Биосфера туралы ілім

ІІІ. Өсімдіктер патшалығы

1. Өсімдіктер патшалықасты
2. нағыз балдырлардың патшалықасты
3. жоғары сатылы өсімдіктердің патшалықасты

Соған байланысты Жер  бетіндегі тіршілік эволюциясының алғашқы этапы ең біріншіден, біріншілік гетеротрофтылардың (алғашқы протобионттарды қоректік зат ретінде пайдаланған) хеносинтезге (анэробты хеноавтотрофтылар) өтуімен, кейін өсімдіктерден автотрофты қоректенудің туындауынан (фотосинтез), сонымен соңғысы, жануарлардағы екіншілік гетеротрофты қоректенумен байланысты болады.

Фотосинтездің пайда  болуы Жер бетіндегі тіршілік эволюциясының ең маңызды этапы  болды. Осы фотосинтездің нәтижесінде  Жер бетінде күн сәулесі энергиясының мол жинақталуы жүреді, ал ол барлық заттардың биологиялық айналымының жүруін одан әрі күшейтті. Тірі табиғат патшалығының негізгі пайда болу жолдарының маңыздысына синбиогенездің гипотезасын жатқызуға болады.

Өсімдіктер  эволюциясы. Қазіргі таңда өсімдіктердің шамамен 500мыңнан астам түрі, оның ішінде жоғары сатылы түрлері шамамен 00 мың. Шамамен 2 млрд. жыл тастап бірклеткалы және жіпшені формалардың (жасыл және алтын тәрізді балдырлар) колониялары кездесіп келеді. Ассимиляциялы пигменттердің, қосымша заттардың және хлоропласттардың жұқа құрылымдарының құрамдарымен сәйкес келуі жоғары сатылы жасыл өсімдіктердің шығу тегі жасыл балдырлар болғандығын дәлелдейді. Колоние тәрізді формалардың балдырларға ауысуы осыдан 550-450 млн. Жыл бұрын, яғни өсімдіктерді шөлейттік жерлерге өсіру кезінде болды. Мысалы, тіректік элементтер ретінде лигнин, кеуіп ктеуден сақтау ретінде – кутин, суға арналған транспорттық жүйелер және тұрақты споралар қажет болды. Алғашқы жер беті өсімдіктері псилофиттер саналады, олар 420-350 млн. Жыл бұрын тіршілік етеді. Папоротниктер мен тұқымдық өсімдіктер арасын байланыстырушы звено болып тұқымдық попоротниктер саналады. Нәзік гематофит спорофитті аналық өсімдікке араласады. Микроспоралар дамығаннан кейін тозаңдану пайда болады. Қазіргі таңда өсімдік әлемі үнемі бір-бірімен алмасып, әртүрлі өзгерістерге ие болып отырады. Өсімдік патшалығы эволюциялық негізгі белгілері:

1. Гаплоидтыдан диплоидтыға өту. Көптеген балдырларда клеткалар (зиготадан басқа) гаплоидты. Сонымен қатар жоғары ұйымдастырылған балдырлар арасында диплоидты даралар кездеседі. Шіркейлерге салыстырмалы түрде диплоидты даму әлсіз болғанда ғана гаплоидты ұрпақ тән. Попоротниктерге диплоидты ұрпақ тән, бірақ оларда гаплоидты ұрпақ (ганетофит) өзіндік жеке түзіліс ретінде көрінген.
2. Тапшылы-сұйық судың қатысуымен жыныстық көбею процесінің босатылуы, еркектік гаметалардың қозғалғыштығының айырылуы, галетофиттің редукциясы мен спорофит дамуының күшеюі, сыртқы ұрықтандырудан ішкі ұрықтандыруға өту, қос қрықтандырудың пайда болуы.
3. Жер беті талаптарына өтумен дененің дифференциясы: түбір, жапырақ, сабаққа бөліну, сілтеуші жүйе желісінің дамуы, жабын, механикалық және басқа ұлпалық туындауы.
4. Тозаңданудың мамандануы (жәндіктердің көмегімен) және жануарлар арқылы ұрық пен тұқымның таралуы. Қолайсыз жағдайлардан ұрықтың қорғануының күшеюі: қорекпен қамтамасыз етілу, жабындының түзілуі т.б.

Саңырауқұлақтар эволюциясы

Саңырауқұлақтар (фунга-р) – гетеротрофтылар, хлоропласт-ы  болмайды, сапрофитті, паразитті немесе синбиозды тіршілік етеді, гетеротрофты эуксериоттардан шыққан. Саңырауқұлақтар көпклеткалы өсімдіктер мен жануарлар арасында үшінші ірі топтарға жатады.

Көпклеткалы жануарлардың эволюциясы Жануар патшалығы әркелкі , Түр саны бойынша өсімдіктер патшалығындағыдан  асып түседі. Қазіргі таңда жануарлардың 1,5 миллионнан астам түрлері белгілі. Жануарлар – екіншілік гетеротрофтылар және облигатты аэробтар. Олардың қоректенуі үшін міндетті түрде автотрофты ағзалар қажет және олар үнемі оттегімен (Пастер бойынша 0,2% О₂) жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етеіліп отыруы қажет. Жануар қалдықтарын теңіз тереңдеулері немесе шөгінділері – протерозоялардан табуға болады, олардың жасы шамамен 800 млн. Жылда н асад. Алғашқы көпклеткалы жануарлар бірден бірнеше түрлерімен айқындалған: ішекқуыстылар, буынаяқтылар, буынтықтәрізділер т.б. Әртүрлі теорияларға сүйене отырып, көпклеткалы жануарлардың шығу тегін анебалар, талшықтылар және кебісшелілер деп жоблауға болады.

А. Гастрея теориясы: талшықтылар колониясы – бластея (жартылай шар) – екіқабатты гастрея

Б. Билатгастрея теориясы: талшықтылардың бірқабатты колониясы – екіқабатты жорғалайтын плакула – екіжақты  симметриялы билатгастрея.

В. Адельді теория: инфузориядан целлюряризация жолымен көпклеткалы ағза пайда болды, олардың ауызы болып, дефинитивті ауыз саңылауы саналды; кейін бұл ағза примитивті ішексіз турбеллерияға ұқсай бастады да, осы жол оны ішексіз турбеллерияға айналдырды.

Г. Галлертоидты теория: кірпікшесі бірклеткасы – қозғалысты қамтамасыз ететін сыртқы жабын қабаттың пайда болуы – асты қабылдау  мен қорытуға арналған.

Жануарлар эволюциясында  бірнеше негізгі даму бағыттарын атауға болады:

1. Көпклеткалардың пайда болуы және барлық мүшелер жүйесінің дифференцировкасы.
2. Қаңқаның пайда болуы (буынаяқтыларда- сыртқы, омыртқаларда –ішкі)
3. Орталық жүйке жүйесінің дамуы. Екі принципті әртүрлі және өте эффективті эволюциялық «шешімдер»: шартты рефлекстерге негізделген омыртқалылардағы бас миы мен қозғалыстың дамуы: инстинкт түрлері бойынша кез-келген реакция түрлерінің тұқымқуалайтын бекінуімен байланысты жүйке жүйесінің дамуы.

Жалпы әртүрлі зерттеулер нәтижесі Жер бетіндегі барлық тірі ағзалардың пайда болу және даму жолдарын біліп, меңгеруімізге мүмкіншілік берді. Тірі табиғат – бактериялар, архебактериялар, өсімдіктер, саңырауқұлақтар, жануарлар патшалығы біріншілік мұхит тіршілігімен байланысты ортақ шығу тегіне ие. Бір топ эволюциясы басқа топ эволюциясымен тығыз байланыста болады.

 

 

Жануарлар –екіншілік гетеротрофтар және облигатты азробтар.

 Сабақтың мазмұны:

• Студенттердің өздік жұмысы:
• Бастапқы білім деңгейін бақылау (Қосымша 1)
• Қорытынды білім деңгейін бақылау үшін тест жұмысын шешу
• Тақырып бойынша бақылау жұмысы
• Осы сабақ тақырыбы бойынша оқытушымен жұмыс:
• СӨЖ нәтижелерін талқылау
• Биосфера аумақты экожүйе
• Биосфераның негізгі қызметі
• Биосфера эволюциясы
• Студенттерді ауызша сұрау
• Қорытынды білім деңгейін бақылау (Қосымша 2)

                                                                                                 

         Қосымша 1.

Негізгі білім  деңгейін бақылау.

1.Фотосинтез процесінде  күннің сәулелік энергиясын қолдану және химиялық байланысты органикалық заттардың патенциялық ыдырау жылдамдығы аталады:

А) экожүйенің біріншілік өнімділігі

Б) валовая біріншілік өнімділігі

В) екіншілік өнімділігі

Г) таза біріншілік өнімі

Д) көптік таза өнімі

2. Жердің сыртқы қабатына  жатады:

А) биосфера

Б) гидросфера

В) литосфера

Г) атмосфера

Д) барлығы дұрыс

3. Жер қыртысындағы  жердің тас қабаты аталады:

- биосфера

+литосфера

-гидросфера

-атомсфера

-ноосфера

4. Тірі заттың функциясын  атаңыз:

-газды

-концентрациялық

-тотығу-тотықсыздандыру

-биохимиялық

+барлығы дұрыс

5.Төмендегі көрсетілгендердің  қайсысы көмірсулармен байланысты  биологиялық резервуар болып  табылады:

-өзендер

     +ормандар

     -сахаралар

     -көлдер

     -топырақ

     6. 1935 ж. «экожүйе»  терминін төменде аталған ғалымдардың қайсысы енгізді:

А) Т.Миллер

Б) Д.Андерсен

В) Э.Геккель

К) К.Рулье

Д) А.Тенсли

7. Жер бетіндегі негізгі  оттегінң көзі болып табылады:

- жануарлар

- топырақ организмі

+жасыл желектер

• тұқымдар
• теңіз құстары

8. Уақытында бір биогеоциноздардың  басқаларымен ауысу үрдісі қалай аталады:

А) сукцессия

Б) климакс

В) флюктуация

Г) энтропия

Д) динамика

9. Автотрофты организмдерде  қарапайым неорганикалық затпен  байланысып, органикалық заттың  синтезделуі аталады:

А) продуценттік

Б) консументтік

В) редуценттік

10.Гетеротрофты организмде басқа бірі организмдерден немесе органикалық заттардың бір бөлігінің қоректену жолымен дайын органикалық заттарды қолданылатындар аталады:

А) продуценттік

Б) консументтік

В) редуценттік

11. Гетеротрофтылар биомасса  қалдықтарын бұзатындар аталады:

А) продуценттік

Б) консументтік

В) редуценттік

12. Бірінші трофикалық  деңгей құрайды.

А) біріншілік консументтер

Б) автотрофтылар

13. Екінші трофикалық  деңгей құрайды:

А) біріншілік консументтер

Б) автотрофтылар

14. Үшінші трофикалық  деңгей құрайды:

А) улы өсімдікті жануарлар

Б) пиотоулы жануарлар

В) автотрофтылар

15.Жабық айналым бойынша  экожүйенің энергия циркурлей  ме?

А) иә

Б) жоқ

 

Бастапқы білім  деңгейін бақылау сұрақтары.

1. Экологияда экожүйенің концепция ролі.
2. Экожүйенің трофикалық құрылымы.
3. Экожүйенің қасиеті мен қызметі.
4. Экологияда органикалық заттардың түзілуі мен ыдырауы.
5. Экожүйенің энергеникасы мен өнімділігі
6. Экожүйенің динамикасы

                                                                                                       Қосымша 2.

Қорытынды білім  деңгейін бақылау.

1. Жердің бірден – бір қабаты, құрамы мен энергетикасында тірі организмдердің жұмысы анықталуы аталады...
2. Биосфера эволюциясының этаптары:
3. Су буы мен шаңның әртүрлі газ қоспаларынан тұратын жер шарының газ тәрізді қабаты аталады:

А) гидросфера

Б) литосфера

В) атмосфера

Г) биосфера

    4. Атмосфера  бөлінеді:

А) тропосфераға

Б) стратосфераға

В) экзосфераға

Г) термосфераға

Д) барлығы дұрыс

5. Атмосфера бөлінеді:

А) стратосфераға

Б) мезосфераға

В) термосфераға

Г) стратосфераға

Д) барлығы дұрыс

6. Атмосфераның басты  құрамды бөлігі:

А) азот

Б) оттегі

В) аргон

Г) аргон

Д) барлығы дұрыс

7. Жер суларының барлық  жиынтығы аталады:

А) гидросфера

Б) литосфера

В) атмосфера

Г) биосфера

8. Жердің жоғарғы қабығы:

А) гидросфера

Б) литосфера

В) атмосфера

Г) биосфера

9. Жер шарындағы бүкіл  организмдер жиынтығын В.И.Вернадский  атады:

А) қосымша зат

Б) тірі зат

В) биогенді зат

Г) биоқосымша зат

10. Геобиосфера тұрады:

А) терробиосферадан

Б) литобиосферадан

В) аквабиосферадан

Г) А,Б дұрыс

Д) А, Б,В дұрыс

11. Тірі заттың деңгейін  көрсет:

А) ағзалық

Б) түр- популяциялық

В) биоценоз

Г) биосфералық

Д) барлығы дұрыс

12. Тірі оргнаизмдер  тамақтану әдісі бойынша бөлінеді:

А) автотрофты

Б) гетеротрофты

В) биоавтотрофты

Г) А,Б дұрыс

Д) А,Б,В дұрыс

13. Автотрофтылар бөлінеді:

А) фотоавтотрофтылар

Б) хемоавтотрофтылар

В) биотрофтар

Г) А,Б дұрыс

Д) А,Б,В дұрыс

14. Гетеротрофтылар бөлінеді:

А) сапротрофылар

Б) биотрофты

В) фотоавтотрофты

Г) А,Б дұрыс

Д) А,Б,В дұрыс

 

Сабақ бойынша ұсынылатын әдебиеттер:

Негізгі:

1. Закон РК «Об охране окружающей природной среды (1997)
2. СанАиН<span class="dash041e_043