Жеті жарғы - қазақ халқының құқықтық ескерткіші

Қазақстан-Ресей медициналық университеті

Қоғамдық пәндер кафедрасы

СӨЖ

Тақырыбы: «Жеті жарғы - қазақ халқының құқықтық

ескерткіші»

                                                               Факультет: Фармация

                                              Тобы:101Б

                                                                   Орындаған:Серіков Е.Қ

                                                                       Тексерген: Құндызбай Д.Қ

Алматы – 2014

Жеті жарғы - қазақ халқының құқықтық ескерткіші

Жоспар:

1. "Жеті жарғының" түптөркінін түсіндіру

2.  Жаңа бір нұсқаны талдау

"Жеті жарғының" түптөркінін түсіндіру

Қазақ халқының әдет- ғұрып заң нормалары мен этикалық қағидалары - бір, яки екі емес, сан жетпес ұзақ дәуірлердің ішінде жиналған, бірте- бірте жазылмаған занға айналған жол- жоба.

Қай халықты алыңыз, бәрінің де әдет- ғұрып заңдарына рухани сезімі, елдің физикалы, географиялық табиғи жағдайлары, қоғамдық- әлеуметтік өмірінің түрі, экономикалық хал- ахуалы, ғылым мен көркемөнерінің өсіп- өркендеу дәрежесі, оының үстіне қанына біте қайнасқан мінез- қылықтары мен діні сенімнанымы тікелей ықпал етеді.Міне, осылардың әсерінен құқықтық көзқарас пайда болып, ол қоғамның мақсат- мүддесін қорғауға, елдің елдігін сақтауға тәртіпті өз шеңберінде ұстап тұруға арналады. Барлық халықтың осындай ерекше қасиеттері өздерінің әдет- ғұрпында толық көрңнңс табады. Бұл әдет-ғұрып өз кезегінде мемлекеттік заң шығару қызметіне де әсер етеді.

Ертедегі қазақ халқының әдет- ғұрып заңдары өте қарапайым әрі өз қоғамына ыңғайлы есептелініп, үлкен демей, кіші демей, бай демей, кедей демей бәрі бас иіп ол заңды мүлтіксіз орындап отырған. Оның орындалуын ханнан бастап ру ақсақалдары, билер қадағалаған.

Ол замандағы зангерлерді ешкім сайлап қоймаған. Билер билік айтуға қаршадайынан әуестеніп,  көп ізденген. Барлық, дау- жанжалды ата- баба жолымен әділ шешкен. Қара қылды қақ жарып билік айтпаса, өз әдет ғұрып қағидаларын жеттік білмесе, ел бірлігін ыдыратса, онда ол заңгер емес. Ердің құнын екі ауыз сөзбен бітіріп, айтқанын оңай орындатқан билерді халық қастерлеген. Ол замандағы басты қағида- сот түзелмей мін түзелмейді.

Әрине, хан ел ішіндегі ірі, маңызы зор мәселелерді шешкен. Ал ел арасындағы қылмыстық және азаматтық құқық мәселелерімен билер соты айналысқан. Билік айту сонау ертеден түгел сөздің атасы Майқы биден басталды. Билік, атақ мирасқа қалмаған. Билікке құмартқан адам кішкентай кезден билік айтуға икемделіп ел жағдайын жақсы білітін көне көз қарттардан үренген. Би өз хлқының тірі шежірешісі, заңын көп білетін заңгері болып қана қоймай, тілдіңмайын ағызатын суырып салма токпе ақын, халқымен біте қайнасып тұрмысына, әдет- ғұрпына жеттік болған саясаткерлер. Мұндай билердің кесімі жерде қалған емес.

О бастан-ақ қазақ билері екі жастың қатысуымен ашық аспан астында, жиналған қалын көпшілік алдында, еш қандай даярлықсыз, қағаз қаламсыз қаламсыз бітістіреді екен. Көпшілік қауым олардың сыншысы болған. Әділетсіз билерді халық құрметтемеген, екіншілей билік айтуға қатыстырмаған немесе екіншілей оның алдына ешкім жүгінуге келмеген. Ондай би абыройдан жұрдай болған. Керісінше, туғансыз билердің тура сөзін халық табанда жаттап алып, жалпақ жұртұа жайып отырған. Сондықта мұндай  билердің шешімі хатқа түспей-ақ осы күнге жеткен ғой. Әлбетте, әділ би болу әркімнің қолынан келмеген. Жүзден- жүйрік дегендей, мыңнан біреу ғана шығып, елді аузына ғаратқан. Тәуке хан заманында үйсін Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, алшын Әйтеке би, Қырғыздан Сәмеке би, Қарақалпақтан Сасық би басқалардан суырылып алға шыққан.

Қазақ тайпалары VIII ғасырдың өзінде-ақ ақсақалдар ережесі, ата-баба жолы, жөн- жосықтар деп аталатын заң тізбектерін шығарған. Яссыда, Сауранда билер жиі-жиі кеңесіп, қоғамға зәру заң қагидалары талқыланып, бекітілген. Алаша ханың тұсында осындай бір кеңесте қазақты үш жүзге бөлген деген аңыз бар.

Бізге жеткендеректер бойынша Қазақстан аумағында өмір сүрген тайпалар ислам діні тарамай тұрған кезде-ақ өзінің ерекше тарихи- әлеуметтік және саяси- экономикалықжағдайына орай "жарғы" депаталатын заңдарын қалыптастырып, ел салтына сіңірген. Бұл халыққа түсінікті заң еді.

"Жеті жарғының" негізгі мен түптөкіні туралы кесіп пікір айту тым қиын.Дегенмен де, оны естежоқ ескі заманан, сол дәуірде өмір сүрген түркі тектес ата- баба дәстүрлерінен, олар ұстанған қағидалардан іздеуіміз керек. Қазақ әдет- ғұрпы заң  қағидалары талқ