Топырақтың жел эрозиясы

Үйінді құмдар сусымалы құмдар түзілуінің алғашқы кезеңінде бірен  –саран құмдауыт аймақтарда түзіледі. Желдің әсерінен өсімдік жамылғысы сирек аймақтарда дефляция ошақтары пайда болады. Жер бетінде жылжи отырып  құмдар өсімдіктер түбіне үйіледі және біртіндеп төбешіктер түзеді.

Өсімдіктердің бір бөлігі құмға көміліп қалғанда өледі, ал қалған бөлігі өсуін жалғастыра отырып, құмның жылжуын тежейді. Төбешіктер 1 – 1,5м дейін биіктейді және жазықтың құмды шөгінділері үйінді құмдарға айналады. Ары қарай жылжымалы  құмдардың үлкеюі жел режиміне байланысты жүреді.

Шағылдар өте құрғақ климатты, жел әсері ұдайы болып тұратын  аймақтарда пайда болады. Шағылдар кейде жылына 30-40м жылдамдықпен жылжиды. Шағылдардың биіктігі 30-40м дейін жетуі мүмкін және ол дефляция базисінің тереңдігіне байланысты. Дефляцияның базисі деп желдің құмды ұшырып алып кете алмайтын төмен деңгейін айтады.

Бұл әдетте – жер асты суының капилярлы ернеуі, балшықты және тығыз шөгінділер. Сусымалы құмдардың  ең жоғарғы биіктігі бекітілген құмдардың  беткейінің орта сызығына немесе дефляция базисі тереңдігінің екі есесіне  тең. Мысалы, жер асты суының капилярлы  ернеуі 15м тереңдікке, жылжымалы  құмның ең жоғарғы биіктігі 30м жетуі  мүмкін.

Төбелі құмдар жел әсерінен бағыты өзгеретін аудандарда немесе бірен – саран үйілген құмдары  бар аудандарда түзіледі. Төбелі құмдарды ..................

                                      Топырақтың жел эрозиясы.

Бүлдіруші стихиялық процестердің ішінен жел эрозиясы мен оның шаңды  дауылдар түрінде көрінетін соңғы  стадиясы ауылшаруашылығына  өте  үлкен зиян келтіреді.

Жел эрозиясы негізінен жауын  – шашын мөлшерінің, булануға қарағанда, елеулі мөлшерде аз түсетін құрғақ зоналарда байқалады. Бұл зоналар  вегетациялық кезеңнің ұзақтығы, климаттың  құрғақтылығы және күшті желдердің  болуымен сипатталады.

Дефляцияға топырақтардың  механикалық құрамы бойынша жеңіл  болып табылатын құмды, құмдауытты және жеңіл саздақ топырақтар бірінші кезекте ұшырайды. Шашыраңқы түрдегі ауыр карбонатты қара топырақтар және қара қоңыр топырақтар да үрлеп әкетуге жеңіл көнеді.

Жел эрозиясының дамуына  әсер ететін табиғат факторларымен  қатар ұйымдастырушылқ-шаруашылық факторлардың маңызы да өте жоғары. Оларға механикалық құрамы жағынан  жеңіл топырақтары бар аумақты  шектен тыс көп жырту, топырақты  дұрыс өңдемеу, табиғи дамыған ағаш пен бұта өсімдіктерін құрту, малды  ретсіз жаю, ауыспалы егістіктер түрлерінің бұрыстығы және т.б. кемшіліктер  жатады.

Өсімдіктері шығып үлгермеген жыртылған жерлер немесе әлсіз, әлі  толық бекімеген көк өскіндер бар аумақтар, өңдеу кезінде топырақты  қатты майдалайтын құрал-жабдықтар қолданғанг жағдайда желдің әсерәне тез ұшырайды.

С.Л. Егоренковтың (1977ж) зерттеулері  бойынша топырақты ұшыру кезінде  бір-бірімен өзара байланысты 3 құбылыс  байқалады:

• Топырақты  ұшыру әсерінен оның құнарлығы шұғыл азаяды. Кейбір жағдайларда ол аумақтар төбешікті құмдарға айналады. Егістер желдің әсерінен, тамыр жүйелерінің жалаңаштануынан апатқа ұшырайды;
• Егіс танаптары жел әкелген үйінділермен жабылап, ол жерлерде ұсақ-төбешікті жерлер пайда болады. Үйінділер ауылшаруашылық дақылдардың көктеніп келе жатқан өскіндерін басып тастап, олардың жойылуына әкеліп соқтырады.бұл үйінділерде ұшырылған топырақтардың құнарлығы төмен бөлігі қалады;
• Өсімдіктер жер бетімен қозғалып жүретін құмның қатқыл бөлігімен қиылады.

Жоғарыда атап өтілген  құбылыстарды есепке ала отырып, жел  эрозиясына қарсы негізгі шаралар  төмендегідей бағыттарда жүргізілуі тиіс:

1. Жел жылдамдығын төмендетуге;
2. Топырақ құрылымын сақтауға;
3. Шаңды дауылдарда бірқалыпты қозғалмайтын бөлшектерді ұстап қалу;
4. Топырақтың жоғарғы қабатын ылғалды күйде ұстау;
5. Топырақ қыртыстарының кедір – бұлдырлығын ұлғайту.

Аталған міндеттер әр бағытта  жүргізілетін және өзара байланысқан  шаралар жүйелерін қолданған  кезде орындалуы мүмкін.

Шаңды дауылдардан топырақты  сенімді қорғайтын шараларды 3 топқа  бөлуге болады: ұйымдастырушылық-шаруашылық, агротехникалық және орманмелиоративтік.

Ұйымдастырушылық-шаруашылық шаралар негізіне әрбір жеке шаруашылықтың  пайдаланатын жерлерін детальді топырақты  –эрозиялық зерттеу жатады. Бұл  зерттеуді құрамында жерге орналастырушы, топырақ тану маманы, агроном және орманмелиораторы бар мамандар тобымен  жүргізілген абзал. Зерттеу барысында  әр түрлі дәрежеде жел эрозиясына ұшыраған және келешекте ұшырау қаупі  бар учаскелер анықталады.

Агротехникалық шаралар  ішінен бірінші кезекте дұрыс  ауыспалы егіс түрлерін анықтауға көңіл  бөлінуі тиіс. Жел әсеріне ұшырамайтын  топырақтарда берілген климат зоналарында ұсынылғанг әдеттегі ауыспалы егістікті қолдануға болады. Жел ұшырауға бейім аумақтарда егістердің көпжылдық шөптесін өсімдіктер жолақтарымен алмасып отыратын топырақ қорғайтын ауыспалы егістер кіргізілуі қажет. Шаңды дауылдардың әсеріне қатты ұшыраған учаскелерде көп жылдық шөптерді ұзақ мерзімді пайдалануды көздейтін қоректік ауыспалы егістіктер қолданылады. Жел эрозиясына ұшыраған және ауылшаруашылық дақылдар егістерін өсіру үшін жарамсыз аумақтарды ауыспалы егіс жүйесінен шығарып, ені тар жолақтарға екі мезгілде себілген шөптер пайдаланылады. Бұл аумақтар негізінен шабындықтар, тек кейбір жағдайларда шектелген мал жайылымдары ретінде қолданылады.

Шаңды дауылдар әсеріне ұшыраған аумақтарда ауыспалы егіс танаптарының ұзын жақтары дефляцияға ұшырататын желдер бағытына көлденең орналастырады.

Жел эрозиясын тоқтатуға  бағытталған басқалай техникалық шаралардың төмендегі түрлері ұсынылады:

1. Жер бетіндегі орылған егіс түбірін сақтау, қар тоқтату, биік сабақты өсімдіктер өсіру арқылы топырақтағы ылғалды молайту;
2. Жер қыртысында орылған егіс түбірлерін қалдыра отырып, топырақты қайырмасы жоқ плугпен жырту;
3. Эрозиялық қауіпті желдер бағытында жер жыртуға, қатарлық себуге және қопсытуға жол бермеу;
4. Жатық катоктар орнына доңғалақ, шығыршықты катоктар қолдану;
5. Таза егістерді биік сабақты өсімдіктермен алмастыру.
6. Бірақ, тек агротехникалық шаралар жел эрозиясын толық тоқтата алмайды, олар сондай-ақ егістерді құрғақшылық пен аңызақтардың бүлдіргіш әсерінен қорғауға бейімделген. Агротехникалық шаралар жел ағындарына ешқандай дәрежеде әсер ете алмайды.

Топырақтарды жел эрозиясынан  қорғаудың сенімді тәсілі орман  жолақтарын өсіру түрінде  берілетін  орманмелиоративтік шаралар болып  табылады. Орман жолақтары жел  жылдамдығын төмендете отырып, қорғау аумағында топырақ бөлшектерінің  көшуін баяулатады. Одан басқа, орман  жолақтарының әсерінен егістердің микроклиматы өзгеріп, шөптесін өсімдіктер қалындайды. Егістерде ылғалдың ұлғаюына себебін  тигізетін қар көп жиналады. Олардың  бәрі топырақтардың бұзылуға беріктігін арттырады.