Жер мониторингі

Әдістер мен технологиялардың бірлігі принципінің мақсаты мониторингті келісіп жүргізуде.

Мәліметтердің дәлдігі және сенімділік принципі жер мониторингі мәліметтерінің нақты күйі мен пайдалануына сәйкестігін қарастырады.

Мәліметтердің толық болуы принципінің маңызы белгілі мәселелерді шешу үшін ақпарат толық және жеткілікті болуында.

Жер мониторингін үздіксіз жүргізу принципінің маңызы жер қатынастарында, кейбір категориялардың саны мен сапасында, жер қорын таратуы мен құрамында болып жатқан өзгерістерге байланысты мониторинг ақпаратты жүйелік немесе мерзімдік жаңарту арқылы жүргізуде.

Көрнектілік принципін қолданып мониторингті жүргізу уақытында түрлі карталарды, сызбаларды, атластарды, есеп берулерді қолдану.

Мәліметтерге қол жетерлік принципі – мемлекеттік немесе коммерциялық құпия болатын мәліметтердің басқаларына қол жетімді болу керек.

Арзандылық пен тиімділік принципі бойынша жер мониторингінің мәліметтерін қабылдау, жүйеге келтіру, сақтауды қамтамасыз ететін әдістер, технологиялар мен тәсілдер қолданылады.

Орталықтан басқару принципі жер мониторингін ҚР-сы бойынша бірыңғай әдістеме арқылы және ҚР-ның жер ресурстарын басқару Агенттігімен жүргізуді қарастырады.

Қазіргі уақытта Қазақстанда мемлекеттік  территориалдық жер торабы қалыптасқан. Ол әртүрлі табиғи аймақтардағы 600 астам  стационарлық және жартылай стационарлық экологиялық бекеттерді қамтиды. Жер  күйін бағалау жүйелі бақылауларды өзгерістердің бағыты мен интенсивтілігін  талдау және алынған көрсеткіштерді нормативтік көрсеткіштермен салыстыру арқылы жүргізіледі. Жер күйінің көрсеткіштері белгілі мерзімге қатысты абсолюттік және салыстырмалы мәндер арқылы көрсетіледі. Жер күйін бағалаудың нәтижелері бойынша өзгерістердің дамуы мен бағытын сипаттайтын тақырыптық карталар, диаграммалар мен кестелерді қосып жылдам мәліметтер, баяндамалар, ғылыми болжамдар мен ұсыныстар жасалады. Қазақстан Республикасында жер мониторингін жер ресурстарын басқару Агенттігі және қоршаған ортаны қорғау Министрлігі және басқа да мүдделі мемлекеттік органдар жүргізеді.

Жер мониторингін техникалық қамтамасыз ету тиісті мемлекеттік органдар мен жер ресурстарын басқару  жергілікті комитеттерінде ақпаратты  жинау, өңдеу және сақтау орындары бар  автоматтандырылған ақпараттық жүйе арқылы жүргізіледі. Керекті ақпаратты алу үшін жер мониторингінде қашықтықтан зерттеу, жер бетіндегі түсірістер мен бақылаулар, фондық бақылаулар қолданылады. Қалалар, облыстардың жер ресурстарын басқару комитеттері 1 наурыздан қалдырмай тиісті органдарға аймақтардағы жердің күйі жайлы баяндамалар береді, ал өте қауіпті процестерді анықтағанда жылдам мәліметтер береді. Жер ресурстарын басқару Агенттігі мен қоршаған ортаны қорғау министрлігі аймақтық жер мониторингі және мемлекеттік жер кадастры материалдарын жинақтап қорытады және 30 сәуірден қалдырмай Үкіметке ҚР-ғы жерлердің күйі мен пайдалануы жайлы мемлекеттік баяндама ұсынады. Кәсіпорындар, мекемелер, азаматтар, халықаралық ұйымдар, шетелдіктер мен жеке тұлғалар жер мониторингі мәліметтерімен белгіленген тәртіппен пайдаланады. Жер мониторингінің республикалық және облыстық бағдарламаларын песпубликалық бюджеттен және жергілікті бюджеттерге түсетін жер салығы мен жалға берілетін жерлер үшін төлемдер есебінен қаржландырылады.

Жер мониторингін жүргізу кезінде  ақпаратты алу жолдары: дистанциондық зондтау; жер бетіндегі түсірістер мен бақылаулар; мәліметтер қорын пайдалану.

Жер мониторингің жүргізу үшін ақпаратты  жинау түрлі түсірістер, ізденістер, тексерулер (топографиялық-геодезиялық, топырақ, мелиоративтік), арнайы бақылаулар арқылы жүргізіледі. Жер қорын зерттеу мақсатымен түрлі министрліктер мен ведомстволар жүргізетңн тексерістер, бақылаулар мен түсірістер салалық нормативтік-техникалық құжаттар незігінде жасалған болатын. Бірақ жер қорын зерттеу бірыңғай мемлекеттік тәсілдерді талап етеді, өйткені жер ресурстары қоршаған табиғи ортаның маңызды бөлігі, ауылшаруашылық, орман шаруашылығының басты өндіріс құралы және кәсіпорындар мен мекемелерді орналастырудың кеңістік негізі болып табылады. Жер мониторингі табиғи ресурстардың басқа мониторингтері мен кадастрларының арасындағы байланыс рөлін атқару керек және оған мемлекеттік статус беру керек.

Әртүрлі деңгейлердегі экологиялық  жағдай туралы ақпаратты жердің карталық негізіне салынған графикалық мәліметтерден  тұратын экологиялық жағдай жоспарының көмегімен алуға болады. Жүргізілетін мониторингтің түріне қарай картографиялық негіздің әртүрлі масштабтарын қолданады. Бақылаулар жер қорының барлық категориялары бойынша жылжымалы зертханаларды пайдаланып түрлі полигондарда, эталон учаскелерінде, стационарлық және жартылай стационарлық алаңдарда жүргізіледі.

Ақпаратты алуды едәуір арзандатуға болатын әдістердің бірі – қашықтықтан зондтау. Бұл әдіс мониторингті қарапайым, тез және қол жетімді құралдармен жүргізуге мүмкіндік береді. Қашықтықтан зондтау – объектіден алыс, яғни тікелей контактсыз, жүргізілген өлшеулер нәтижесінде объект жайлы ақпарат алу. Қашықтық мониторинг – табиғи процестерді алыс байланыс құралдары арқылы ақпаратты автоматты түрде беретін және тіркейтін ұшқыш және аэроғарыштық аппараттар, жер бетіндегі аспаптардың көмегімен бақылау.

Ғарыш аппараттарынан және биіктегі ұшақтардан жасалынған түсірістер жер  мониторингін глобальды, республикалық  және аймақтық деңгейде жүргізгенде  қолданылады. Локальды жер мониторингін жүргізу және аэроғарыштық ақпаратты дәлдеу үшін кіші аваиация көмегімен түсірістер жүргізіледі. Аэрофототүсірістер көмегімен алынған ақпарат зерттелетін объектілердің фото түсі, геометриялық өлшемдері және басқа да ерекшеліктері бойынша ажырату арқылы жер бедерінің физикалық элементтерін дешифрлеуге түседі. Жердің күйі жерді пайдалану карталары, ландшафтық карталар, топырақ эрозиясы мен дефляция карталары, топырақ карталары, жердің шектен тыс сулануы мен су басу карталары, жердің ластануының карталары, агрофимиялық карталар түрлерінде көрсетіледі.

Аэроғарыштық мониторингтің ерекшеліктері  ақпаратты алудың жоғарғы жылдамдығы, қазіргі уақыттағы компьютерлік техниканың көмегімен өңдеу, сақтау, топтастыру және пайдалануды ұйымдастыруда. Мысалы, қашықтықтан зондтау мәліметтерінің төтенше экологиялық жағдайларда жылдам ғарыштық мониторингті жүргізуде маңызы зор және олар шөлейттенудің келесі параметрлерін анықтауға мүмкіндік береді: гумус горизонтының қалындығы, ауылшаруашылық телімдердің өнімділігі, грунт суларының деңгейі, сызықты және беттік топырақ эрозиясының параметрлері, өсімдіктердің түрлері, т.б. Қашықтықтан зондтау экологиялық тиімді. Осылайша, кейбір мәліметтер бойынша гидрометеорологиялық қамтамасыз етуде спутник ақпаратын қолданғанда экономикалық шығындар мен алдын алынған зардаптардың сомасы оны алу үшін кеткен шығындардан он-он бес есе көп.

Жер ресурстарының күйін жылдам бағалауға арналған техникалық құралдардың  кешені келесі мәселелерді шешуге мүмкіндік  береді: экологиялық және функционалды күйін бағалау үшін табиғи кешендер, энергетика, байланыс, өндірістердің жер учаскелерін жылдам жер бетіндегі және қашықтықтан зерттеу жүргізу; картографиялық жұмыстарды жүргізу үшін аэрофототүсіріс жүргізу; геологиялық және гидрогеологиялық процестердің, қала территорияларының зиянды процестерінің, орман және су қорларының мониторингін жүргізу; табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлардың масштабтары мен салдарын анықтап бағалау; мемлекеттік жер кадастры мен жерді пайдалану және қорғауды мемлекеттік бақылауды ақпараттық қамтамасыздандыру; ҚР-ның үкәмет органдары басқару шешімдерін қабылдау мақсатымен табиғи және шаруашылық кешендер жерлерінің күйі жайлы жылдам және дәл ақпаратты алу;

Мәліметтердің автоматтандырылған базаларын құру және жаңарту.

Жер мониторингі жұмыстарын әрі  қарай жүргізу және дамыту үшін қажет:жер  мониторингінің технологиялық және ақпараттық базаларын кұру қажет; жер бетінде де қашықтықтан да зондтау техникалық құралдарын қолданып кері процестерді уақытымен алдын алу және жою іс-шараларын әзірлеу мен іске асыруды қамтамасыз ету мақсатымен ҚР-ның территориясында жер мониторингін кезеңмен жүргізуді ұйымдастыру; басқа да министрліктер мен ведосмтволармен біріге отырып экологиялық мониторингтің құрамында жер мониторингінің көп сатылы ақпараттық жүйесін құру.

3.1.Жер мониторингін жүргізудің негізгі бағыттары

Мониторинг  бойынша жұмыстар келесі негізгі  бағыттар бойынша жүргізіледі.

а) ғылыми-әдістемелік

ә) әдістемелік-қолданбалы

б) қолданбалы

в) ақпараттық-техникалық.

Ғылыми-әдістемелік бағытқа стационарлық және жартылай стационарлық экологиялық алаңдарда топырақ және азықтық алқаптардығы өсімдіктер карталарын жасау және топырақты бонитерлеу үшін методикалық-қолданбалы, қолданбалы, ақпараттық-техникалық жұмыстарды қамтамасыз ететін топырақ пен өсімдіктерді зерттеу кіреді.

Әдістемелік-қолданбалы бағыт мыналарды қамтиды: топырақ және геоботаникалық зерттеу мен ізденістердің алғашқы материалдарын талдап қорытындылау және жүйеге келтіру; азық алқаптарының топырақтары мен өсімдіктерін топтастыруды әзірлеу; азық алқаптары мен басқа да жерлерді сапалық, экономикалық, экологиялық т.б. бағалау түрлерінің әдістемелік тәсілдерін әзірлеу;

Қолданбалы бағытқа мыналар кіреді: картографиялық материалдарды қайта тексеру мен дұрыстау және жер пайдаланушыларға жердің сапасын, ауданын күйін көрсетіп тиісті карталарды беру; геоботаникалық және топырақ зерттеулері мен ізденістердің материалдарын талдау; әрі қарай бақылау үшін аймақтық және облыстық карталарды құрастыру; жер қорын тиімді пайдалану жайлы ұсыныстар беру үшін жердің күйі мен сапасының өзгеруін бақылау нәтижелері бойынша жер кадастрын нақты мәліметтермен ақпараттық қамтамасыздандыру; жерді орынсыз пайдаланғаны үшін жазалау шараларын қолдану бойынша түрлі органдарға ұсыныстарды әзірлеу және беру;

Ақпараттық-техникалық бағыты: мониторингтің автоматтандырылған базасын құру; бағдарламаларды әзірлеу; ақпаратты қабылдау, талдау және оны сақтау мақсатында ҚР-ғы жер мониторингі бойынша мәліметтерді өңдеу және жүйеге келтіру.

Қорытынды. Сонымен қорыта келгенде, мемлекеттік жер мониторингі – жер күйінің өзгеруін уақытымен анықтау мақсатында, жер күйін бақылау, осы өзгерістерді болжау, бағалау және кері процестердін алдын алу, жою жайында ұсыныстарды әзірлеу, жер кадастрын жүргізу мен жерді пайдаланудың мемлекеттік бақылау және қорғауды жер ресурстарын мемлекеттік басқарудың сонымен қатар, азаматтарды қорщаған орта оның ішінде жердің күйі жайында ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.

Жер мониторингі жер ресурстарын  басқарудың жалпы жүйесіне кіреді. Бұл жүйе келесі бір-бірімен байланысты блоктарды қамтиды: жерге орналастыру, жер кадастры, ізденістер, мониторинг, геоақпараттық-техникалық блогы.

Жер мониторингiнiң мiндеттерi: жердiң  жай-күйiнiң өзгерiстерiн уақтылы  анықтау, оларды бағалау, болжам жасау  және керi әсерi бар процестердi болдырмау  мен зардаптарын жою жөнiнде  ұсыныстар әзiрлеу; мемлекеттiк жер  кадастрын жүргiзудi, жерге орналастыруды, жерді пайдалану мен қорғауды бақылауды және жер ресурстарын  мемлекеттiк басқарудың өзге де функцияларын ақпараттық қамтамасыз ету болып  табылады.

Жер мониторингiнiң жердiң санаттарына сәйкес келетiн iшкi жүйелерi болады. Аумақты қамтуына қарай республикалық, аймақтық не жергiлiктi жер мониторингi жүзеге асырылады.

Жердi жүйелi түрде бақылаудың, суретке  түсiрудiң, зерттеудiң, түгендеудiң нәтижелерi, жердi пайдалану мен қорғауды мемлекеттiк  бақылаудың материалдары, мұрағаттық деректер, жердiң сапалық жай-күйi туралы басқа да мәлiметтер жер мониторингi үшiн ақпарат көздерi болып табылады. Жер мониторингiн жүргiзудi ұйымдастыруды жер ресурстарын басқару жөнiндегi орталық уәкiлеттi орган жүзеге асырады. Жер мониторингi бойынша мемлекетаралық және халықаралық бағдарламаларды iске асыру Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттермен жасасқан келiсiмдерi мен шарттарында айқындалатын тәртiппен және жағдайларда жүзеге асырылады. Жер мониторингiн жүргiзу және оның деректерiн пайдалану тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi айқындайды. Жер мониторингiн жүргiзу кезiнде қажетті ақпаратты алу үшiн қашықтықтан зерделеу, жер бетiн суретке түсiру және бақылау әдiстерi, сондай-ақ қор деректерi қолданылады.

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. «Жер туралы заңнамалар». Алматы, 2009 ж

2. Қазақстан Республикасының Жер  Кодексі. – Алматы:ЮРИСТ, 2010.– 100 б

3. Интернет материалдары: http//www.google.kz