Гидросфера және оның ғаламдық проблемалар

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі

Шет тілдер және іскерлік карьера университеті

 

 

 

                                       СӨЖ

 

Тақырыбы: Гидросфера және оның ғаламдық    проблемалар.

                                                    

                                                         

 

                                                               Орындаған:Әлібек А.Т.

Қабылдаған:Садвакасова.А.Т.

 

 

 

                                         

 

                                           Алматы 2013

Жоспар.

 

 

Кіріспе  бөлім.

Гидросфера-жер ғаламшарының жер  қабығы

Негізгі бөлім:

1.Гидросфераның ластануы

2.Физикалық қасиеттері

3.Гидросфера және оның құрамдас бөліктері

Қорытынды бөлім.

Әлемдік мұхит проблемалары

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер:География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010.

 

 

 

 

Гидросфера

Гидросфера (гр. һуdor — су, spһаіrа — шар) — 1) жер ғаламшарының су қабығы немесе құрлықтағы (тереңдегі, топырақтағы, жер бетіндегі), мұхиттағы және атмосферадағы, яғни жер шарындағы барлық сулардың жиынтығы. Оны мұхиттар мен теңіздердің суы, құрлық сулары — өзендер, көлдер, бөгендер, мұздықтар, сондай-ақ литосфераның жоғарғы бөлігіне сіңетін жер асты суы, атмосферадағы ылғал құрайды. Гидросфера жер бетінің шамамен 71%-ын алып жатыр. Гидросфераның шамамен 94%-ын мұхиттар мен теңіздер құраса, 4%-ы жер асты суларының, шамамен 2%-мұздықтар мен қарлардың (негізінен Арктика, Антарктида мен Гренландия), 0,4%-құрлықтардағы жер үсті суларының (өзен, көл, батпақ) үлесіне тиеді. Оның жалпы көлемі 1370,3 млн км³, бұл планета көлемінің 1/800 бөлігін ғана құрайды. Шөгінді (тұнба) таужыныстардың басым көпшілігі Гидросфера мен литосфераның жапсарында қалыптасады. ^[1] Аздаған мөлшердегі су атмосфера мен тірі ағзаларда шоғырланған. Су массаларының барлық нысандары су айналымы барысында бір түрден екінші түрге өтеді; 
2) жердің теңіз, мұхит, көл, өзен, мұздықтар мен жер асты суларынан тұратын қабығы, солардың жиынтығы. Гидросфераның орташа қалындығы 3,8 км-ге жетеді. Мұхиттың ең терең тұсы 11 км-ден асады (Тұнық мұхиттағы Мариан ойысы — 11022 м).

Гидросфераның ластануы — ластағыш заттардың гидросфераға мол мөлшерде түсуі, олардың өзен, су қоймалары, көлдер мен теңіздер, мұхиттар мен жер асты суларын ластап, су ортасының қалыпты жағдайын бұзуы.

Гидросфера  — Жер шары суларының жиынтығы, агрегаттық күйіне (сұйык, қатты және газ) қарамастан, химиялық байланыспаған барлық суды қамтитын Жердің сулы қабығы. Ылғал айналымы процесінде судың барлық турі бірінен екін- шісіне өтеді. Гидросфера мұхиттардың, теңіздердің, құрлықтың жер асты және жер үсті суларын қамтиды. Судың біршама мөлшері атмосфера мен тірі организмдерде болады. Көбінесе Гидросфера деп жер бетінің 71%-ын құрайтын теңіздер мен мұхиттарды ғана санайды. Гидросфера көлемінің 96%-ын теңіздер мен мұхиттар, 2%-ға жуығын жер асты сулары, шамамен, 2%-ын мүздар мен қарлар (негізінен, Антарктида мен Гренландияның), 0,02%-ын құрлықтың жер үсті сулары (өзендер, көлдер, батпақтар) құрайды.

Гидросфера — Жердің су қабаты. Ол мұхит, теңіз, көл, өзен суларымен бірге жер асты суларын және мәңгі қар мен мұздық суларын да түгелдей қамтиды. 
 
Физикалық қасиеттері мен құрамына қарай олар үшке ажыратылады: 1) мұхиттық сулар (теңіздер мен мұхиттар); 2) құрлық сулары мен мұздықтар; 3) жер асты сулары (шекаралық сулар). Олар жер қыртысында орналаскан. Гидросфераның жалпы көлемі — 1,8 млрд. км3. Оның көпшілігі (1370 млн. км3) — мұхит сулары, ал жер асты суларының көлемі — 400 млн. км3. Бұл сулардьщ барлығы да табиғи ерітінділер болып саналады. Сондықтан да олардың әрқайсысы азды-көпті мөлшерде минералданған сулар түрінде кездеседі. Құрлык сулары көбінесе тұщы, ал мұхит пен теңіз сулары тұзды (35 г/л немесе 3,5%) болып келеді. Олардың тұрақтылыры еріген заттардың мөлшері мен шөгінді жыныстардын, аралығындағы динамикалық тепе-теңдіктің тұрақтылығын көрсетеді.

Құрлық  суларының көпшілігі атмосфералық сулар есебінен құралады. Олардың  құрамында минералдық тұздар өте  аз кездеседі. Материктік сулар мен  мұхиттық суларда кездесетін тұздардың  химиялық құрамы өзіндік ерекшеліктерімен ажыратылады. Оларды құрайтын иондардың  мөлшері бір-біріне кері пропорционал: мұхит суында — Nа+>М£2+>Са2+; С1->SО4-2>НСО3-; материк суында-— М£2+<nа<sО4-2<НСО3-.<="" p=""> </nа

Барлық  сулар бір-бірімен өте тығыз  байланыста болып, табиғи жағдайда үлкен  айналымға бірдей қатысады. Күн энергиясы  әсерінен сулар буланып бұлттар  түзіледі. Олар жер шарының түкпір-түкпіріне  таралып, атмосфералық сулар түрінде  жер бетіне қайтып оралады. Олардың  кейбір бөлігі қайтадан буланып ауа  қаба-тына ұшып кетеді де, ал көпшілігі  өзендер мен көлдерге, теңіздер мен  мұхиттарға барып қосылады. Жаңбыр мен қар суларының белгілі бір мөлшері жердің топырақ қабатына сіңіп жер асты суларымен араласады. Кейінірек, әр түрлі бұлақтар түрінде жер бетіне шығып жатады. Олар ағын суларға қосылып, өзен суларын молайтады немесе буланып ауаға ұшып кетеді. Сонымен, табиғи айналым әрекеттеріне қарай гидросфераны құрайтын барлық сулар бір жүйеге бірігіп, атмосфера, жер кыртысы және биосфера қабаттарымен тығыз байланыста болады. Әр түрлі химиялық реакцияларға араласады, Сондықтан да гидросфера жер бетінде жүріп жатқан геологиялық әрекеттердің орталыгы және жасампаз күші болып саналады.

Гидросфера және дүниежүзілік су ресурстары.

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан  алынған мәлімет

Мұнда ауысу: шарлау, іздеу

Гидросфера және оның құрамдас бөліктері

Гидросфера — Жер су қабығы, ол ғаламшардағы химиялық қосылысқа түспеген аймақтардың барлығын (сұйық, қатты және бу түріндегі) қамтиды. Гидросфераны a құрамдас бөліктерін зерттейтін ғылымды гидрология деп атайды. Гидрология зерттеу объектісіне қарай екі салаға: Дүниежүзілік мұхит пен онын бөліктерін зерттейтін мұхиттану және құрлықтағы суларды зерттейтін құрлық гидрологиясына жіктеледі.

Гидросфераның жалпы көлемі, шамамен, 1,5 млрд км3. Бұл орасан мол  су массасының тек 2,5%-ы ғана тұщы су, қалған бөлігін Дүниежүзілік мұхит  пен құрлықтағы ащы сулар құрайды. Тұщы сулардың басым бөлігі мұздықтарда шоғырланған. Гидросфераның құрамдас бөліктері мен олардағы су 3-кестеде көрсетілген.

Судың қасиеттері

Су — Жер шарындағы ең көп таралған айрықша зат, химиялық құрамы жөнінен сутек оксиді (Н₂О) болып табылалы. Оның өзіне тән қасиеттері бар, бұл қасиеттерінің географиялық қабықға жүретін процестерінің маңызы зор.

Біріншіден, су қалыпты жағдайдың  өзінде үш бірдей күйде бола алады. Судың бір күйден екінші күйге  ауысуы белгілі бір мелшерде жылу жұмсалады (булану, қар мен мұздың еруі) немесе бөлініп шығады (конденсация, судың қатуы). Мысалы, 1 г суды буландыру үшін жұмсалатын жылу 1 г мұзды ерітуге қажет жылудан 7 еседей артық болады.

Екіншіден, басқа заттармен  салыстырғанда су қатқан кезде көлемін  ұлғайтады. Таза су қалыпты қысым  жағдайында +100°С-та қайнап, 0°С-та қататынын  білесіңдер.

Гидросфераның құрамдас бөліктері және олардағы су көлемі

Гидросфераның құрамдас бөліктері	Су көлемі, км3
Дүниежүзілік мұхит	1 370 000 000
Жерасты сулары	60 000 000
Топырақ ылғалы	82 000
Мүздықтар	24 000 000
Көлдер	230 000
Өзендер	1 200
Атмосферадағы су	14 000
Барлығы	1 454 327 200

 
Қатқан мезетте судың көлемі күрт артып, бастапқы сұйық күйіндегі  көлемінен 10%-ға жуық ұлғаяды. Табиғатта  судың мұндай өзгерістерге түсуінің өзіндік маңызы бар. Су айдындарының бетін жалған мұз судың төменгі  қабаттарының одан әрі салқындауына жол бермейді. Өйткені, су қатқан сайын  тығыз бола берсе, су айдындары түбінен  бастап қатар еді. Мұндай орасан мол  мұз жаз кезінде еріп үлгермес еді, мүның өзі қоршаған ортаға, судағы тіршілікке кері әсерін тигізген болар  еді.

Үшіншіден, су еріткіш болғандықтан табиғатта таза күйінде болмайды, яғни оның құрамында еріген күйде  азды-кепті бөгде заттар кездеседі. Суда тұздардың шоғырлану мөлшері, яғни тұздылығы әркелкі болады. Судың  тұздылығын бір литрдегі грамм есебімен (г/л), пайыз (%) және промилле (%о) есебімен өлшейді.

Судың тұздылығы артқан сайын, қату температурасы төмендей береді. Сол себепті тұздылығы жоғары болатын терең көлдердің небір қатты аяздарда да қата қоюы қиын. Ал мұхит жағдайында беткі түзды су қату барысында біртіндеп тығыздығы артып, теменге батады. Осының нәтижесінде мұхиттың неғұрлым төмен қабаттарына оттек жеткізіліп, ондағы тіршілікті қамтамасыз етеді.

Төртіншіден, су баяу жылынып, баяу суиды. Бұл судың жылу сыйымдылығының өте жоғары болуымен түсіндіріледі. Судың жылу сыйымдылығы құмға  қарағанда 5 есе, темірмен салыстырғанда 10 есе жоғары. Ал судың ауамен салыстырғандағы  жылу сыйымдылығы 3 мың есе жоғары. Яғни, 1 см3 суды 1°-қа салқындату барысында 3 000 см3 ауаны 1°-қа жылытуға жетерлік жылу бөлінеді. Дүниежүзілік мұхиттың ғаламшарымыздағы алып жылу жинақтағыш ретіндегі рөлі судың осы маңызды қасиетімен түсіндіріледі. Тіпті кішігірім  су айдынының маңында айрықша  жұмсақ климаттың орнайтындығы да осыған байланысты.

Судың аталған ғажайып  қасиеттері Жер шарында тіршіліктің  пайда болып, дамуына және сақталуына жағдай жасады. Қасиеттеріне байланысты су географиялық қабықта жүріп жатқан проаегкряа маңызды рөл атқарады.

Табиғаттағы су айналымы, оның манызы ауырлық күші әсерінен гидросфера, атмосфераны қамтитын үздіксіз айналымын  Дуниежузілік ылғал деп атайды. Күн  жылуы әсерінен теңіздер мен мұхиттардың, көлдермен қатар, топырақ пен  өсімдіктерде буландырушы сфераға  бөлініп шығады. Су айналымында ауа  алғалдығылығы: ауа массалары мұхит  үстінен буланған ылғалдық апарып жеткізеді. Жаңбыр күйінде жер бетіне қайта  су айдындарын толықтырып, біразы топыраққа  сіңеді, өсімдіктер оның артық бөлігін  қайтадан бу күйінде атмосфераның Құрлық өзендері өз суын теңіздер мен мұхиттарға жеткізіп, орнын толтыруға өз үлесін қосады. Ал теңіздер мен эсухнтадам су атмосфераға түсіп, айналым тұйықталады.

Дегенмен соңғы жылдардағы зерттеулер су айналымының төмендігін дәлелдеп отыр. Өйткені, атмосфераның жоғары қабатына күн сәулесінің әсерінен оттек пен сутек иондарына  ыдырап, ғарышқа өтіп кетеді. Ал жанартау атқылаулары барысында жердін ішкі келетін су (шамамен, жылына 130 млн  т) гидросфераны толықтырып, осы сулар  есебінен гидросфераның көлемі ұлғайып  келеді деген болжам бар, өйткені мантиядағы су мөлшері 20 млрд км3 (гидросфера көлемінен 151 артық) деп шамалануда.

Судың барлық табиғат құрамбөліктерін  қамтитын айналымы миллиондаған жылдар бойы тоқтаусыз жүруде. Жыл ішінде гидросфераның мардымсыз бөлігі ғана айналымға түседі (4-кесте).

4-кесте. Гидросфераның  құрамдас бөліктерінің жанару  кезеңдері

Гидросфераның кұрамдас беліктері	Жаңару кезеңі	Гидросфераның құрамдас бөліктері	Жаңару кезеңі
Дүниежүзілік мұхит	2500 жыл	х	х
Жерасты сулары	1400 жыл	Көлдер	17 жыл
Топырақтағы ылғал	1 жыл	Батпақтар	5 жыл
Полярлық мұздыктар мен  тұракты қар қабаты	9700 жыл	Өзен арналарындағы сулар	16 тәулік
Тау мұздықтары	1600 жыл	Атмосфералык су	8 тәулік
Көпжылдық тоң аймактарындағы жерасты мұздары	10000 жыл	Биологиялык су	Бірнеше сағат

Су айналымы литосфера, гидросфера мен атмосфераны бір-бірімен байланыстыру арқылы географиялық қабықты қалыптастырды. Осы шарының жаңа қабығы — биосфераның (тіршілік қабығы) түзілуіне жасады. Су айналымының табиғаттағы айрықша рөлі мұнымен ғана тоқталмайды. Ылғал айналымы барысында жылудың алмасуы қоса жүреді. Өйткені бір жерде булануға жылу жұмсалса, екінші бір жерде ылғалдың конденсациялануы барысында, керісінше жылу бөлініп шығады. Бір жыл ішінде су айналымына Күннен келетін жылудың 25%-ға жуығы қатысады. Сонымен су мен жылуды тасымалдау арқылы су айналымы Жер шарының табиғат кешендерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

Су айналымына адамның  шаруашылық әрекеті елеулі түрде  ықпал етуде. Ормандардың жойылуы, орасан зор егістік алқаптардың  пайда болуы, батпақтарды құрғату  мен шөлдерді суландыру, жасанды  алып бөгендердің құрылысы, шаруашылық мақсатта пайдаланылатын су мөлшерінің күрт артуы Жер шарындағы гидрологиялық, яғни сумен байланысты процестердің жүру барысын өзгертуде. Өйткені, су айналымын үздіксіз тізбек түрінде елестетсек, сол тізбектің бір буынындағы өзгеріс бүкіл тізбектегі өзгерістерге себепші болады.

Әлемдік мұхит  проблемалары.

Адамның шаруашылық әрекеті  нәтижесінде өзен суларының жылдық ағыны өзгерген. Өндірісте пайдаланылатын сулар өндірілген өнім құрамына еніп немесе қалдық су күйінде жердің терең  қойнауына кетіп, айналымға тусуі  қиындайды. Өндірістік және тұрмыстық  қалдықтармен ластанған сулар табиғаттағы  су айналымының нәтижесінде гидросфераның  барлық дерлік бөлігіне таралуда. Ғалымдар қазіргі кезде адамзат үшін судың  тапшылығы емес, ластануы басты проблема деген пікір айтуда.

Жер бетінің 2/3 бөлігін алып жатқан Әлемдік мұхит - суының салмағы 1,4-1021 кг-ды құрайтын үлкен резервуар. Мұхит суы планетадағы су қорының 97%-ын құрайды. Сондай-ақ Әлемдік мұхит  планета халқының тағам ретінде  пайдаланатын барлық жануарлар белоктарының 1/6 бөлігімен қамтамасыз етеді. Жер  бетіндегі тіршілікті сақтауда негізгі  роль мұхитқа, оның ішінде мұхиттың жағалаудағы  аймақтарына жатады. Өйткені планета  атмосферасына түсетін оттегінің 70% планктондарда жүретін фотосинтез процесінің нәтижесі. Әлемдік мұхит  биосферадағы тепе-теңдікті сақтауда үлкен роль атқаратын болғандықтан, оны қорғау халықаралық экологиялық  өзекті мәселелердің бірі.