Туберкулездің қоздырғышы

Жоспар

1. Туберкулездің қоздырғышы

2. Туберкулез-жұқпалы ауру.

3. Мал-туберкулез инфекциясын таратушы

 

4. Туберкулезді емдеу шаралары

 

    Қорытынды  бөлім

5. Туберкулезді  науқастық тамақтану тәртібі

Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Туберкулездің қоздырғышы

Жалпы жұқпалы аурулардың қоздырғышы- микроптардан табылуы Голландия  ғалымы Левингуктың үлкейтіп көрсететін шыны линзасының жарыққа шығыуымен  байланысты. Тұнғыш қарапайым микроскопты  құрастырған және бірінші болып  құжынаған микроптарды көрген де осы Анатолий Левинчук еді. Алғашқы микроскоп жарыққа шыққанан кейін бірқатар жұқпалы аурулардың қоздырғыштары табылды, сонымен қатар олардың емдеу жолын іздестіру мүмкіндігі де туды.

Дегенмен, жұқпалы аурулардың ішіндегі туберкулез қоздырғышын табу онай болмады. Көп жылдар бойы іздену барысында неміс ғалымы Роберт Кох 1882 жылы туберкулездің қоздырғышын тауып, қауіпті әрі жұқпалы ауларға қарсы нақтылы күрес жүргізу ісіне баға жетпес үлес қосты. Бірнеше есе үлкейтіп микроскоппен қарағанда туберкулез микробы сәл ғана иілген таяқша сияқты болып көрінеді. Бұл аурудың қоздырғышын алғашқы кезде “ кох таяқшасы” немесе “туберкулез” таяқшасы деп атап келгенімен соңғы уақытта мұны туберкулез деп атайтын болды.

Туберкулездің микробактериялары  өте жұқпалы, уландырғыш әрі зәрлі келеді. Оның үстіне Олар өте өсім тал әрі төзімді , қандай суыққа да бой бермей бірнеше ай өмір сүре алады. Олардын тіршілік қабілеті топырақта бір-екі жыл, ал судын өзінде бірнеше айға созылады. Дымқыл, лас жерлерде тез өсіп-өнеді Микробактериялар қақырықта 2-3 айға дейін, шаң тозанда 4 айға дейін сақталады. Егер ылғалды, қаранғы жерлерге түссе 9-12 айға дейін өлмейді. Бұлардың бір ерекшелігі- жарықпен жылылыққа сезімтал.

Туберкулездің микробактериялары  су мен сүтте 30 минуттай, ал процентті  содалы ерітіндіде 15 минуттай қайнатқанда өледі,ғ содай-ақ күшті күн сәулесі бұл микробактерияны тез өлтіреді. Демек, туберкулезбен ауырған адамның үйі жарық, күн сәелесі көп түсетін әрі таза болуға тиіс.

 

Туберкулез-жұқпалы ауру

Туберкулез  микробактериясысыртқы ортадаұзақ уақыт сақталғанымен ол тірі организмде ғана (адамның малдар мен құстардың  т.б. денесінде ) өсіп -өнеді Осы аурудан өлген адамның малдын өкпесінде, лимфалық бездерінде, тағы басқа органдарында туберкулез қоздырғыштары сақталып қалады. Сол сияқты аурулардың қақырығын ғана емес, ауру малдын шикі сүтінен де туберкулез миробын тапқан. Көп кешікпей Роберт Кохтың мұндай ғылыми жаналығындүние жүзі ғалымдары мойындады. Сөйтіп туберкулез қоздырғышы–Кох таяқшасының өсімтал және бұл дерттің жұқпалы екеніне ешкімнің де күмәні болмады.

Туберкулез  ауруының таралуы негізгі көзі осы  аурудың ашық түрі мен ауырған  адам еккені белгілі болады. Басқа  микроптар мен салыстырғанда  туберкулездің қоздырғышын аз уақыттын ішінде кебір дизенфекциялық тәсілдермен  арнайы дәрі арқылы құртуға болатыны да медецина практикасында белгілі.

Мысалы: оған 5%карбол қышқылы, 5% формалин тағы да басқа ерітінділерде жетіп  жатыр. Туберкулез ауруы мен тек  адамдар ғана емес, мал да, құс  та, балық та ауырады. Осыған орай туберкулез ауруының қоздырғыштары-микробактериялары да әр түрлі болады. Медицина практикасында, адамның және адамның микробактериялары жан-жақты зерттелген. Халық арасында жиі кездесетініде, әрі қауіптісі де осылар.

Туберкулез ошағына  кездесіп қалған жағдайда оны жұқтырмай, сақтық шараларын білген жөн. Бұл проблемамен медицина ғылымынын бір саласы эпидемиология туберкулезі шұғылданады. Эпидемология грекше ері-арасы немесе  ішінде + demos-халық  +logos-ілім деген ұғымды береді. Сөйтіп, жан- жақты әлеуметтік- биологиялық процесті зерттеп қана қоймай, туберкулездің тарапжайылу жолы және адамдардың қай жаста, қандай жағыдайда туберкулездің микробактериясын қабылдағыш келетінін т. б. Мәселенің тексерілуі жетерліктей жоғары. Туберокулез ауруының екі түрі бар. Олар: ашық түрі-туберкулездің микробактериясын таратушы және жабық  түрі, яғни туберкуледің жұқпайтын түрі болып табылады.

Адам аруының негізгі  себебі микробактерияның жұғуы. Туберкулез ауруы жасталғамайды, онымен кез  кеген жастағы адам ауруы мүмкін. Сондай-ақ, онын адамға жұғу жолдары да әр түрлі: туберкулез энфекциясы аурудын қақырығы,  сілекей арқылы тарайды. Манайындағы сау адам осы ауамен дем алғанда туберкулез инфекциясын жұқтырып алуы ықтимал. Бұл тек семьяда ғана емес, көпшілік орындарда т. б. жерлерде кездеседі.  Алайда манайындағыларға осы қауіпті дертті жұқтырмаудын басты шарты-ауру адамның сақтық щараларынүзбей орындап отыруы.

Туберкулез инфекциясының  таралуына себепші болатын екінші бір фактор-шаң-тозаң. Ал туберкулездің  ашық түрімен ауыратын кейбір адамдар  тазалық ережелерін сақтамай кез куелген жерге қақырып, түкіреді, сонын нәтиесінде құрғаған қақырықтағы микробактериялар шанмен көтеріліп, ауаға тарайды да, тыныс жолдары арқылы, сау адамға жұғады, яғни ол туберкулез ауруын қоздырады.

Ал ауру адам қақырығы арқылы күніне төрт-бес милиард туберкулез микробактериясынын тәжірибе көрсетіп отыр. Олай болса осы ару мен ауырған адам жөтелгенде, Түшкіргенде сақтық шрарларын сақтамау салдарынан сан милиондаған микробактерияны ауаға тарататыны сөзсіз. Сол сияқты ауру адам пайдаланған заттарда (ішкі-сыртқы киімдерде, төсек-орында орамалда, ыдыс-аяқта) Туберкулез микробактериялары ұялайды да, мол заттар арқылы сау адмға жұғады, бұл жиі кездесетін жағдай. Ауру адаммен қол  ұстасы амандасқанда және онымен сүйіскенде туберкулез инфекциясы жұғады. Тамаққа түскенг микробактерия салдарынан немесе ауру малдың шикі сүтін және одан даярланған басқа да тағамдарды пайдаланғандықтан адам туберкулезбен ауруы мүмкін.

Кейде туберкулездің   микробактериясы терінің зақымданған  жеріне түсіп, аурудың таралуына себепші болады. Мұндай жағыдайда әсіресе сауыншы, мал дәрігерлері ауру  малды күтіп бағушылар балаларынын туберкулез аруын көбірек жұқтыратынын атап айтқан жөн. Зерттеу деректеріне қарағанда, туберкулез ошағымен қарым-қатынаста болғандардың 5-7 процеті ғана туберкулезбен ауруы мүмкін екен. Ал балалардың арасында бұл көрсеткіш тым жоғары, яғни 20-40 процент. Адамдардын туберкулезбен ауруы қоздырғыш микроптын жұғу және таралу ұзақтығына, сондай-ақ оның сандық мөлшеріне байфланысты. Егер адамға ас уақыт ішінде берер ғана микробактерия жұқса, ол адам туберкулезбен ауырмауы мүмкін.

Ал туберкулездің ашық түрімен ауыратын адам дапрмен ұзақ уақыт тығыз қарым-қатынаста болс, оның үстіне жеке сақтану шараларын  жасамаса, төнірегіндегілерге ауруды жұқтырып, оның тарауына негіз жасайды. Сөйтіп тәжірибе туберкулездің ашық түрімен ауырғандардың маңайындағы адамдардың 4-6 есе жиі ауыратынын дәлелдеп отыр.

Мал-туберкулез инфекциясын таратушы

 

Жоғарыда айтқанымыздай  туберкулезбен тек адам ғана емес, малдар да, т.б. ауырады. Үй жануарларының 50-ден астам, құстардың 20-астам түрі туберкулез ауруын тез қабылдайдыМалдын туберкулез ауруын тарататын негізгі ошақтардын біріекендігіғылыми жолмен де, тәжірибежүзінде де дәлелденген . Зерттеу нәтижелеріне қарағанда, жануарлар мен құстардын туберкулезге сезімталдығы бірдей емес. Мысалы маймыл , қоян, ірі қара, қара күзен, тауық туберкулезге өте сезімтал келеді. Ал жылқының, ешкінің, иттің үйрек пен қаздың туберкулезді қабылдауы біраз төмен. А. Терлікбаев, Я. Благодарный және Қ. Құрманбаев сияқты ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда 70-жылдардың соңында республикамызда ірі қараның туберкулезбен ауруы 6-есе болса, солтүстік аудандардаол 10-14 есеге жеткен. Осызерттеулерден туберкулез ошоғында болған иттің 2,6 есе, мысықтың 1,9 есе , түйенің 21 есе көп ауратының көреміз.

Біздің респупликамызда  ауыл шаруашылығы, онын ішінде ауыл шаруашылығы  дамыған, яғни малда туберкулез ауруының кең тарап отырғанын ескерсек, тонда бұл салада жан-жақты профилактикалық  шараларды жүзеге асыру қажеттігі басты назарда болуға тиіс.

Ғалымдартуберкулез ауруын тез қабылдайтың 353 қара малды сойып, ішкі органдарын тексегенде, оларды туберкулезбен  зақымданғаның анықтаған. Әсіресе  туберкулезбен мемлекеттік шаруашылықтағы малдарға қарағанда жеке меншіктегі малдар 2-3 есе көп ауырады екн.и Зеттеу деректері ауырған сиыр мен қойдың сүтінгде 1,3-3,6 процент туберкулез қоздырғышы болатының көрсетіп отыр.  Әсіресе туберкулездің ашық түрімен ауыратын семьядағы ірі қара 3 есе, ал қой мен ешкі 10 есе жиі ауырады.

Дүние жүзі денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) мәліметіне қарағанда, қазір жер шарында  туберкулезбен 15-20 миллион адам ауратын көрінеді. Әлемде жыл сайын олардың саны 2-3 миллион адамға көбейіп отрады екен. Ал біздін елімізде эпидемологиялық жағдайдын жақсаруына қарамастан соңғы жылдары туберкулез ауруы аса өзекті әлеуметтік және медициналық проблема ретінде қалып отыр. Сондықтан туберкулезге қарсы күресті күшейту бағытында елеулі шаралар жүзеге асырылуда. Соған қарамыстан, әсіресе біздің республикамызда  туберкулез ауруы көп тараған ауру ретінде халық денсаулығына едәуір зиян келтіруде.

Қазакстанда туберкулезге  қарсы күрестің әртүрлі өзіндік  ерекшелікткрі бар: 1) ерте заманнан тұрғылықты халықтар арасында туберкулездің  кең таралып-жайылуы; 2) экономикалық, географиялық-табиғи этнографиялық және басқа әртүрлі жағдайлардың туберкулез ауруының тарауына ықпал етуі; 3) малдардың осы аурады тарату көзіне айналып отырғаны.

Демек, туберкулезге қарасы күресете санитарлық-ағарту және насихат  жұмысы кеңінен жүргізілуі керек. Сонымен бірге денсаулық сақтау мекемелері науқас адамды тек емдеп қана қоймай, дерттің сау адамға жұғуына немесе  оның асқынып кетуіне жол бермес үшін тиіиті профилактикалық шаралар қолдануы қажет. Демек, бұл істе бүкіл жұртшылық қөмек қөрсетуі тиіс. Ең бастысы, туберкулезге шалдыққан адам дер кезінде дәрігерге қаралып, ұқыпты емделсе,одан құлантаза айғып,ғ жазылып кететіні сөзсіз. Ол үшін бұл аурудың ерекшеліктерін, жұғу жолдары мен себептерін, емдеу тәсілдерін, профилактикалық және сақтану шараларын білуі қажет. Сондықтан біз жұртшылыққа жалпы туберкулез ауруның гигиенасы, арақ-шараппен темекінін зияндығы, т.б. туралы азды-көпті кеңес беруді жөн көрдік. 

 

Туберкулезді  емдеу шаралары

Заманымыздағы озат медицина ғылымы туберкулезді емдеуде ірі табыстарға жетіп отыр. Қазір туберкулез адамның қай жерінде кездессе де, оны түрлі әдістерді қосарландыра жүргізіп емдейді. Туберкулезге қарсы жұмсалатын барлық емді негізінде үш бағытта жүргізуге болады. Олардың бірі — жалпы емдеу. Өйткені туберкулезбен дененің бір жері (сүйек, өкпе, без және т. б.) ауырса онық зардабы барлық денеге жайылады. Сондықтан емдік шара алдымен жалпы дененің арқауың нығайтуға, оның қорғаныш күшін арттыруға жұмсалғаны жөн. Жалпы шараның нәтижесінде адамның нерв жүйесі бұзылған қызметін жөнге келтіреді, денеде қоректі заттар алмасуы түзетіледі және бездер жүйесінін жұмысы ширайды.

Екінші бағыты — ағзада ұялаған, оны бүлдіріп жатқан туберкулез микробын өлтіру. Қазір күшті дәрі-дәрмектер жеткілікті, солардың күшімен микробтың өсіп-өнуіне тоқтау салып, ұяларын құртуға болады.

Емдеудің үшінші бағыты — хирургиялық және ортопедиялық тәсілдер.   Әрине,   тәжірибеде   осы   айтылған әдістер мен түрлі дәрілер өзара үйлестіреле жұмсалады. Мысалы, стрептомицин, фтивазид, ПАСК, болмаса тибонмен емдеу кеуде қуысына газ үрлеумен немесе өкпенің ауырған   жерін   кесумен   бірге   істелсе,   оның   нәтижесі жақсы болады. Сондықтан ауру адамды емдегенде бірнеше әдістер және дәрілер қосарлана жұмсалады. Мұны қоспалы емдеу дейміз. Бірақ туберкулезді емдеуге қандай әдіс қолданса да, нендей дәрі жұмсалса да, негізгі шара — аурудың жалпы халін көтеру, денесінің қорғаныш күшін арттыру, сөйтіп туберкулезге қарсы күресте оны жеңімпаз ету. Сондықтан толып жатқан емдердің бастысы   гигиеналық-диеталық  режим   болады.   Мұның мәнісі адамның тұрмысында тазалық сақтау және тамақтану тәртібін дұрыс ұйымдастыру деген  сөз.  Бұл  әдіс адамға жағымды жағдай жасайды, дененің кеселге қарсы  күшін  арттырады және  адамның жазылуға  сенімін күшейтеді. Осы айтылған мақсатқа жету үшін мамандар науқастың жағдайына қарап, жатқызып емдейді, ал біеулеріне туберкулезге қарсы дене шынықтыратын шаралар істейді.

Таза ауа  — пәрменді ем. Туберкулезді емдеуде гигиеналық әдістің маңызы зор дедік.

Науқасқа емдік шараның қай түрін қолданса да, таза ауаны кең пайдалану жағы көзделуге тиіс, себебі адам ауруханада, үйде, санаторийде емделсе де сыртқы таза ауаны қысы-жазы бірдей пайдалану таптырмайтын ем. Бірақ басқа ем түрі секілді, ауаны да аурудың түріне, сатысына қарап пайдалануға тура келеді. Айталық, ауру қозған кезінде адам терлегіш, нерв жүйесі шыдамсыз, қозғыш келеді. Ондай ауру жатқан бөлмеге немесе палаткаға мезгіл-мезгіл терезені, есікті ашып, таза ауа жіберіп тұру керек. Егер адамның дене қызуы қалпына келіп, жалпы халі тәуірленсе, оған көлеңкеде жатуға және аздап серуендеп таза ауада жүруге рұқсат етіледі.

Қырым жағасындакы санаторийлерде емделген науқастар ала жаздай таза-ауада болады, тіпті түнде де теңіз жағасында ұйықтайды. Ал солтүстікте кейбір шыныққан адамдар жылы оранып, 10-15 градус аязда күніне 2-3 сағаттай таза ауада жатуға дағдыланады.

Туберкулез науқас үшін таза ауаның пайдасы өте көп. Күнделікті тыныстанатын ауамыз негізінде оттегі мен азоттан тұрады. Бірақ бұлардың құрамына организмге зиянды көмір қышқыл газы, су буы және басқа қосымшалар да қосылып отырады. Егер тұрғын үйдің (бөлменің) ауасы ауық-ауық жаңартылмаса, ондағы ауа бұзылады, ол адам үшін, әсіресе туберкулез ауруы үшін зиянды.

Таза ауада ауру жұқтыратын микробтар сирек кез деседі. Үйдегі ауаның бұзылуына ылғал, кір жуу, ас пісіру, темекі түтіні, лас киімдер сақтау себеп болады.