эмоцияны және қобалжудың жоғарлауын тудырады – (ТҚ2)

  Мүмкін болатын реакцияның бірі агрессия болып табылады.Осыған орай агрессивтілік қылық-әрекетке дайындық ретінде,оның ішінде субъекттің өзіне бағытталған тұлғалық агрессия қалыптасады.(өзін өлтіру,суицидтік қылық-әрекеттік ситуацияларда)Фрустрациялық күйді алдын-алу үшін тұлғаны адекватты түсіну негізінде өмірдің жағымсыз жағдайларына тұрақтылықтың жоғары болуын талап етеді.Бұл түсінулер адамның эмоциясын, мотивтерін және қабылдауын қайта өңдеуді ұсынады.

Эмпатиялық қабілеттердің өзіндік бағалауы.

Эмпатия қабілетін анықтау әдістемесі адамның өзіндік бағалауын толығымен көрсетеді.Бұл әдістемені қолданудың нәтижесі адамның әлеуметтік – психологиялық мінездемесі үшін өте маңызды болып келеді.

Эмпатия (күйзелу сияқты) өзінің анықтамасы бойынша басқа адамдардың әрекет-қылығына эмоционалды тікелей реакцияны болжайды.Тіпті басқа адамның әрекетін еліктеуге дейін.Эмпатияның негізінде адам өзін танып, өзіне ұқсас адамдарды түсінуге қабілетті болып келеді.Эмпатиялық қабілеттің дамуы адекватты өмірлік тәжірибе туралы және фрустрацияның,ригидтіліктің және агрессияның пайда болуына қатынасы бойынша өзіндік бақылау мүмкіндігі тән.

Нұсқау: Ұсынылған сұрақтарға «Иә» және «Жоқ» деп жауап беріңіз.

1.Егер адамдардың арасында өзін жалғыз сезініп отырған адамды көрсем,бұл мені ренжітеді.

2.Адамдар жануарлардың қабылдауын және олардың сезу қабілеттерін аса жоғары сілтейді.

3.Өздерінің сезімдерін ашық білдіретін адамдар маған ұнамайды.

4.Бақытсыз адамдардың әр қашан да өкінуі мені ызаландырады.

5.Егер менің қасымда бір адам күйгелектеніп отырса,мен оған елігіп кетемін.

6.Менің ойымша, қуаныштан жылау – бұл ақымақтық.

7.Мен өзімнің құрбы – жолдастарымның мәселелерін жүрекке жақын қабылдаймын.

8.Кейде маған махаббат жайлы өлеңдер қатты әсер етеді.

9.Адамдарға жағымсыз хабар айтқызу керек болса, мен қатты қобалжимын.

10.Мені қоршаған адамдар көңіл-күйіме қатты әсер тигізеді.

11.Мен кездестірген көптеген шет ел азаматтары менің ойымша суық, әрі эмоционалсыз болып келеді.

12.Маған адамдармен жиі қатынасты талап ететін мамандықтар ұнайды.

13.Менің құрбы-достарым дұрыс әрекет жасамаса, бұл мені аса алаңдатпайды.

14.Адамдардың сыйлық алғаны маған ұнайды.

15.Жалғыз адамдар көбінесе мейірімсіз болып келеді.

16.Жылап отырған адамды көрсем, мен де босаңсып кетемін.

17.Кейбір әндерді тыңдап отырып, өзімді бақытты сезінемін.

18.Қандай да бір роман оқыған кезде, өз басымнан өткендей мен қатты уайымдаймын.

19.Егер де кімде – кіммен жаман араласса, мен әдетте ренжимін.

20.Менің жанымдағы адамдар жылап отырса да , бұл мені аса алаңдатпайды.

21.Егер де менің құрбы-достарым менімен өздерінің мәселелерін талқылай бастаса,мен лезде әңгімені басқаға бұрмалап жүре беремін.

22.Мен кинода отырғанда,көрермендердің жылап,қайғырғанын мүлдем түсінбеймін.

23.Адамдар жалпы мағынасыз күледі және олардың күлкісі мені еліктетпейді.

24.Мен қандай да бір шешім қабылдаған кезде, басқа адамдардың пікірі мен көзқарасы мені мүлде қызықтырмайды.

25.Егер қоршаған адамдар бір нәрседен қысымшылдық көрсе,онда мен рухани тепе-теңдікті жоғалтамын.

26.Адамдар ұсақ-түйек үшін ренжісе, маған өте ауыр.

27.Жануарлардың қиналғанын көргенде менің жаным ашиды.

28.Кітаптарда болып жатқан оқиғаларды уайымдау - ақымақтық деп санаймын.         

29.Кәрі адамдардың дәрменсіздігі мені қанайды.

30.Басқа біреулердің көз жасы мені сезімталдылығыма қарағанда,көбінесе ызамды келтіреді.

31.Маған кинофильмдердегі кейіпкерлердің тағдыры үшін уайымдау ұнайды.

32.Кейбір кездері мен айналадағы адамдардың қобалжуына бір қалыпты қараймын.

33.Менің ойымша кішкентай балалар көбінесе себепсіз жылайды.

  Нәтижелерді талдау: Әрбір жауапқа бір ұпай қойылады.«Иә» - 1,5,7,8,9,10,12,14,15,16,17,18,19,25,26,27,29,31- мына сұрақ жауаптарында; «Жоқ» - 2,3,4,6,11,13,20,21,22,23,24,28,30,32,33- мына сұрақ жауаптарында.

  ЭС = ( «Иә» жиыны + «Жоқ» жиыны) * 60/33+20;

Төмен – 20-30 ұпай

Орташа – 31-45 ұпай

Жоғары – 46 ұпайдан жоғары.

Суггестивтілікті бағалау

                Өз-өзін бағалау құрылымын ары қарай зерттеу төменде келтірілген әдістің нәтижелерін ескеруін талап етеді, оның мағынасы оны орындағаннан кейін міндетті түрде көрінеді.  Сондықтан алдын ала түсіндірмей берілген инструкция бойынша тура орындау керек:

                «Тігінен бірінің астына бірін бес санды қойыңызшы – 1,2,3,4, және 5 – бұл сандармен тапсырма номерлерін белгілейді, өйткені тапсырманы тез орындау керек, номерін жазатындай арнайы уақыт болмайды және жауапты ойластыру үшін де арнайы уақыт болмайды, - мұнда тапсырма оқылып жатқан кезде, оның номерінің қарама-қарсында ойға бірінші келген ойды жазып үлгеру керек. Тапсырма қайта оқылмайды; гер сіз оның мағынасын түсініп үлгермесеңіз немесе келесі тапсырмаға жауап беруге үлгермесеңіз, ол тапсырманы қайта қайталауды сұрамаңыз, келесі тапсырмаға жауап беруге тырысу керек. Тапсырманың соңын және тапсырманы аяқтау керек екендігін белгілейтін «болды» сөзі. Осы сөзден кейін тез келесі тапсырма оқылады. Психологтың даусына бүкіл зейініңізді аударыңыз, оның сөздері магнитафонға жазылған деп көз алдына елестетіңіз. Сонымен, зейіндеріңізді тапсырмаға аударыңыз, - 5 тез орындалу керек тапсырмалар:

1.      кез келген жазушының фамилиясын жазыңыз, мысалы «Гоголь»; жалпы кез келген жазушы. ...БОЛДЫ!

2.      кезкелген сөз тіркесін жазыңыз (фраза), мысалы «жаз келді» (әр түрлі нұсқалар); жалпы кез келген сөйлем. ...БОЛДЫ!

3.      кез келген зат атауын жаз, мысалы «үстел»; жалпы кез келген зат. ...БОЛДЫ!

4.      кез келген затты бейнелеңіз, мысалы үшбұрыш; жалпы кез келген зат. ...БОЛДЫ!

5.      кез келген санды жазыңыз, мысалы 9; жалпы кез келген сан. ...БОЛДЫ!

                Әдістемеге түсіндірілме: Эмпатия адамда белгілі бір илануды меңзейді, бұл оған тұлға аралық әсер етуде қатысуға мүмкіндік береді. Дегенмен иланудың төмен болуы да, эмпатиялық қабілеттерге  сүйеніп, адамға көпшіліктің арасында адекватті бейімделуге мүмкіндік береді.

              Нәтижелерді өңдеу. Егер тапсырманы орындау кезінде мысал ретінде тапсырмадағы мысал келтірілсе, онда 4 ұпай қойылады. Егер келтірілген мысал тапсырмадағы мысалға мағынасы жағынан жақын болса, онда 3 ұпай қойылады. Егер жауап мағынасы жағынан алыс болса, онда 2 ұпай қойылады. Тапсырмадағы мысалдың мазмұнымен мүлде байланыспаған жауапқа 1 ұпай қойылады.

              Содан кейін барлық ұпайлар қосылады да, үшке көбейтіледі:

S (суггестивтілік) = (О1 + О2 + О3 + О4 + О5) * 3 + 20 = … , 

                                немесе  Ru = 4 Re.

              Илану туралы алынған баға адамның белсенділік белгісімен байланысты. Осыған байланысты келесі диапозондар ажыратылады: 20-30 – илануы төмен; 31-45 – илануы орташа; 46- және одан да көп – илануы жоғары.

              Қорыта келгенде, келтірілген әдіс мағынасы мен орындау тәсілі бойынша өз атына сай: «Суггестивтілікті бағалау».

Эмоциялардың дифференциалды шкалалар

(К. Изард бойынша)

Илану мен эмпатиялық қабілеттер тек қана адамның белсенділігімен байланыспайды, сонымен қатар оның көңіл-күйімен, оны сезім мен эмоция терминдарымен көрсеткен жөн. Бұл үшін К. Изардтың әдісін қолдануға болады. Бұл әдістің мазмұны да зерттелінушінің активті позициясын көздейді, ал бұл өз кезегінде өз-өзін бағалауда және өз-өзін тануда міндетті шарт болып табылады.

              Инструкция. Қазіргі сәттегі сіздің көңіл-күйіңізді қандай дәрежеде екендігін бейнелейтін әр түсініктің бойында 4 ұпайлық шкала бойынша бағалаңыз. Ұсынылып отырған сандар мағынасы: «1» - мүлде келмейді; «2» - мүмкін дұрыс; «3» - дұрыс; «4» - өте дұрыс».

              Нәтижелерді өңдеу. Әр жол бойынша ұпайлар есептеліп, «баға» бағанасына жазылады. Осылай доминантты эмоциялар ажыратылады, бұл зерттелінуші адамның көңіл-күйін сапалы бейнелеуге көмектеседі. Эмоциялардың бағаларын бөлек-бөлек қосып, бір-бірімен салыстыруға болады, яғни

(К20-80=60/40+20 болғанда):

К (көңіл-күй) = (оң эмоциялар бағасы С1+С2+С3+С9+С10)

       (теріс эмоциялар бағасы С4+С5+С6+С7+С8)

              Егер бірінші  жақша екінші жақшаға қатынасында Кс бірден үлкен болса, онда көңіл-күйі жақсы, ал егер бірден кіші болса, онда көңіл-күйі теріс болғаны. Басқаша айтқанда  адамның көңіл-күйі мінез акцентуациясының гипертимді(жоғарғы көңіл-күйі) немесе дистимді (көңіл-күйі төмен) типтері.

              Адамның көңіл-күйі қанағаттандырылықтай болмаған жағдайда (Кскіші 1-ден) адамның өз-өзін бағалауы жалпы төмендейді, әсіресе депрессия жағдайына жақын болғанда. Депрессивті жағдай сағыныштық сезіммен, апатиямен, жұмыс қабілетінің тез төмендеуімен бейнеленеді. Бұл жағдайда жәрдемсіздіктің, еріктік белсенділіктің жоқтығының пайда боуы кейде патологиялық депрессияға және суицидқа әкелуі мүмкін. Адамның депрессивті жағдайын диагностикалау үшін және депрессияға байланысты мінез акцентуациясын зерттеу үшін біз «Өзінің депрессиясын бағалау» әдісін ұсынамыз.

«Өзінің депрессиясын бағалау»

              Инструкция. Сұраққа жауап беру үшін бір санды сызып тастау керек, сізге неғұрлым сакес келетін болса, онда соғұрлым оң жақтағы сандарды сызасыз.

1.      Мен өзімнің жақсырық болашағыма сенуге бейіммін   1 2 3 4

2.      Соңғы кезде мені көп нәрсе ызама тиеді                         1 2 3 4

3.      Тіпті біраз күш жұмсаулар мені шаршатады                 1 2 3 4

4.      мен кезекті мәселенің шешімін оңай табамын               1 2 3 4

5.      Түсініксіз алаңдаушылық сезімнен мен бір орында           отыра алмаймын                                                                1 2 3 4                         

6.      Егер маған өлу керек болса, онда бұл қоршаған                адамдарға жеңілдік әкеледі                                               1 2 3 4

7.      Мен жақын адамдарыма керек екендігіме сенімдімін   1 2 3 4

8.      Менің тапқырлығым мені ешқашан алдамайды             1 2 3 4

9.      Бұрынғы қуаныштарым мен үшін сол қалпы қатты      қызықты                                                                              1 2 3 4

10. Кейде маған жылаған жеңіл болады                       1 2 3 4

11. Мені іштегі ауырсынулар алаңдатады                    1 2 3 4

12. Менің тағдырым мені қанағаттандарады               1 2 3 4

13. Тәбеттің жоқтығымен мен ауырмаймын                1 2 3 4

14. Мен кейе жалғысыраймын                                       1 2 3 4

15. Мен тек таңертен (тек кешке) ғана өзімді                                                                                                     жақсы сезінемін                                                                  1 2 3 4

16. Мен жиі ұйқысызды мазалайды                               1 2 3 4

17. Соңғы кезде мен арып барамын                               1 2 3 4

18. мен істей алатыным ылғида маған оңай                                        істелінеді                                                                             1 2 3 4

19. Сүйкімді таныс емес адамдардың                          фотосуреттерін маған қарастыру ұнайды                       1 2 3 4

20. Кейде менің жүрегім себепсізден себепсіз                            қатты соға бастайды                                                         1 2 3 4

Нәтижелерді өңдеу.

АД=(2,3,5,6,10,11,14,16,17,20) – (1,4,7,8,9,12,13,15,18,19) + 50) * К.

    (Шкала бойынша 20-80 ұпай К=60/80.)

              Жоғарғы депрессивті мінездің акцентуациясы 61-70 ұпай аралығында, ал депрессияның өзі – 71-80.

              20-30(депрессияның мүлде жоқ болуы, төмен алаңдаушылық);31-45(орташа алаңдаушылық); 46 және оданда көп – депресия элементтері жоғары алаңдаушылық.

              Депрессиялы уайымдарды жеңу үшін белгілі өз-өзін бағалау функцияларының мобилизациясын талап етеді: психологиялық қорғаныс, реттеуші және танымдық. Осы барлық функциялардың өзара байланысы өз-өзін тануын және өз-өзін тәрбиелеуді қамтамасыз етеді, бірақ қиын жағдайдан саналы шығу үшін оған сәйкес өз-өзін бағалаудың танымдық формасы бар танымдық функциялардың маңызы зор. 

Психикалық  жағдайын өзі бағалау;

өзін сезінуі, жалпы белсенділік, көңіл-күй (САН)

              Инструкция. Өзіңнің жағдайын 1 және 4 аралығындағы сандармен белгіле, мұнда 1 және 2 саны сол жақтағы бағандағы көңіл-күйді меңзейді, 3 және 4 саны оң жақтағы бағандағы көңіл-күйді меңзейді. Барлық сұрақтарға жауап беру керек, «1» және «4» сандары ұсынылған бағалауға көңіл-күйдің неғұрлым сәйкес келгенде қойылады, ал «2» және «3» сандары ұсынылғанмен аз келіскен жағдайда қойылады.

1.           Өз-өзін сезінуі                                                  Өз-өзін сезінуі                       

             жақсы                                      1 2 3 4              жаман             *

2.           Өзімді сезінемін                                               Өзімді сезінемін                                    

              күшті                                      1 2 3 4                 әлсіз              *

3.           Пассивті                                        1 2 3 4           Активті                         

4.           Аз қозғалмалы                              1 2 3 4          Қозғалмалы

5.           Көңілді                                          1 2 3 4          Көңілсіз               *

6.           Жақсы көңіл-күй                          1 2 3 4         Жаман көңіл-күй *                      

7.           Жұмысқа қабілетті                      1 2 3 4          Сынған                *

8.           Күшке бай                                     1 2 3 4          Күш жоқ              *

9.           Қозғалысы баяу                            1 2 3 4          Шапшаң

10.       Әрекетсіз                                       1 2 3 4          Әрекетшіл

11.       Бақыттымын                                 1 2 3 4          Бақытсыз             *

12.       Өмірге қуанышты                        1 2 3 4          Көңіл-күйсіз        *               

13.       Еркін сезінбеу                               1 2 3 4          Босаңсыған         *

14.       Сау                                                 1 2 3 4          Аурушаң             *

15.       Қатысусыз                                     1 2 3 4          Қатысулы

16.       Қызығусыз                                    1 2 3 4          Қызығулы

17.       Таңданған                                      1 2 3 4         Көңіл-күйі түсіп  *

                                                                                           кетті                         

18.       Қуанышты                                     1 2 3 4         Жабырқаулы       *

19.       Демалған                                       1 2 3 4          Шаршаған           *

20.       Жаңаша                                          1 2 3 4         Тозған                  *

21.       Ұйқылы                                         1 2 3 4          Қозған

22.       Демлалғым келеді                         1 2 3 4         Жұмыс істегім

                                                                                   келеді

23.       Сабырлы                                        1 2 3 4         Алаңдаулы          *

24.       Оптимисттік                                  1 2 3 4         Пессимисттік      *

25.       Шыдамды                                      1 2 3 4         Тез шаршайды    *

26.       Жайдары                                        1 2 3 4         Жайдарсыз

27.       Ойлану қиын                                 1 2 3 4         Ойлану оңай

28.       Алаңқасарлы                                 1 2 3 4         Байқағыш            *

29.       Сенімге толы                                 1 2 3 4         Көңілі қалған      *

30.       Риза                                                1 2 3 4          Риза емес            *

              Нәтижелерді өңдеу келесі кілттер бойынша жүзеге асады, * белгісі тұрған жерде балдарды керісінше санау керек; 1,2,3,4, орнына – 4,3,2,1.

              Айтылған үш белгі бойынша алынатын минималды ұпай – 10, максималды – 40, сонымен қатар әр параметр бойынша (өзін сезінуі, жалпы белсенділік, көңіл-күй) 10 бағалау бар. Өз-өзін бағалау нәтижелерін сәкестігін тексеру үшін КХ«2» коофициенті еңгізіледі. Онда 4 кәдімгі градациялық жағдайлар алынуы мүмкін мына интервалдар бойынша: 20-34, 35-49, 50-64, 65-80. Олар жағдайға байланысты көрінген мнланхолия, флегматия, сангвиния, холерия болуы мүмкін.

   Параметірлер                                      баға номері

1.      өзін сезінуі                                1,2,7,8,13,14,19,20,25,26

2.      жалпы белсенділік                   3,4,9,10,15,16,21,22,27,28

3.      көңіл-күй                                   5,6,11,12,17,18,23,24,29,30

Индивидуалды тұлғалық қасиеттерді зерттеудегі типологиялық жол

1 Әдіс:

Экстраверттілігін, ригидтілігін және алаңдаушылығын өзі бағалау

              Инструкция. Келесі сұрақтарға «ия» немесе «жоқ» деп жауап бер:

1.      Белгілі бір ойлармен соншалықта алаңдаулы болғанда, сіз бір орында отыралмай кетесіз, сізде мұндай бола ма?

2.      Сізді белгілі бір уақытта «керексіз ой» басыңыздан шықпай, мазалағаны болды ма?

3.      Сізді райынан қайтару оңай ма?

4.      Сздің сөзіңізге сенуге болады деп ойлайсыз ба?

5.      Сіз барлық шаруаларды тастап, жақсы көңілді топқа бара аласыз ба?

6.      Сізде шешімді кеш қабылдаған кездеріңіз жиі бола ма?

7.      Сіз өзіңіздің жұмысыңызды өзі солай болу керек деп ойлайсыз ба?

8.      Зейіннің тұрақтылығын көп керек ететін жұмысты жақсы көресіз бе?

9.      сіз өзіңіздің өткеніңіз жайлы сөйлескенді ұнатасыз ба?

10. Ісіңіз жайлы сізге ұмыту қиын ба, шулы кеште болсаңызда?

11. Ұйықтай алмайтындай ойлар мен образдар сізді кейде алаңдатады ма?

12. Сіз өзіңіздің негізгі жұмысыңызбен айналысқан кезде сіз жолдастарыңыздың жұмысының қал-жағдайын сұрайсыз ба?

13. Сізге жалғыз болу керек болған жағдайлар жиі болады ма?

14. Сіз өзіңізді бақытты адам деп есептейсіз бе?

15. Сіз басқы жынысты адам болғанда өзіңізді ыңғайсыз сезінесіз бе?

16. Сізді кінәлілік сезімі алаңдата ма?

17. Сіз кездесуге немесе сабаққа кешігіп едіңіз бе?

18. Сізге бір емтиханнан екінші емтиханға көңіл аударған қиын ба?

19. Сіз өзіңіздің жалғыздығыңызды жиі сезінесіз бе?

20. Сіз өзіңіздің өткеніңіздегі жақсы уақыттарды еске алумен көп уақыт өткізесіз бе?

21. Сіз кештерде, қонақта көрінбей қалуды жөн көресіз бе?

22. Сізді ренжіту қиын екені распа?

23. Сіз жиі қанағаттанбаушылық сезімін сезінесіз бе?

24. Егер сізді басқа, қызығырақ жұмыс күтіп тұрса, онда сіз адындағы жұмысты аяғына дейін жүргізуге бейімсіз бе?

25. Сіздің жұмысыңыз сіз үшін өмір мен өлім ісі ретінде болу сезімі болады ма?

26. Сіздің көңіліңізге ұнамсыз әдеттерден сізге бас тарту қиын ба?

27. Сіз өзіңіздің өткені жайлы ойлағанды жақсы көресіз бе?

28. Өзіңізді өміде барлығы оңай келетін бақытты адам деп санайсыз ба?

29. Әр түрлі себептермен сізді ренжіту оңай ма?

30. Сіз тез және сенімді әрекет етуге бейімсіз бе?

31. Белгілі бір әрекет еткеннен кейін сіз сізге басқаша істеу керек еді деген ойлар келе ме?

32. Сіз бір істен екінші іске оңай өтесіз бе?

33. Сізде анда-санда жалғыздық сезімі бола ма?

34. Сіз кейде сіздің өміріңіз осы жұмысқа тәуелді болып тұрғандай жұмыс істейсіз бе?

35. Сіз бастаған ісіңізді тез үзіп, жаңа тапсырманы орындауға кірісе аласыз ба?

Нәтижелерді өңдеу.

              Алаңдаушылық мына сұрақтарға «ия» және «жоқ» жауаптарымен анықталады  «ия» 1,2,4,10,11,16,23,25,29,31,34 және «жоқ» 5,7,14,15,17,22,28.

                  ЛТз=(«ия» бағасы + «жоқ» бағасы)*60/80+20.

              Кілтке  сәйкес келген әр жауапқа 1 ұпай.

              Ригидтілік мына сұрақтарға «ия» және «жоқ» жауаптарымен анықталады  «ия»  18,24,26 және «жоқ» 3,12,32,35.

                 Р=(«ия» бағасы + «жоқ» бағасы)*60/14+20.

              Кілтке  сәйкес келген әр жауапқа 2 ұпай.

              Экстроверттілік мына сұрақтарға «ия» және «жоқ» жауаптарымен анықталады  «ия»6,8,9,13,19,20,21,27,33 және «жоқ» 30.

                 Э=(«ия» бағасы + «жоқ» бағасы)*60/20+20.

              Кілтке  сәйкес келген әр жауапқа 2 ұпай.

Максималдыұпай көлемі – 80, осыған сәйкес: төмен – 20 – 30; орташа – 31 – 45; жоғарғы – 46 және одан да көп.

                               Экстроверттілік, яғни тұлғаның сыртқы ортаға бағдарлануы, біз мәліметтер бойынша бұл адамның белсенділігімен статистикалық байланысты. Жүйке жүйесінің қасиеттерімен экстроверттіліктің статистикалық байланысы Г. Айзенкпен айтылған, индивидуалды тұлғалық қасиеттерді зерттеудегі типологиялық жолдың авторы.

Экстровертті тип импульсивтілігімен, әрекет-қылық икемділігімен (тұрақсыздығымен), эмоциялардың айқын көрінуімен, мүмкін болатын агрессиямен, құмарлықпен,  эгоцентірлі әлеуеметтік бейімделгенімен ерекшеленеді.

                              Экстраверттіліктің төмен болуы, бұл «интроверттілік» ұғымымен түсіндіріледі, тұлғаның ішке бағытталуы, өзінің уайымдарына, ойларына.

Қорытынды

Баланың тұлғалық сапаларының қалыптасуы жүзеге асатын ең алғашқы әлеуметтік институт – бұл оның отбасы. Бала жақын туыстарымен қарым – қатынасқа түсу барысында жақсы мен жаманды, ақ пен қараны ажыратуды үйреніп өз халқының мәденеиетін, сөз өнерін меңгереді.

Бұл айтылғандардың барлығы отбасындағы ата – ана мен бала арасында  ұйымдастырылған екі жақты  байланыс, өзара түсіністік арқылы ғана жүзеге асады. Бала үлкендердің махаббаты мен қамқорлығынсыз жеке тұлға болып қалыптасуда түрлі кедергілерге тап болуы мүмкін. Бала жасы қаншалықты кіші болған сайын олар үшін әлеуметтік оқшаулану соншалықты  ауырға соғады. Жанұя тәрбиесіндегі ата – ананың педагогикалық – психологиялық «сауатсыздығы» бала тәрбиесінде тұрпайы сезімдерді ұялатын, нашар мінездің қалыптасуына негіз болады.

Мектепке дейінгі баланың көңіл – күйлері сезімтал келеді. Жанұядағы ұсақ – түйек жайсыз қылықтардан дау – дамайлар мен жанжалдардан балалардың ыңғайсыз мінез – қылық істері мен қарым – қатынастары, қалыптасады..

Жеке бастың рухани және эмоциялық негізін қалау – отбасы тәрбиесінің мақсаты. Отбасы тәрбиесінде проблемалар мен қиыншылықтар да жоқ емес. Осы тұста В. Катановский мен Е. Камиль – Янова – Тетерина ата – аналардың бала тәрбиелеуде жіберетін кемшіліктері туралы былай дейді: «Бала өскен сайын және ер жеткен сайын оның өздігінен өмір сүруге деген ынтасы күйшейе бастайды сөйтіп, ата – ана баланың қоймайтындығына наразылық білдіріп, оның өзіндік ісін тежеуге тәрбиешінің ырқына көнбейтіндігін басуға тырысады.  Ата – ана бірінші қатесі осы. Ал, қалған кемшіліктер бала талабын шексіз орындап отыру, баланың арасына түсіп, орынсыз қорғау, тәрбие процесін дұрыс пайдалана білмеді» - деп көрсетеді.

Әрбір адамның жеке басын материалдық және рухани азаматтық құндылықтармен молйту үшін, мақсатқа – міндеттер отбасы тәрбиесін жақсартудан бастау алып, ата – аналардың педагогикалық білімдерін жетілдіруімен шешілмек. Отбасының тәрбие мақсаты қай заманда басқа да түрлі өмір жағдайында кездесетін қиындықтарды жеңіп. өмірде өзіне лайықты орын тауып, еліне, Отанына қызмет жасап, халқы, өзі үшін жан – жақты қабілетті қорғай алатын жасөспірімді, рухани – адамгершілікті етіп тәрбиелеу көзделіп отыр.

Отбасы тәрбиесіне байланысты әдебиеттерді зерттеу кезінде балаларды рухани – адамгершілікке тәрбиелеуде, жанұяның мынандай міндеттерін белгіледік:

-         балалардың өсіп, жетілуіне қолайлы жағдай тудыру;

-         балаларға әлеуметтік – экономикалық, психологиялық қорғау жасау;

-         отбасындағы тәрбиелік тәжірибені сақтау, болашақ отбасылық өмірге даярлау, үлкендерді, ауыл адамдарын құрметтеп, көмек көрсетуге тәрбиелеу;

-         өзіне, басқа кез – келген үлкен – кішіге көмек көрсету, қызмет жасауға іскерлік дағдысын қалыптастыру;

-         өзін - өзі бағалауға , өзіндік позицияның қалыптасуына тәрбиелеу.

Бұл міндеттерді орындауда ата – ана мына принциптерге сүйеніп, басышылыққа алуы қажет:

-         балаларға адамгершілік, имандылық, қайырымдылық қатынас жасау;

-         балалар отбасы өмірінің қуанышы. Қйыншылығына араластыра отырып, қарым – қатынастағы анықтылық, сенімділік, таныту;

-         балаға талап қоюда бірізділік пен жүйелікті сақтау;

-         балалардың сұрақтарымен қызығушылығын, өнерін бағалап, жауапсыз қалдырмау;

-         балаға қол жұмсамау, ретсіз аақыл айтып жалықтырмау;

-         ата – ана өзінің білімін жетілдіріп, өзін - өзі танып, өзі қателік жібермеу.

Кейбір ата – аналар жанұядағы бірқалыпты өмірдің бұзылуына себепші болады.  Семьяны біріктіру және ұйымдастыру, балаларды тәрбиелеу, оқыту мәселелері жөнініде ата – аналардың өз міндеттерін дұрыс орындамайтындығы байқалады. Осының нәтижесінде қиыншылықтар туады.. Ал бұл жағдай балалардың келешегі үшін қатерлі зардапқа айналуы мүмкін

Кейбір жанұяларда жиі кездесетін кемшіліктердің бірі әке мен ана өздерінің мінез – құлықтарындағы кемшіліктерімен күреспейді.

Жанұя тәрбиесіндегі қателіктердің бірі – бұл кейбір ата – аналар балаға үнемі жеткіліксіз көңіл аударады, жылы жүзбен қарап қамқорлық жасамайды Ал тату тәтті өмір сүріп отырған жанұя әрдайым балалардың тәрбиесіне зер салады, олардың күнділікті өмірі мен іс - әрекеттеріне басшылық жасайды. Балаларын өздерінің қуаныш, қайғыларын, яғни ойларын, уайымдарын бөлісуге үйретеді, саяси мәселелерді, жаңа фильмдер мен кітаптарды бірлесе отырып талдайды, өздерінің сүйікті әндерін орындайды. Мұндай жанұя тар шеңбер аумағында қалып қоймай, балаларын халқының тамаша рухани және еңбек өмірімен таныстырып тәрбиелейді.