Жоғары мектеп психологиясына қатысты отандық және шетелдік ғылыми еңбектер мен іс-тәжірибелер

 

 

 

 

 

    СӨЖ №1

 

Тақырыбы: Жоғары мектеп психологиясына қатысты отандық және шетелдік ғылыми еңбектер мен іс-тәжірибелер  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                             Орындаған: Қуанышбаева М.Қ.      МЯФ-11

                                             Тексерген:  Мандыкаева А.Р.

 

   Қазақстан Республикасының “Білім туралы” Заңында ұлттық және жапы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім беру маңызды рөл атқарады.

Жоғары мектеп психологиясы – болашақ маманның кәсіби білім беру жүйесіндегі психологиялық дамуы туралы деректерді, заңдылықтар мен механизмдерді зерттейтін педагогикалық психологияның бір саласы. Жоғары мектеп психологиясы студенттерді оқыту процесін, олардың маман және тұлға ретінде даму көрсеткіштері мен өлшемдерін, қарым қатынас саласын, оқытушылардың психологиялық ерекшеліктерін қарастырады. Негізгі міндеттері: студенттердің толымды психикалық даму, тұлғалық жетілу механизмдерін зерттеу; студенттердің маман, зияткер және тұлға ретінде дамып, жетілуіне барынша ықпал ететін әлеум-психологиялық , педагогикалық жағдайларды анықтап, жобалау; — студенттің маман және тұлға ретінде даму ерекшеліктерін анықтауға және жобалауға мүмкіндік беретін әдістемелік, психо-диагностикалық құралдарды жасау; кәсіби білім беру субьектілерінің – оқытушылардың, әкімшіліктің, ұжымның психологиялық ерекшеліктерін және олардың студенттің психикалық дамуына ықпал ету механизмдерін зерттеу. Құрылымы: ЖОО-дағы –оқу әрекетінің және оқыту психологиясы, даму психологиясы, педагогикалық кәсіби іс-әрекет психологиясы бойынша әр жақты білім қамтылады.

Жоғары білім беру психологиясы проблемаларының жетекші зерттеушілерінің бірі А.А. Вербицкий білім беруде келесі беталыстарды ажыратады, олар қазіргі уақытта әртүрлі дәрежеде да өз көрінісін табуда және бұл көріністер ХХ ғасырдың аяғына дейін орын алмақшы. Бірінші беталыс – білім берудің әрбір деңгейін үздіксіз халықтық білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде ұғыну. Бұл беталыс тек қана мектеп пен жоғары оқу орнының арасындағы сабақтастық проблемасын шешуді ұйғарады, сонымен қатар ол студенттердің кәсіптік дайындығын көтеру міндетін шешуді ескере отырып, жоғары оқу орны мен студенттердің болашақ өндірістік қызметінің арасындағы сабақтастық проблемасын шешуді ұйғарады. Бұл, өз кезегінде студенттердің оқу іс-әрекеттерінде өндірістік жағдайларды модельдеу міндетін қойды, ол барып оқытудың жаңа түрі – белгілік-контекстік оқытуды (А.А. Вербицкий бойынша) қалыптастырудың негізіне салынды.Екінші беталыс – оқытуды индустрализациялау, яғни оны компьютерлендіру және онымен бірге жүретін оқытуды технологизациялау, ол қазіргі замандағы қоғамның интеллектуалдық әрекетін іс жүзінде күшейтуге мүмкіндік береді.54 Үшінші беталыс – басымды ақпараттық формалардан проблемалық элементтерді, ғылыми ізденісті, оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу қорын кеңінен пайдалануды енгізу арқылы оқытудың белсенді әдістері мен түрлеріне көшу. Басқа сөзбен айтқанда, бұл А.А. Вербицкийдің салыстырамалы түрде айтқаны бойынша, «ұдайы өндіру мектебінен» «түсіну мектебіне», «ойлау мектебіне» көшу беталысы. Төртінші беталыс А.А. Вербицкий бойынша, «оқу-тәрбие беру процесін ұйымдастырудың қатаң тәртіппен бақыланушы алгоритм- делген әдістерінен және осы процесті дамытушы, белсендендіруші, жылдамдатушы, ойындық әдістеріне ауысудың психологиялық- дидактикалық шарттарын шарттарын қарастырумен...» байланыс- тырылады. Бесінші және алтыншы беталыс оқушы мен оқытушының өзара әрекеттесуін ұйымдастыруға қатысты және оқытуды ұжымдық, оқушылардың бірлескен әрекеті ретінде ұйымдастыру қажеттілігін атап өтеді, бұл жерде ерекше назар «оқытушының оқыту әрекетінен студенттің танымдық әрекетіне» ауысады.

А. Адлер, К. Юнг, Э. Фромм, Э. Эриксоннның психоанализі (ХІХ ғ. аяғынан ХХ ғ. бойы) санасыздық, психологиялық қорғаныс, кешендер, «Мен-нің» кезеңдеп дамуы, еркіндік, экстраверсия-интроверсия категорияларын жетілдіріп, өндірген.

Ж.Пиаженің операционалды тұжырымдамасы ХХ ғасырдың 20- шы жылдарынан бастап ойлау мен интеллект дамуының негізгі15 дүниежүзілік теорияларының бірі болуда. Бұл тұжырымдаманың контекстінде әлеуметтану, центрация-децентрация, бейімделу өзгешелігі, әрекеттердің қайтымдылығы, интеллектуалды даму сатылары сияқты түсініктер зерттелуде. Ескере кететін жағдай, Ж. Пиаже ХХ ғасыр ғылымына «психиканы зерттеудегі синтетикалық ықпалдың» ерекше өкілдерінің бірі ретінде кірген [104, 26 б.]. ХХ ғасырдың 60-80 жылдарындағы Г.У. Найссер, М. Бродбент, Д.Норман, Дж. Брунердің және басқалардың когнитивті психологиясы білімге, хабардар болуға, семантикалық есті ұйымдастыруға, болжаушылыққа, хабарды қабылдау және қайта өңдеуге, оқу және түсіну процесіне, когнитивтік стилдерге аса көңіл бөлген. А. Маслоу, К. Роджерстің ХХ ғасырдың 60-90 жылдарындағы гуманистік психологиясы «клиентке негізделгену» терапия тұжырымдамасын, өзін-өзі өзектендіру, адамзат қажеттіліктерінің пирамидасы (бағыныстылығы), фасилитация (жеңілдету немесе белсенділеу) категорияларына алға ұсынып, шәкіртке негізделген, оқытуға деген гуманистік көзқарасты қалыптастырған. Психологияның дамуына И.М. Сеченов, И.П. Павлов, К.Д. Ушинский. А.Ф. Лазурский, П.Ф. Лесгафт, Л.С. Высоцкий П.П. Блонский сияқты және т.б. отандық ойшылдар, педагогтар, жаратылыстанушылардың жұмыстары үлкен ықпалын тигізді.

ХХ ғасырдың ортасында отандық психологияда қалыптасқан оқудың, оқу іс-әрекетінің теориялар, тұжырымдамалары, түсіндірмелері, (Д.Н. Богоявленский, Г.С. Костюк, Н.А. Менчинская, П.А. Шеварев, З.И. Калмыкова, П.Я. Гальперин, Н.Ф. Талызина, Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, А.К. Маркова, Л.И. Айдарова, Л.В. Занков, Л.Н. Ланда, Г.Г. Граник, А.А. Люблинская, Н.В. Кузьмина және т.б.) ғылым ретінде біздің және басқа да елдерде дамытылып жатқан жоғары мектеп  психологиясына да баға жетпес үлес қосты (И. Лингарт, Й. Ломпшер және т.б.)

Көптеген жылдар бойы 1946 жылға дейін жеке дара психология кафедрасы болған жоқ.. Оның жоқтығы психолог мамандардың жетіспеушілігінен болды. Бірақ мұнда өзіндік жақсы жақтары болды. Абай атындағы Қазақ Педагогикалық Институтының психология кафедрасының қалануында Халел Досмұхамедов ,Салкен Балаубаев,Төлеген Тажібаев т.б сияқты керемет оқымыстылар тұрды.

        20-жылдардың  аяғында атақты физиолог  нобел  премиясының лауриаты академик  И.П Павловтың  лекциясын тыңдаған  Санкт Петербург әскери медециналық  академиясының түлегі профессор  Халел Досмұхамбетов  педология  кафедрасын басқарды.  Ол академияны  алтын медальмен бітіргеннен  кейін (1909ж) Ресейдегі әскерей бөлімшеде  тәжірибелі медецинамен  айналысады  Революциядан кейін түгелдей  ғылымипедогогиколық психологияға  көшеді.

         Кафедрада сол жылдары Досмұхамбетовтан  басқа  пофессор Автухов, доцент  Белковский , Кеп-лер ,Ситдыков тағы  басқалар жұмыс істеді .

          30-жылдардың басында педогогика  ж/е психология  кафедрасын  Н.К  Круп  атындағы Комунистік тәрбиелеу  академиясы  асперантурасының түлегі  профессор  Ш.Альжанов  басқарды. Ол педогогикалық және даму  психологиясы жөнінде зерттеу  жасап, балалардың ойлануының,есте  сақтау жөніндегі сұрақтар жайлы  ғылыми еңбектерін шығарды. А.Б  Заменинда педология профессорының  кітабын Балаубаевпен бірігіп  аударды.Психология ғылымында Қазақстан  кадрлар дайындауда Балаубаевпен  Қожахметовтың еңбектері  ерекше  орын алады.Қожахметов педогогикалық  психолиямен ,педогогика тарихымен  айналысты.Ол «Вопросы педагогики», «О воспитани сознателной дисцеплине  школников» монографияларын жарыққа  шығарды. Балаубаев САГУ-дің педагогика  факултетінің деканы, педагогика-психология  доценті болып жұмыс жасады. Ол, қазақ балаларының даму жағдайына  психологиялық зерттеу жасап, кітап  жазды. Ол Барановпен бірге «Вопросы  конструирование национального  теста», «Комплектование школьных  групп», «Трудные дети» деген  мақалалар жазды,педология және  педагогика жалпы көптеген кітаптарды  қазақ тіліне аударды.                

      20-ғасырдың 30-жылдары Қазақтар үшін қайғылы  болғаны белгілі 1932-1933 жылдары ашаршылық  Сталиндік репрессия қазақ ұлтының  жартысының (2млн адам) өмірін әкетті.Бірінші  болып қазақ интелегенциясы түсті.Репрессия  құрбаны болып Халел Досмұхамбетов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Салкен Балаубаев т.б болды.Олардың ішінен Балаубаев қана аман қалды. Сталидік лагерден ол жиырма жылдан кейін отанына оралды. Қатігез лагердегі өмір қайратты адамның жанын сындырды.Өмірінің соңғы  жылдарында ҚарМУ-да педагогика және психология кафедрасында жұмыс жасады.Темірбековпен бірлесіп  бірнеше психологиялық жұмыс, студентерге психология оқулығын жазды. Балаубаев кафедра ішнде аспирантура ұйымдастырып, бірнеше ғылым кандидаттарын даярлады.

           Ұлы Отан соғысы жылдарында  көптеген ҚазПИ ұстаздары психолгтары  әр жерге шақырылды.

            1946-жылдың тамызында Қаз ССР  министірі бұйрығымен жеке өзіндік  психология кафедрасы құрылды,оның  алғашқы жетекшісі болып профессор  И.Л.Стычкин болды. Қазіргі кафедра  мамандары және асперанттары  жастар болды. Оның көбі ғылым  кандидаттары болды.(Темірбаев,А.М  Невский,А.П Панов, П.Ф Павлюк,А.Асылбеков)

             ХХ ғ. 50-90 жылдарындағы Қазақстандағы психологиялық публикациялар.

1967 жылы доцент М.Мұқанов  басқарды. М.Мұқанов екі тілді  қазақ, орыс негізгі психологиялық  зерттеу жұмыстарын жақсы атқарды.

              1965-1967 жылдары алматыда екі ғылыми  конференция ұйымдастырылды. Ол  психологиялық мәселелерді бағдарламалар  арқылы оқыту болып табылды. Оқытушылар  бірінші барлық конференцияны  Мәскеудегі оқытуымен жұмыс жасады.

              60-80 жылдары  мәселемен кафедра  зерттеу жасады. Әр түрлі Қазақ  этносының  жетілуінің  еркшелінің  психлогиясы зерттелді.

1980ж  М.Муқанов АНССР  психолгиясы НИИ «Исследование  расудков  история этнического  аспекта» тақырыбында факторлық  дисертация  қорғады. Өзінен кейін  Қазақстанда психология жайлы  ғылыми 10-кітап және 200 ғылыми мақалалар  қалдырды.  Республикада этникалық  психология негізінде көптеген  еңбектер жазды.Ол көптеген жас  психолгтар, ғылым кандидаттарын  даярлады.

     М.Мұқанов қайтыс  болғаннан кейін кафедраны доцент  Шабельников басқарды. 1989 жылы ол  психологиядан ғылыми дисертация  қорғады. «Формиравание быстрой  мысли», «Психика как функциональное  система» деген ғылым әлемінде  жақсы бағаланған монографияларын  шығарады. Оның аспиранттары М.О. Малаев, Бердібаева педагогика және психология жайлы маңызды мәселелер туралы кондидаттық дисертация қорғады.

     Соңғы жылдары  кафедраны С.Т. Бусырманова басқарды  оның қызығушылығы алты жасар  балаларды оқуға даярлау және  психологиялық медика-физиологиялық  ерекшеліктерін зерттеді. Ол ғылыми  мақала және жалпы психология  және педагогикалық әдістемелік  құрал даярлады. Абай атындағы  АМУ-де екі кафедраға бөлінді(біреуі  жалпы университеттік,екіншісі факультеттік). Онда 42 адам жұмыс жасады. Оның  ішінде 3 профессор (оның біреуі психология  ғылымының докторы) 12 доцент және  ғылым кондидаты, 8 аға ұстаздар, 12 ізденушілер, 2 жаттығушы зерттеушілер  олар 10 шақты монография және  оқу құралын жарыққа шығарды. Онымен қоса (1996) психология оқу  құралы қазақ тілінде шығарды. Көптеген жылдар бойы Қазақстанның  педогогикалық жоғарғы оқу орындарының  кафедра ұстаздарына кандидаттық  дисертация қорғау ,ғылыми монографияларды ,оқу әдістемелік құралдарды шығару  өзіндік дәстүрге айналды.2000жылы  Абай атындағы АМУ-де психология  және қисын кафедрасын қосып  әлеуметтік педогогика кафедрасы  болып қалыптасты.

Психология ғылым мамандарын даярлаудағы алғашқы қадамдар. Қазақстанда қорғалған психологиялық дисертациялар

Республикадағы психология ғылымының жетілдер 40-жылдағы ғылыми ұйымдастырылған жылдарға пара-пар болды.

Біз алдымызға сол жылдардағы ғылыми дисертацияларға баға беруді мақсат етеміз.бірақ сол жылдарағы психологиялық зерттеулерге таңдамалы түрде қысқаша тоқтала кету керек.Сол жылдардағы маңызды мәселе екінші тілді меңгеру болды.Қазақ мектептерінде орыс тілінде калыптастыру.Ондай алғашқы дисертация 1952-жылы психология фкаультетінде аға ұстаздар «О Формиравани русского  речи  учашихся начальных классов казахской школы».Дисертанттың ойынша орыс тілінен қазақ тіліне аудару салыстырмалық түрде жасалуы. Сонда баланың ойлау қабілеті және сөйлеуі  орыс сөздерін қазақ тіліне түгелдей сөлемді түсіне алады. Сонда ғана қазақ баласы орыс тілін түсінеді. Е.Суфиевтің диссертация тақырыбында көптеген мақалалар және бір манография шығарылды.                                        

         Моральдық еркіндік мінез қалыптастыру  патриоттық сегіз диссертациялық  зерттеудің Темірбеков пен Асылбековтың  тақырыбы болды. Асылбеков өзінің  «Формирование приложение у учащихся»  атты тақырыбындағы жұмысында  психологиялық жоспарды дәлелдеп  адам ынтасы жайлы мағлұмат  береді. Автор адамның мынадай  еңбекқор,мақсатшыл,ұқыптылық,ұйымдастырушы-лық, күрескерлік ынтасының қалыптасуына әсер етеді деп санайды. Бір сөзбен айтқанда ынта-тұлғаның бір ғана мінезінің бөлігі емес ол әртүрлі мінездер бөлігінің жиынтығы.

     50-60 жылдары  қазақ психологиясында М.М. Мұқановтың  «Совет жауынгерлерінің психологиялық  мінез ерекшеліктері»(профессор  Тажибаевтың басқаруы бойынша1941-1945ж. Ұлы Отан соғысындағы қазақ  жауынгерлері жайлы деректерге  сүйене отырып жазылған), А.М.Невскойдың  «Формирование исторических понятий  у учащихся 5-6 классов»(ғылыми жетекшісі  –пофессор И.Л Стычкин), Г.Ф.Повлюктің  «Психологический анализ выполнения  учащимся 5-6 классов домашних заданий»( ғылыми жетекшісі пофессор И.Л  Стычкин), Қ.Рахиммбековтың «Некоторые  вопросы развития содержания  восоздающего воображения при  чтени картоматериала» (ғылыми жетекші  доцент И.М.Мұ-қанов)  және тағы  басқалардың дисертациялық зерттеулері  қорғалды.

    Барлық аталған  кандидаттық дисертацияларда сол  жылдары Қазақстандық білім беретін  орта мектептерде берілген сұраныстары  есепке алынған.