Мемлекет және азаматтық қоғам

6-ші тақырып.  Мемлекет және азаматтық қоғам

Мемлекет тақырыбы адамзат  өмірінде өте зор орын алады. Оны  түсіну үшін ғалымдар мыңжылдар бойы іздінуде. Ежелгі грек ойшылдары Платон, Аристотелелерден бастап қазіргі кезеңде  ізденістер жалғасуда. Оның себебі адамзат  қоғамның даму негізінде күрделенуі соған байланысты, мемлекетте өзінің мәнің атқаратын функцияларын өзгертуде. Қосымша мемлекеттің мәнің ұғынуға  байланысты бағыттарды келтірейік: 1) қуқықтық; 2) тарихи; 3) әлеуметтік-антропологиялық; 4) философиялық; 5) саясаттанулық.

Саясаттанулық бағыттың өзі  де бірнеше тарауға бөлінеді. Мысалы, плюралистер (Р.Даль, Д.Трумэн) мемлекеттің  негізгі мәні бәсекелес түрлі  топтардың арықатынасын орнату арқалы үйлесім табуы. Неомарқасистер болса  мемлекет экономикада үстемдік жасап  отырған топтың мүддесін қорғайды дейді. Мемлекеттің анықтамасын бергенде де екі турғыдан қарастырылады: мемлекеттікортақтандырылған  және әлеуметтікортақтандырылған. Мемлекеттік  ішкі және сыртқы атқаратын функциялары  бар. Олар бір-бірімен тығыз байланысты болып қана қоймай бір-бірлеріне  өте қатты ықпал етеді. Ішкі функциялары: құқықтық тәртіпті қорғау; шаруашылық функциясы; идеологиялық функция; әлеуметтік функция. Сыртқы функциялар: басқа мемлекеттермен қарым-қатынас орнату және халықаралық  уйымдардың жұмысына қатысу; сыртқы экономикалық функция; әскери функция: 1) өз мемлекетін қорғау; 2) басқа мемлекетерге экспансия  жүргізү; 3) антитеррорлық күреске  қатысу. Мемлекеттің құралымының  типтері: унитарлық, федеративтік, конфедеративтік. Мемлекетті басқару турлері: монархия және республика. Монархия: абсалютті  және конституционалды. Республика: парламенттік, президенттік және жартылай президенттік. Сайлау институтты. Мажоритарлық және пропорционалдық. Мажоритарлық сайлау жүйесінде әр сайлау аймағынан бір  кандидат қана жеңіске жетеді. Егерде ол заңға сәйкес көп дауыс алса, онда сайлау бірінші турмен бітеді. Егерде ала алмаса онда екінші тур  болады. Бул турда ең көп дауыс  жинаған кандидат жеңіске жетеді (50% + 1 бюллетень). Пропорцианалдық жүйеде парламентігі орындар партиялық  тізім бойынша дауыс алғандар негізінде бөлінеді. Партиялардың сайлаушылардың даусты жинаудың ең төменгі пайызы заңдастарылып сол негізінде  партиялардың дауысқа ие болғандықтары  анықталады.

   Азаматтық қоғамның  бастауы ежелгі грек саяси  философиясында жатыр. «Өтпелі  кезең», Ренессанс дәүірінде. Антикалық  саяси теория қоғам-мемлекет барлығын  қамтиды. Бұл бірінен-бір ажырамас  ұғымдар. Жаңа дәүірде мемлекет  біртұтас барлығын қамтитын және  де барлығына құқы мен жауапкершігіне  кепілдік береді. Христиандық әлеуметтік  – саяси доктрина бойынша да  қоғам мен мемлекеттің бөлінүіне  негіз болды. 13 ғасырда Фома Аквинскидін  ілімі бойынша мемлекет күнәнің  нәтижесі емес, адамның қоғамдық  негізінен туындайды. Мұндай көзқарас  орта ғасырдағы дәстүрлі идеяға  қарсы болды. Ол бойынша адамдар  өмірге келгенен күнәнің, зұлымдықтың  әлеміне жатқандықтан олардың  іс-әрекетін шектеп ұстау керек.  Ал Фоманың көзқарасы бойынша  мемлекет қоғамға қызмет етүі  тиісті. Сондықтан ел басқарушы  өзінің зайырлы қағидаларын іске  асыруға теориялық негіз алды. Фома мемлекеттің адамдардың  рухани және жекеленген өміріне  кірісүдін шегін қойды. Ренессанс  пен Реформация кезеңінде мемлекеттің  теократиялық және  полиархиялық  тендециасынан біртұтас ұлттық  мемлекеттер құру басталды. ХІХ  ғасырда Германияда Руссо мен  Француз революциясы нәтижелерінде  тарихшылар, заңгерлер, философтар халықты идеализациялайды. Халық ерекше дүниеге көзқарас пен рухтың иесі дейді. Халық мемлекеттен тыс адамдардың ужымы яғни қоғам. Олар өздерінің мақсат пен игілігі үшін іс-әрекет етеді. Гегельдін ойынша мемлекеттің ең дамыған кезеңінде халықпен теңдеседі. Халықтың рухы мемлекет түрінде ерекше мемлекеттің түрімен яғни пруссиялық  монархия мен бірігеді. Король буржуазиялық мүдделерден жоғары болғандықтан ұлттық бірлігін қамтымасыз етеді. Батыс қоғамында 19-20 ғғ. адамзат тарихында алғашқа рет жеке адамның жекеленген тұлға ретінде көпшілік түрінде қалыптасуына жағдай туды. Осыған байланысты азаматтық қоғам турала екі концепция қалыптасты. Біріншісі, гегельдік. Ол бойынша мемлекет және мемлекеттік бақылау азаматтық қоғамның өзгерүінің құралы ретінде қаралды: гегельдің түсінігінше- әлеуметтік этика жүйесі мен монархияның синтезі арқылы, ал маркстік бойынша әлеуметтік революция мен пролетариат диктатурасы арқылы мемлекетсіз коммунистік қоғам қуру.

   Екіншісі, Канттан  бастама алып, француз революциясының  қағидаларына, Гоббс пен Локктің  философияларын, 19ғ классикалық  либерализмді қамтиды. Бұл концепция  бойынша азаматтық қоғам өзін-өзі  қамтамасыз ететін әлеуметтік  кеңістік, ол жеке адамның құқымен  еркіндігінің ең жоғарғы кепілі. Сондықтан олардың өміріне мемлекеттің  аралусына шек қойылуы кезек.  Қазіргі кездегі азаматтық қоғам  туралы концепция постмодернизмге  негізделеді. Ол бойынша әр  заманға және жағдайға байланысты  азаматтық қоғамның түрлері болады. Азаматтық қоғаму идеясының иелері  авторитаризмді ыдырататын қандай  болмасын топ үлесіне жатады. Бұрынға класикалық азаматтық  қоғам түсігінен қазіргілердің  ерекшеліктері: «Қатысушылар моделі»  негізінде қарастыру, яғни «позитивтік  құқық» талабын қоятың көпшілік  қозғалыстыры мен көпшілік іс- әрекеттеріне шапшаңдық, жасампаздық,  өміршеңдік, нәтижелілік және т.б.  көрсеткіштер жатады.

   Посткеңестік  елдердегі азаматтық қоғам қалыптастыру  мәселелері. Кеңістік тоталитарлық  жүйе азаматтық қоғамның барлық  элементтерін жоюыға тырысты.  Ендігі ерекшелігі осындай қоғамға  батыстың либералдық  азаматтық  қоғамның қағидарын енгізүге  байланысты кемшіліктер: озық  үлгідегі азаматтық, рухани, дәстүрлі  жағдайы жоқ жерге ендіргеннен   ешқандай пайда келмейді. Керісінше,  табиғи өзі бүкіл ерекшеліктері  бойына сіңірген азматтық қоғамның  орнына негізі жоқ азаматтық  қоғам үлтілерін еңгізгендіктен  не біріншісі,  не екіншісі  де жарып үйлесе алмайды. Сондықтан,  осындай жағдайда өмірге келген  азаматтық қоғам бір құбыжық  феномен құбылысын өмірге алып  келеді. Бұрынан қалыптасқан дәстүрлі  азаматтық қоғамның элементтері  жоқ, ал қондырғы батыстың дамыған  қоғамына тән азаматтық қоғам  жүйесіне сай келетін экономикалық, технологиялық, құқықтық, психологиялық,  діни, мәдени жағдай жоқтығанан  ондай қоғам да өзінің  нақты  мәнін аша алмайды. Сондықтан,  азаматтық қоғам мұндай жағдай  да мүлдем басқа болмасты өмірге  алып келеді. Ол шын мәніндегі  азаматтық қоғам емес. Тағы бір  еске салатын жәй ол осы  азаматтық қоғам элементерін  енгізүшілердің ішінде өздері  батыс гранттын иеленіп ақша  табумен айналысқадар да аз  емес. Ресей саясаттанушылары ондағы  азаматтық қоғам құру процессін  «постмодернистік бет пішіні  бар феодализм» деген ат қойғаны  шындықты көрсетеді. Қазіргі Ресейде  билік пен меншік біріккендігі  сонша ма оларды ажырату қиын, ал мұндай жағдайда азаматтық  қоғам орнату үлкен мәселелерді  тудырып отыр. Біздегі жағдай  да Ресейден аса алыстап кете  қойған жоқ. Азаматтық қоғамның әлеуметтік иесі  орта тап, ал оның Қазақстан қоғамындағы үлесі мен ахуалы сын көтермейді. Сондықтан экономикада осы орта таптың қалаптаыуна мемлекеттік қолдау, бағдарлама іске асырылуы қажет. Осыған сай заңдар қабылданып, олар бұлжытпай орындалған кезде ғана азаматтық қоғам қалыптасады. Ол дегеніміз қуқықтық мемлекеттің негізгі қағидалары. Міне сондықтан орта тапсыз азаматтық қоғам қуруға болмайды, ал  құқықтық мемлекет те осы азаматтық қоғамсыз орнауы мүмкін емес.      

 

 

 

 

3.  Еңбек нарығы.

Адамзат қоғамын зерттеудегі  экономика теориясы, адамның бір  мезгілде экономикалық игіліктер өндіруші әрі тұтынушы болып табылатындығы  туралы аса маңызды қағидаларды  негізге алады. Адам техника мен технологияларды жасап қана қоймай, оны пайдалану әдістерін анықтайды. Өндірістің жаңа құралдары өз кезегінде еңбекті жаңартады.

Еңбек өнімділігі кұрылымының  екі жағы бар: жұмыс күші немесе еңбекке  қабілеттілік және тұтыну күші немесе тұтынуға қабілеттілік. Еңбек —  жұмыс күшінің қызметі, ал тұтыну — тұтыну күшінің қызметі. Осыдан адамда еңбекке қабілеттілікті, сондай-ақ тұтынуға қабілеттікті калыптастыру қажеттілігі  туады. Қазіргі экономика жүйесінде  адам рөлін сипаттағанда бірқатар ұғымдар  пайдаланылады: «экономикалық адам», «адам ресурстары», «адам капиталы», «кәсіпкер», «жұмыс күші», «өндірістің  жеке факторы», «еңбек ресурстары»  т.с.с.

Экономикалық адам — бұл  таңдау бостандығы бар,жеке мүдделері  мен мақсаттарын жүзеге асыруға  ұтымды шешім қабылдайтын,нарықтық экономиканың басты шығармашылық субъектісі,еңбек  ресурсы.

Еңбек нарығы қызметінің тетігін (механизмін) талдауда, төрт тұжырымдамадан тұратын көзқарас өмір сүреді:

1.  Еңбек нарығының классикалық моделі, мұнда толық жұмыспен қамтамасыз етілуі нарықтың экономикалық нормасы      болып      табылады,      ал      экономикаға мемлекеттің   араласпауы   ең   жақсы   экономикалық саясат    болып    табылады.     Бұл    моделдің    негізгі теориялық ережелері:

• ұсыныс    меншікті    ішкі    сұранысты    туғызатын болғандықтан, жалпы артық өндіру мүмкін емес;

•    жұмыстың  көп  кезінде  өндірілген  өнімді  сатып алуға      жұмсайтын      каржылардың      жеткіліксіз деңгейін жоққа шығарады;

•     егер жалпы қаржы деңгейі жеткіліксіз болса, онда баға  және  жалақы  сияқты  реттеу тетіктері  іске қосылады,  бұл  өндірістің  нақты  өнім  көлемінің қысқаруына,      жұмыссыздыққа      және      нақты табыстың төленуіне жол бермейді;

•  еңбек нарығындағы бәсеке ішкі жұмыссыздықты жоққа шығарады,  өйткені  нарықпен  белгіленген жалақы ставкасымен жұмыс істегісі келетін адамға жұмыс табу оңай болады;

•    мемлекеттің экономикаға көмегі артық, тіптен зиян деп те айтуға болады.

2.     Еңбек    нарығының    неоклассикалық    моделі,    еңбек нарығында,   басқа   да   нарықтар   сияқты   баға   тепе-теңдігі негізінде әрекет етеді және еңбек нарығының негізгі    реттеушісі,       жұмыс    күшінің   бағасы   деп ұйғарады. Себебі:

•    еңбек немесе еңбекақы бағасымен жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысы реттеледі, олардың тепе-теңдігі сақталады;

• жұмыс күшінің бағасы нарық қажетіне икемделу арқылы осы  еңбек қызметінің нарықтық сұранысын  көрсетеді. Еңбек қызметінің нарықтық ұсынымы баға арқылы барлық жұмыскерлер  санын көрсетеді.

Кез келген    баға арқылы еңбек қызметінің сұраныс көлеміне (санына) әсер ететін негізгі факторлар:

•    еңбек қызметінің баға деңгейі;

•    еңбек   қызметінің   көмегімен   өндірілген   өнімге сұраныс;

•    еңбекке          ұсынылатын          комплиментарлық ресурстардың бағасы мен көлемі;

•    еңбектің  шекті   өніміне   әсер  ететін  техникалық өзгерістер;

Әрбір мүмкін деген баға    арқылы еңбек қызметінің ұсыныс көлеміне (санына) әсер етуші негізгі факторлар:

•    жұмыскерлердің   өз   еңбегін   сатуға   дайындығы және саны;

•    туу, өлу және миграция деңгейі;

•    еңбек ету қабілеттілігі;

•    жалдамалы еңбектің баламалы құны;

•     жалақыдан басқа да табыс көздерінің болуы. Еңбек   нарығында   өзіндік   (спецификалык)  тауар  -

жұмыс күші функциясы —  еңбек сатылады және сатып алынады. Адамдардың дарыны мен қабілеті қаншалықты саналуан болса, бұл функция да соншалықты сан-алуан. Сонда да еңбекті сандық және сапалық сипаттамасы бойынша  келесі түрлерге бөлуге болады: білікті  және біліксіз, қарапайым және күрделі; ер, әйел және балалар еңбегі. Төлем деңгейіне қарай олар жынысы, жасы, ұлты және аумақтық белгісімен қатаң сараланған. Бір деңгейлі жұмыскерлер — Германияда — немістер мен түріктер, мұнайшылар — Қазақстанда — немістер, ағылшындар, қытайлар және қазақтар. Олардың әрқайсысы әртүрлі еңбекақы алады. Бұл мысалдар еңбек нарығы функциясы тетігінің қолдануымен түсіндіріледі.

•    мемлекеттің ең төменгі жалақы деңгейін белгілеуі, кәсіподақтар айқындамасының күшті болуы, босаған орындар туралы ақпараттардың жоқтығы нарықтағы теңсіздікті күшейтеді,

•     еңбек нарығын теңдестіру үшін орталық банктің есептік мөлшері, орталық банк шоттарында коммерциялық банктердің міндетті қор (резервтер) мөлшерінің болуы сияқты тетіктерді пайдалану тиімді.

Сонымен, еңбек нарығының  икемділігі нарықтық бағалар тетігі арқылы іске асырылған, жетілдірілген  бәсекемен сипатталады, мұнда не жекелеген жұмыс берушілер, немесе жекелеген жұмыскерлер нарықтық ахуалға тұтасымен ықпал ете  алмайды, жалақының тең ставкалары нарыққа қатысушылардың жалпы өзара  келісімдерімен анықталады.

Еңбек нарығында қазіргі  кезеңде жұмыс күшінің жаппай қозғалуы болуда, оның сапалық және сандық құрамы үнемі өзгеріп тұрады. Бұл мәселелер жұмыс күшіне сұраныстың өзгеруін туғызады, яғни өндірістің ұлғаюы, оның дамуы, құрылымдық өзгерістер жоғары білікті маман жұмыскерлерді  талап етеді.

Еңбек нарығы — бұл динамикалық, өзгермелі нарық. Бұл ірі сегменттер мен ұсақ секторлардың, жұмыскерлердің белгілі санаттарының (категорияларының) және жекелеген экономикалық агенттердің  сұранысы, ұсынысы, еңбек бағасы мен  байланысты. Онда адам ресурстарының  ірі, орташа, ұсақ бөлімдерінің үздіксіз айналысы жүреді, жұмыскерлердің елеулі бөлігі тұрақты түрде халықтың экономикалық белсенді құрамына кіреді, одан шығады, жұмысқа тұрады, қайтадан жұмыстан шығады т.с.с.

Сонымен, еңбек нарығында  белгілі ағын қалыптасады: жұмыс  күші құрамынан шыққандар; жұмыс  күшіне сұраныс пен ұсынысқа байланысты ұлғаяды немесе азаяды;

•    еңбек         нарығында         тепе-теңдік         болса, жұмыссыздықтың болуы мүмкін емес;

•    жұмыссыздықтың    себебі,    жұмысшылардың    аз жалақыға еңбек етуден бас тартуы;

•  кәсіподақтар   ықпалы,    мемлекеттің   жалақының төмен  ставкасын  белгілеуі,  акпараттың  болмауы нарықтың   негізгі   «жетілдірілмегендігі»   ретінде қарастырылады.

3.     Еңбек нарығының кейнстік моделі — тұрақты және мықты  тепе-теңсіздік  жағдайындағы  еңбек  нарығы. Оның негізгі ережелері:

•     экономикада толық жұмыспен  қамтамасыз  етуге кепілдік   беретін   ешқандай   тепе-теңдік   тетігінің болмауы;

•    толық жүмыспен қамту кездейсоқ, ол заңды емес;

•    еңбек нарығына пайыздық ставканың өзгеруі және жалақы мен бағаның арақатынасындағы икемділік көмегімен әсер ету мүмкіндігі жоққа шығарылады;

•    жұмыс     күшінің     бағасы     еңбек     нарығының реттеушісі болып саналмайды;

•    еңбек нарығын реттеу рөлі мемлекетке беріледі, ол жиынтық сұранысты азайтып, не ұлғайтып, еңбек нарығындағы теңсіздікті жоя алады т.б.

4. Еңбек нарығының монетаристік  моделі экономи-каны тұрақтандыру  және жұмыспен қамтамасыз етудің ақша-несие әдістерін жоғары қояды, сондықтан:

•    нарық шаруашылығының ішкі жүйесі тұрақтылық пен өздігінен қалпына келтіруге ұмтылады;

• нарықтық шаруашылықтағы барлық үйлеспеуші-ліктер мен орындамаушылықтар  сыртқы араласудың нәтижесі;

•     мемлекеттің араласуы, нарыктық шаруашылық фрикциондык және құрылымдық жұмыссыздықты толықтырады, ал өрлеу кезеңінде ол болмайды.